Đạo Mẫu nhìn từ bản sắc văn hóa Việt Nam

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>ĐBO mẫu NHÌN TỪ BỊN sflc </b>

<b>_•</b>

<b>v ã n</b>

<b> HĨA VIỈT NRM</b>

<b>_•</b>

<i>Đặng Văn Bài</i>

‘ -

<i>Nguyễn Thị Thu Trang**</i>

<b>1. Đôi điều suy nghĩ về bản sắc văn hóa dân tộc</b>

Để hiểu rõ mối quan hệ giữa Đạo Mau/ Văn hóa thờ Nữ thần và bản
sắc văn hóa dân tộc, trước hết cần thống nhất quan niệm về bản sắc văn hóa.
Nhìn tổng qt, bản sắc văn hóa là những đặc điểm về tính cách, phẩm chất
của một cộng đồng quốc gia, dân tộc, được hun đúc, kết tinh lại trong suốt
chiều dài lịch sử hình thành và phát ữiển, qua đó, được khái quát hóa thành
biểu tượng văn hóa để khơi dậy niềm tự hào dân tộc và được quy chiếu để so
sánh, phân biệt nó với các quốc gia, dân tộc khác.

Các nhà khoa học thường tiếp cận bản sắc văn hóa từ góc độ tổng thế
các giá ữị đặc trưng/ bản chất của văn hóa dân tộc. Đỏ là những yếu tố tạo ra
nền tảng tinh thần mang tính trường tồn, bềri vững của từng quốc gia, dân
tộc. Từ góc nhìn đó, người ta xem xét bản bản sắc văn hóa trong những điều
kiện mơi trường tự nhiên và lịch sử - xã hội cụ thể. Trường hợp Việt Nam,
có những đặc trưng cơ bản cần được lưu ý:

- Dân tộc đã hình thành và phát triển trong môi trường thiên nhiên
khắc nghiệt: nóng ẩm, gió mùa, mưa bão, lũ lụt thường xuyên, với nền kinh
tế truyền thống là nông nghiệp trồng lúa nước, đồng thời lại là nơi gặp gỡ
của nhiều nền văn minh lớn trên thế giới.

- Hình thành từ rất sớm (nửa đầu thiên niên kỷ thứ nhất trước Công
nguyên), nhưng Việt Nam luôn phải đương đầu với các thế lực xâm lược

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

734

V

anhóa th ờ N ữ thấn - MẪU ở V iệ t nam và châu á

ngoại bang hùng mạnh vào bậc nhất thế giới, để bảo vệ nền độc lập tự chủ và
toàn vẹn lãnh thổ quốc gia.

- Cùng cội nguồn văn hóa trong bối cảnh Đơng Nam Á, nhưng do phải
trải qua hàng ngàn năm thống trị của nhà Hán và cách thức áp đặt văn hóa
Hán mang tính chất đồng hóa, nên văn hóa Việt Nam cịn mang đậm nét văn
hóa Đơng Á. Đó là điểm khác biệt của văn hóa Việt Nam so với Thái Lan,
Lào, Indonesia...

Những điều kiện tự nhiên và lịch sử - xã hội đặc thù nêu trên đã tạo
nên nét đặc trưng văn hóa nổi bật của Việt Nam: tinh thần yêu nước là tư
tưởng xuyên suốt, bao trùm lên mọi lĩnh vực đời sống xã hội. Các yếu tố
cộng đồng từ thời tiền, sơ sử đã được gắn kết lại làm nền tảng phát triển chủ
nghĩa yêu nuớc và ý thức tự cường dân tộc. v ề cơ bản, văn hóa Việt Nam
mang tính đa dạng trong sự thống nhất với sự đan xen nhiều lóp văn hóa:
văn hóa bản địa (của cộng đồng 54 dân tộc), văn hóa Hán - Ấn và văn hóa
phương Tây.

Có thể tiếp cận bản sắc văn hóa dân tộc từ thái độ ứng xử văn hóa của
cộng đồng dân tộc, mà theo cố giáo sư Trần Quốc Vượng thì đó là:

- Thái độ ứng xử với thiên nhiên;

- Thái độ ứng xử với xã hội và cộng đồng;

- Thái độ ứng xử với chính mình;

- Thái độ ứng xử với với thần linh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

736

V

anhóa thờ NữthAn - MẪU

ở

VlỆT NAM

VÀ

chau á

xâm nhập vào đất Việt, đạo Phật đã được bản địa hóa, tạo ra sự gắn kết chặt
chẽ giữa Phật giáo với các tín ngưỡng dân gian có nguồn gốc ngun thủy ở
địa phương/ tín ngưỡng văn hóa thờ các Nữ thần. Đó chính là cơ sở giúp cho
Phật giáo có chỗ đứng vững chắc trong đời sống văn hóa dân tộc, để tạo lập
ra hệ thống chùa Tứ pháp mà ờ đó, tượng của các nữ thần thường được tạo
tác với kích thước lớn hơn rất nhiều so với các tượng Phật khác. Các nữ thần
được tôn thờ dưới hình tượng các vị Phật:

- Pháp Vân (nữ thần Mây);
- Pháp Vũ (nữ thần Mưa);
- Pháp Lôi (nữ thần sấm);
- Pháp Điện (nữ thần Chớp).

Ta còn thấy tính chất bản địa phát triển liên tục và lâu dài trong văn
hóa thờ Nữ thần của Việt Nam qua mơ hình tổng qt về Đạo Mau Việt Nam
do GS.TS. Ngô Đức Thịnh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và bảo tồn tín
ngưỡng Việt Nam phác họa ra với ba lớp kế tiếp và có mối liên hệ hữu cơ
với nhau là “Nữ thần, Mau thần và Mau Tam phủ, Tứ phủ”. Điều đó cũng cố
nghĩa, các Nữ thần, Mầu thần và Thánh Mầu vừa có nguồn gốc thiên thần,
vừa có nguồn gốc nhân thần, được “thăng hoa” lên từ nền tảng thờ Nữ thần
vốn rất phổ biến từ thời tiền, sơ sử ở Việt Nam và hiện đang được tiếp nối
trong thời đại của chúng ta. Sự sùng tín đối với “Chị Sáu/ Cô Sáu” ở nghĩa
ừang Hàng Dương, Côn Đảo và “ 10 cô gái ngã ba Đồng Lộc”, Hà Tĩnh, có
lẽ là hiện tượng văn hóa đặc sắc chỉ có ờ Việt Nam. Họ đã có vị trí đặc biệt
trong tâm thức Việt vì theo quan piệm dân gian, những cô gái ừẻ mất sớm
khi còn trong trắng, đặc biệt là những ai đã tận hiến cuộc đời mình cho sự
nghiệp đấu tranh dựng nước và giữ nước đều được cộng đồng tôn vinh như
những vị thần linh cần được tơn thờ. Và tín ngưỡng đổ sẽ trở nên linh thiêng
nếu nhiều người tìm thấy ở đó sự trải nghiệm cá nhân và sự “linh ứng”. Hiện

tượng đặc biệt như vật rất cần được các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu,
lý giải như một nét đặc thù văn hóa.

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

Đ ạo Mâu nhìn từ bản sắc văn hóa Việt Nam

₇₃₇

thấy điện thờ Mầu ở trong hầu hết kiến trúc cấu thành của các ngôi chùa. Đó
là tính chất phổ biến và sự lan tỏa cùa nó trong đời sống xã hội. Theo GS.TS.
Ngơ Đức Thịnh thì “trong 27 vị thần tiên có nguồn gốc thuần Việt, có tới 17
vị là tiên nữ, trong số hàng ngàn di tích được giới thiệu đã có 250 di tích thờ
cúng các nữ thần và danh nhân là nữ. Riêng xung quanh Phủ Giày thờ Mầu
Liễu, người ta cũng tìm thấy hơn 20 đền, miếu thờ các nữ thần”. (Ngô Đức
Thịnh, Đạo Mẩu Tam phủ, website của Trung tâm nghiên cứu và bảo tồn
văn hóa tín ngưỡng Việt Nam). Trong tín ngưỡng thờ Mầu, giá trị cốt lõi và
sự hấp dẫn tột cùng là các giá hầu đồng/ nhập đồng/ múa thiêng. Trong diễn
trình hầu đồng, con người như được siêu thoát khỏi thế giới trần tục đầy hệ
lụy và nhiều áp lực căng thẳng về tâm lý để được tiếp cận với thế giới siêu
nhiên/ thế giới của cái thiêng. Và do đó, con người cảm thấy hạnh phúc ngập
tràn, ở ngay đây và tại thời điểm này, trong hiện tại mà không phải tương lai.

Xin dẫn ra đây một số đền Mầu điển hình để thấy rõ sự phân bố rộng
khắp và ảnh hưởng sâu rộng của văn hóa thờ Nữ thần ở nước ta: Quốc Mầu
Âu Cơ, đền Hạ Hòa, Hiền Lương, Phú Thọ; Mẩu Tây Thiên, Tam Đảo, Vĩnh
Phúc; Mẩu Liễu Hạnh, Phủ Giầy, Nam Định và Phủ Tây Hồ, Hà Nội; Mẩu
Thiên Y-a-na, điện Hòn Chén, Huế; bà Ponagar, Tháp Bà, Nha Trang; Bà
Chúa Xứ, miếu Bà Chúa Xứ, An Giang; Bà Đen/ Linh Sơn Thánh Mầu, điện
Bà trên núi Bà Đen, Tây Ninh...

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

Đ ạ o Mẫu nhìn từ bản sắc văn hóa Việt Nam

₇₃₅

có đình, đền, chùa, miếu...) với một hệ thống thần điện thiêng liêng cao cả

mà điển hình nhất là hiện tượng Tứ bất tử:

- Tản Viên Sơn thánh;

- ThánlvGióng/ Phù Đổng Thiên Vương;
- Thánh Chử Đồng Tử/ Tiên Dung;

- Mầu Liễu Hạnh/ Biểu tượng đặc trưng <b>cùa </b>văn hóa thờ Nữ thần.

