Trực chỉ

Trực chỉ
1. Khái niệm chung về trực chỉ
- Trực chỉ về thực chất là một hiện tượng nằm trong phạm vi quy chiếu.
- Cách gọi trực chỉ bắt nguồn từ những hành động chỉ xuất ngồi ngơn ngữ. Vì
vậy, trực chỉ được dùng để áp dụng cho những phương tiện ngơn ngữ thực hiện
chức năng quy chiếu.
Hay, nói một cách khác, nó chỉ ra và đồng nhất quy chiếu bằng cách trực tiếp dựa
ngay vào những mốc do hành động phát ngơn của người nói tạo ra. Những mốc cơ
bản là: người nói – lúc nói – nơi nói.
- Các phương tiện thực hiện chức năng trực chỉ:
+ tôi, tao, mày...
+ hơm qua, hơm nay, ngày mai...
+ đây, kia...
Ngồi ra, những phương tiện về phạm trù thời cũng mang nội dung có tính trực
chỉ.


2. Những đặc trưng chung của các phương tiện trực chỉ
- Ngay trong nghĩa của nó đã chứa nhân tố người nói.
→ Hệ quả là:
+ Viện đến nhân tố người nói, lấy người nói như là một yếu tố chi phối các hệ toạ
độ: Lấy cái Tôi làm trung tâm.
+ Phương thức xác định quy chiếu của trực chỉ được gọi là chỉ xuất có tính chủ
quan.
- Quy chiếu của yếu tố trực chỉ khả biến theo hành động phát ngơn. Và nó chỉ được
xác định khi gắn với hành động phát ngôn mà thôi.
- Các hệ quả:
+ Các phát ngơn chứa yếu tố trực chỉ sẽ khơng thể có giá trị chân thực, khơng có
giá trị giao tiếp xác định (nếu không xác định được quy chiếu cụ thể của nó). Do
vậy, các phát ngơn có yếu tố trực chỉ có nét gần với các "hàm mệnh đề".
+ Chúng ta phải chú ý có những yếu tố về bản chất và chức năng điển hình thường

thấy là trực chỉ. Nhưng trong những ngữ cảnh nhất định, trong những cách dùng
nhất định, nó khơng cịn gắn với những mốc do hành động phát ngơn tạo ra. Trong
những cách dùng đó, yếu tố trực chỉ khơng cịn mang tính trực chỉ.


Ví dụ:
(1): Người du mục thích sống nay đây mai đó.
(2): Tơi tư duy là tơi tồn tại.
(3): Bây giờ là một phương tiện thực hiện chức năng trực chỉ trong tiếng Việt.
(4): Hãy dùng từ "bây giờ" để đặt câu.
Trong các câu (3) và (4), các yếu tố trực chỉ được coi là những yếu tố siêu ngôn
ngữ.
+ Cần phân biệt trực chỉ với những phương tiện ngôn ngữ khác tuy trong nghĩa của
nó có liên quan đến cái tơi người nói, những từ ngữ lấy cái tơi làm trung tâm nhưng
không phải là trực chỉ. Cụ thể là: yếu tố tình thái gắn với hành động phát ngơn.
Ví dụ:
(5): Nước vối mà cũng uống! → đánh giá
(6): Nó chưa về à? → ngạc nhiên, thắc mắc và chờ đợi câu trả lời
(7): Nó mua những 5 cân táo! →
+ Cần phân biệt trực chỉ với hồi chỉ, khứ chỉ... Các tiêu chíphân biệt là:


^Phương thức chỉ ra quy chiếu
^Điều kiện ngữ cảnh
^Nguyên tắc về tri nhận
Ví dụ:
(1) Tơi đi Hà Nội → "tơi": trực chỉ
(2) Hắn vừa đi vừa chửi → "hắn": hồi chỉ
*Phân biệt giữa trực chỉ và hồi chỉ:

Trực chỉ

Hồi chỉ
Đều phụ thuộc ngữ cảnh

- Gắn với những thực thể, yếu tố nằm

- Gắn với ngữ cảnh bên trong diễn ngơn

ngồi ngơn ngữ

- Khơng cần tiền từ

- Địi hỏi phải có một tiền từ

- Xác định quy chiếu không thông qua

- Xác định quy chiếu thông qua quan hệ

quan hệ đồng quy chiếu mà dựa vào mốc đồng quy chiếu với tiền từ


do hành động phát ngơn tạo ra.
- Khơng địi hỏi duy trì tiêu điểm chú ý. - Địi hỏi người nói phải duy trì sự chú ý,
đặt tiêu điểm chú ý vào những yếu tố
cho trước.

Ví dụ:
Hơm qua tao đi thăm thằng Nam. Nó vẫn khoẻ như trâu. Thế mà mẹ nó bảo ốm.
3. Một số hiện tượng tác động đến trực chỉ

3.1. Thơng thường (...và bình thường), yếu tố trực chỉ có quan hệ trực tiếp với đối
tượng, với quy chiếu. Nhung, trong một số trường hợp, mối quan hệ đó mang tính
gián tiếp. Đặc biệt là những yếu tố trực chỉ bị ảnh hưởng từ các nhân tố ẩn dụ,
hốn dụ, bình thường, nó dựa trên mối quan hệ đẳng cấu giữa các đối tượng.
Ví dụ:
(1): (Chỉ vào bản đồ) – Quân địch đang co cụm ở đây. Chỗ này là nơi ta ém quân.
→ đẳng cấu giữa bản đồ và thực địa
(2) Cơm này nhà tao chỉ cho lợn ăn.


→ chỉ loại
3.2. Trong nhiều trường hợp, vì những mục đích ngữ dụng khác nhau, đặc biệt là vì
những ngun nhân như nhập cảm, đảm bảo lịch sự, thì yếu tố trực chỉ có thể được
sử dụng khơng tương xứng với đối tượng và bản chất điển hình của nó.
Ví dụ:
(trong một bài báo): "Chúng ta thấy rằng"... "Chúng tôi cho rằng"...
→ trực chỉ về ngôi