Chung quanh vấn đề dân số và kế hoạch hóa gia đình: Dân số, kế hoạch hóa gia đình và phát triển

Di n đàn xã h i h c

Xã h i h c s 3 (55), 1996

82

Chung quanh v n đ dân s
và k ho ch hóa gia đình

Dân s - k ho ch hóa gia đình và phát tri n
NGUY N ÌNH C

1. Dân s và phát tri n
Các quá trình dân s : sinh, ch t, k t hơn, ly hôn di c di n ra trong nh ng khung c nh kinh t - xã h i nh t
đ nh. M t khác ho t đ ng dân s là m t trong muôn vàn ho t đ ng c a xã h i lồi ng i. Vì v y, đ c t ngh a,
gi i thích, d báo đ c các quá trình dân s trong t ng lai c n ph i làm rô khung c nh kinh t xã h i trong đó
chúng di n ra.
th c hi n đ c m c đích đó m t cách t ng qt có th tính ch s phát tri n con ng i (The
Human Development Index - HDI) cho t ng t nh. C n c vào s li u có đ c t T ng đi u tra dân s n m 1989
và các ngu n s li u khác, g m: T ng s n ph m qu c dân (GNP) bình quân đ u ng i (xem [3] trang 103 104), Trình đ giáo d c, (xem [4] trang 142), Tu i th trung bình c a n (xem [5] trang 110 - 130) và d a vào
ph ng pháp tính HDI (xem [1] trang 8 - 10) ch s phát tri n con ng i (HDI) đ c tính cho t ng t nh (xem
b ng 1).
B ng 1 cho th y
1.1- Các t nh Vi t Nam có s khác nhau r t l n v trình đ phát tri n, chi s phát tri n
0,0910, thành ph H Chí Minh là 0,9677 ngh a là cao g p 10,6 l n Lai Châu.

Lai Châu là

2.1- Bên c nh vi c phân vùng lãnh th nh các cơng trình nghiên c u kinh t - xã h i th ng s d ng (Vùng
núi, Trung du B c B , ng b ng Sông H ng, B c Trung B ...) có th và c n ph i s d ng phân vùng theo trình
đ phát tri n trong nghiên c u dân s . Ch ng h n:

+ Vùng có trình đ phát tri n HDI
- Khá (5 t nh)

[0,75 → 1,00]

- Trung bình (23 t nh)

[0,5 → 0,75]

- Kém (9 t nh)

[0,25 → 0,5]

- R t kém (3 t nh)

[0 → 0,25]

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c
3.1- Các t nh có trình đ phát tri n khá chi m 13,3% dân s c n
và r t kém: 21,1%.

83

c; Các t nh trung bình: 65,6%; T nh kém

4.1- T n t i m i quan h ng c chi u gi a m c sinh ( đây đo b ng t ng t su t sinh - TFR) và trình đ
phát tri n (HDI). N u ch có trình đ phát tri n quy t đ nh m c sinh thì th t c a m c sinh ph i phù h p v i

th t c a trình đ phát tri n. i u này, nh
b ng 1 cho th y, đã khơng x y ra.
đây có th gi i thích r ng: Trình đ phát tri n ch là hồn c nh đi u ki n khách quan, còn ch ng trình
KHHG m i là hành đ ng ch quan tác đ ng gi m sinh. S xê d ch gi a th t c a m c sinh và th t trình đ
phát tri n th hi n s c m nh, hi u qu c a ch ng trình KHHG
các t nh. C th là:
+ N u s th t (x p t nh đ n l n) c a TFR th p h n s th t c a HDI thì ch ng trình KHHG là
m nh so v i trình đ phát tri n. Trong b ng 1 ta th y có 23 t nh. Ng c l i, thì ch ng trình ch a t ng ng v i
trình đ phát tri n (13 t nh).
+ 3 t nh có th t c a HID và TFR trùng nhau, do v y ch
tri n.

ng trình KHHG

phù h p v i trình đ phát

Nh v y chính sách, ch ng trình dân s KHHG Vi t Nam và vi c đánh giá hi u qu th c hi n c n ph i
xu t phát t trình đ phát tri n c a các đ a ph ng t c là ph i mang tính ch t vùng rõ r t.
2. Dân s và k ho ch hóa gia đình
2.1- M i quan h gi a TFR, CBR và CPR.
N m 1985, d a trên s li u c a 32 n c đang phát tri n, Nortman đã xây d ng hàm h i quy nêu lên m i
quan h gi a T ng t su t sinh (TFR), t su t sinh thô (CBR) và t l các c p v ch ng trong đ tu i sinh đ s
d ng bi n pháp tránh thai (CPR) c th là:
TFR = 7,34 - 0,07 CPR (1)
(T
đ

ng t CBR = 48,4 - 0,44 CPR); (xem[7] trang 8)

n c ta, d a vào s li u n m 1993 (xem[6] trang 44 - 45, 48 - 49) s d ng ch

c m i t ng quan sau:

ng trình SPSS thi t l p

TFR = 6,76 - 0,058 CPR) (2)
(T

ng t CBR = 49,3 - 0,35 CPR) v i giá tr tuy t đ i c a h th ng t

ng quan khá cao: + 0,8253.