Có thể thấy, văn hóa thờ Nữ thần Mầu Liễu Hạnh là biểu tượng đặc
trưng về “Bà mẹ xử sở và tình u thương” góp phần làm nên diện mạo Tứ
bất tử/ bốn vị thánh thiêng liêng và quyền năng vượt trội nhất trong hệ thống
thần điện Việt Nam. Trong văn hóa Việt Nam, nhân tố nữ/ nữ thần/ nhân
thần cũng chiếm tỷ lệ khơng nhỏ như hình tượng Hai Bà Trung, Bà Triệu, Lê
Chân và vô vàn anh hùng, liệt nữ được nhiều thế hệ người Việt Nam sùng
kính và tôn thờ. Đặc biệt, trong thời đại chúng ta “các Bà mẹ Việt Nam anh
hùng” cũng trở thành biểu tượng cho đức hy sinh, trung hậu, đảm đang mà
thế hệ trẻ đang tri ân và ngưỡng vọng. Do đó, có thể coi văn hóa thờ Nữ thần
cũng là nhân tố thể hiện bản sẳc văn hóa Việt.

Tóm lại, bản sắc văn hóa là những đặc trưng về phẩm chất, nhân cách
và bản lĩnh của một quốc gia dân tộc, mà nhờ đó chúng ta được là chính
mình và được phân biệt với các quốc gia dân tộc khác trong khu vực cũng
như trên phạm vi toàn thế giới. Bản sắc văn hóa là hệ thống những giá trị
văn hóa bền vững, có q trình tích hợp lâu dài, làm nền tảng tinh thần cho
sự tồn tại và phát triển của dân tộc.

<b>2. Những đóng góp cơ bản của tín ngưỡng thờ Nữ thần trong</b>

<b>bản sắc văn hóa Viêt</b>

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

7 3 8 Va n h ó at h ờ Nữ t h ẳ n - MẪU ở Việ t NAM VÀ CHÂU A

hóa) Việt Nam đã tránh được thảm họa (cái mà nhiều quốc gia khác đang
phải đối mặt) xung đột tơn giáo, tín ngưỡng và sắc tộc. Không kỳ thị dân tộc
và tơn giáo, tín ngưỡng là mặt mạnh trong văn hóa và tơn giáo, tín ngưỡng
Việt Nam. Đây cũng là giá trị văn hóa truyền thống quý báu mà thế hệ chúng
ta càn trân trọng giữ gìn với tư cách là “nguồn vốn văn hóa” / “sức mạnh
mềm” cùa đất nước ưong thời kỳ mở cửa, hội nhập quốc tế.

Điểm nổi trội khác trong bản sắc vãn hóa Việt Nam cần được nhấn
mạnh, là lòng yêu nước, ý thức tự cường dân tộc và tinh thần đoàn kết cộng
đồng tạo ra sức mạnh văn hóa giúp chủng ta vượt qua nhiều thử thách khốc
liệt trong quá khứ cũng như trong quá trình hội nhập quốc tế hôm nay. Xét
từ khía cạnh văn hóa đặc biệt này ta cũng thấy, văn hóa thờ Nữ thần / Đạo
Mau Việt Nam ln có những đóng góp rất xứng đáng. Ta hãy xét hiện
tượng hầu đồng / một nghi lễ chủ đạo nhất trong tục thờ Mẩu để thấy ý nghĩa
của nó ừong việc giáo dục nhân cách, cổ vũ, ca ngợi tinh thần yêu nước và
tự hào dân tộc. Thông qua các giá đồng nhiều vị thánh đã được “lịch sử
hóa”, “thiêng liêng hóa”, tơn thờ và ca ngợi là những người có cơng trạng
với q hương đất nước, nêu tấm gương sáng về tinh thần yêu nước (như giá
đồng ơng Hồng Mười gợi nhớ lại cảnh tượng Người đi đánh giặc ờ khắp
mọi miền Đông - Tây - Nam - Bắc).

Nghi lễ hầu đồng trong Đạo Mầu đã sản sinh ra loại hình di sản văn
hóa phi vật thể tiêu biểu là hát Chầu Văn, một hình thức diễn xướng dân gian
thuần Việt. Cũng có thể coi đây là hình thức sân khấu đặc thù mang tính tâm
linh. Bởi vi ở đó các lớp diễn xướng mô tả lại hành trạng của thánh, có các
làn điệu dân ca kết hợp với âm nhạc và điệu múa truyền thống. Đây cịn là
mơi trường văn hóa hay không gian thiêng để dung dưỡng kho tàng văn hóa

dân gian: huyền thoại, truyền thuyết, các hình thức văn học truyền miệng về
biểu tượng văn hóa cũng như tấm gương đạo đức của các vị thần linh đất
Việt. Bằng các phương thức hoạt động như vậy, Đạo Mau/ văn hóa thờ Nữ
thần có tác dụng tích cực trong việc truyền bá tinh thần yêu nước, lòng tự
hào dân tộc, ý thức độc lập tự cường trong nhận thức của các tín đồ, đạo hữu
trong cả nước.

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

Đ ạo Mâu nhìn từ bản sắc văn hóa Việt Nam

₇₃₉

</div>

<!--links-->