S d ng hàm h i quy (2) có th nêu các k t lu n và ki n ngh sau:
a. Trong n m 19937 n u t ng CPR lên 1% thi TFR gi m 0,058 (CBR gi m 0,35 ph n nghìn). Nh v y hi u
qu gi m sinh th p h n so v i n m 1988. N m 1988, c n c vào s li u đi u DHS, đã xây d ng đ c: TFR =
6,3 - 0,05 CPR (xem[2] trang 5).
M t đi u c n l u ý là: M i liên h gi a TFR và CPR ch tính riêng cho các bi n pháp tránh thai hi n đ i th
hi n qua hàm sau:
TFR = 5,3 - 0,038 CPR (3)
Gi i thích s khác nhau gi a các h s c a (2) và (3) có th cho th y hi u qu c a vi c s d ng các bi n
pháp tránh thai nói chung và hi u qu c a các bi n pháp hi n đ i, truy n th ng nói riêng.
b. S d ng (2) đ ki m tra tính chính xác c a s li u ho c tìm ki m nguyên nhân khi

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Di n đàn...

84

B ng 1

NDI và TFR c a các t nh Vi t Nam N m 1989

S TT
(1)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26

27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39

Tên t nh
(2)
Thành ph H Chí Minh
Thành ph H i Phịng
Thành ph Hà N i
Thái Bình
Tây Ninh
H i H ng
Ti n Giang
Hà B c
Minh H i
B n Tre
Qu ng Ninh
Hà Nam Ninh
ng Nai
Long An

Hà S n Bình
C u Long
Qu ng Nam à N ng
Phú Khánh
V nh Phú
Sông Bé
Kiên Giang
H u Giang
ng Tháp
Tanh Hóa
B c Thái
Ngh a Bình
An Giang
Thu n H i
Ngh T nh
Lâm ng
L ng S n
Bình Tr Thiên
Hà Tun
Cao B ng
Hồng Liên S n
cL c
S n La
Gia Lai - Kon Tum
Lai Châu

HDI
(3)

TFR

Th t c a TFR

(4)

0.9677
0.8967
0.8564
0.8344
0.7267
0.7257
0.7193
0.7124
0.7100
0.7023
0.6984
0.6767
0.6920
0.6873
0.6857
0.6820
0.6697
0.6680
0.6650
0.6343
0.6370
0.6283
0.6047
0.6030
0.5587

0.5314
0.5047
0.4967
0.4940
0.4667
0.4570
0.3984
0.3590
0.3464
0.3214
0.2897
0.2320
0.1064
0.0910

2.3
2.8
2.9
2.6
4.4
3.1
4.8
3.3
5.9
4.0
3.4
3.3
4.7
4.1
3.8

4.1
3.8
4.7
3.5
4.2
5.4
4.1
5.0
3.9
3.5
4.6
4.8
5.2
4.6
4.9
4.9
4.5
5.1
5.0
5.3
6.3
6.0
6.6
6.9

(5)
1
3
4
2

19
5
25
5
35
14
8
6
23
15
11
15
11
23
9
18
34
15
29
13
9
21
25
32
21
27
27
20
31
29

33
37
36
38
39

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

85

có s sai l ch l n gi a s li u TFR th c t và TFR tính đ c t (2), ch ng h n n u v i n t giá tr TFR nào đó,
TFR th c t th p h n nhi u so v i tính t (2) thì có th tìm hi u v n đ n o thai.
c. S d ng (2) nh m t c s cung c p s li u tham kh o đ l p k ho ch cung c p d ch v nh m đ t đ c
m c tiêu dân s nh t đ nh. Ch ng h n, đ đ t đ c m c tiêu TFR = 3 thì t l các c p v ch ng trong đ tu i
sinh đ th c hi n các bi n pháp tránh thai là nghi m c a ph ng trình:
3 = 6,76 - 0,058 CPR
Gi i ph

ng trình này ta có CPR = 64,8%

2.2- M i quan h gi a CBR và TFR.
C n c vào s li u T ng đi u tra 1989, s li u đi u tra 1993 có th thi t l p các hàm h i quy ph n ánh m i
quan h gi a CBR và TFR nh sau:
+ Giai đo n 1985 - 1989:
CBR = 5,87 TFR + 7,97
H s t

ng quan: 0,958 (4)

+ N m 1993:
CBR = 6,04 TFR + 8,52
H s t

ng quan 0,96 (5)

C ng có th s d ng các hàm (4), (5), đ ki m tra s li u. Gi i thích s khác nhau gi a các h s trong (4),
(5), có th cho th y s bi n chuy n trong c u trúc dân s .

TÀI LI U THAM KH O
[1] Nguy n ình C
Giáo trình Dân s và phát tri n, Hà N i - 1994.
[2] Nguy n Minh Th ng
Phân tích m t l
[3] L

ng các y u t

nh h

ng đ n m c sinh

n

c ta. Thông tin Dân s ; No 4/90.

ng Xuân Quý, Nguy n ình C .

Bùng n dân s - H u qu và gi i pháp, Hà N i- NXB S th t - 1992.
[4] T ng c c Th ng.
Phân lích k t qu đi u tra m u. Hà N i, 1991.
[5] T ng đi u tra dân s Vi t Nam - 1989.
cl

ng m c đ sinh và ch t cho các t nh và nhóm dân t c Vi t Nam, 1989. Hà N i, NXB Th ng kê - 1994.

[6] y ban Qu c gia Dân s KHHGD, T ng có Th ng kê.
K t qu đi u tra Dân s và KHHGD (1 tháng 4 n m 1993). Hà N i, NXB Th ng kê - 1995.
[7] V Quý Nhân.
Tình hình s d ng tránh thai trên th gi i. Tài li u b i d
KTQD.

ng l p DS - KHHGD 3 tháng t i TTDS Tr

ng

ih c

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn