Nghiên cứu khả năng sinh trưởng, sinh sản và năng suất chất lượng sữa của bò cái holstein friesian thuần, các thế hệ lai f1, f2, f3 giữa HF và lai sind nuôi tại tỉnh lâm đồng

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I

TR N QUANG H NH

NGHIÊN C U KH NĂNG SINH TRƯ NG,
SINH S N, NĂNG SU T VÀ CH T LƯ NG S A
C A BÒ CÁI HOLSTEIN FRIESIAN (HF) THU N,
CÁC TH H LAI F1, F2 VÀ F3 GI A HF VÀ LAI SIND
NUÔI T I T NH LÂM ð NG

LU N ÁN TI N SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành: CHĂN NUÔI ð NG V T
Mã s
: 62.40.01
Ngư i hư ng d n khoa h c: GS.TS. ð NG VŨ BÌNH

HÀ N I – 2010


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… i

L I CAM ðOAN

- Tôi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên c u c a riêng tôi. Các s
li u và k t qu nêu trong lu n án là trung th c và chưa t ng đư c ai cơng b
trong b t kỳ cơng trình nào khác.
- M i s giúp ñ cho vi c th c hi n lu n án ñã ñư c c m ơn và các tài
li u tham kh o đư c trích d n trong lu n án ñ u ñư c ch rõ ngu n g c xu t
x th c t và rõ ràng.

Tác gi lu n án

Tr n Quang H nh


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… ii

L I C M ƠN
Trư c tiên tôi xin chân thành c m ơn GS.TS. ð ng Vũ Bình - ngư i
hư ng d n khoa h c - đã t n tình hư ng d n và đóng góp nhi u ý ki n h t s c
quý báu.
Cho phép tôi bày t l i c m ơn t i Ban giám hi u, Vi n ðào t o Sau
ð i h c, Khoa Chăn nuôi & Nuôi tr ng Th y s n, các th y cơ, các b n đ ng
nghi p trong B môn Di truy n & Ch n gi ng V t nuôi, d án PHE, Trư ng
ð i h c Nông nghi p Hà N i; Ban giám hi u, Ban ch nhi m Khoa Chăn
nuôi - Thú y, Trư ng ð i h c Tây Nguyên, ñã cho phép và t o m i ñi u ki n
thu n l i giúp đ tơi trong q trình nghiên c u và hồn thành lu n án.
Tơi xin c m ơn Ban giám đ c, phịng K thu t c a Chi c c Thú Y,
Công ty Thanh Sơn (Vi t Nam – Hà Lan), Công ty C ph n S a t nh Lâm
ð ng và các h ni bị s a thành ph ðà L t, huy n ð c Tr ng, ðơn
Dương, Lâm Hà, B o L c… ñã t o m i ñi u ki n thu n l i cho chúng tôi ti n
hành thí nghi m, thu th p s li u làm cơ s cho b n lu n án.
C m ơn Gia đình và các b n đ ng nghi p đã đ ng viên khích l , t o
m i đi u ki n thu n l i góp ph n cho b n lu n án ñư c hoàn thành.

Hà N i, ngày tháng năm 2010
Tác gi lu n án

Tr n Quang H nh

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… iii

M CL C
Trang
L i cam ñoan

i

L i c m ơn

ii

M cl c

iii

Danh m c các ch vi t t t

vi

Danh m c các b ng

vii

Danh m c các bi u đ

ix

Danh m c các hình

x

ð TV Nð

1

Chương 1 T NG QUAN

4

1.1

CƠ S LÝ THUY T C A V N ð NGHIÊN C U

4

1.1.1 Tính tr ng s lư ng và s di truy n c a tính tr ng s lư ng

4

1.1.2 Lai t o gi ng

6

1.2

SINH TRƯ NG, SINH S N, NĂNG SU T VÀ CH T LƯ NG
S A C A BÒ S A

1.2.1 Sinh trư ng

7
7

1.2.2 Sinh s n

13

1.2.3 Năng su t và ch t lư ng s a

18

1.3

TÌNH HÌNH NGHIÊN C U TRONG VÀ NGỒI NƯ C

32

1.3.1 Tình hình nghiên c u ngồi nư c

32

1.3.2 Tình hình nghiên c u trong nư c

34

1.4

M T S Y U T V ðI U KI N T NHIÊN T NH LÂM ð NG

38

1.4.1 ð a hình

38

1.4.2 Khí h u

38


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… iv

1.4.3 M t s nét v tình hình chăn ni bị s a và s d ng th c ăn
c a t nh Lâm ð ng
Chương 2 V T LI U VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U
2.1

V T LI U NGHIÊN C U

40

42
42

2.1.1 Bò HF (Holstein Friesian)

42

2.1.2 Nhóm bị lai hư ng s a

43

2.2

N I DUNG NGHIÊN C U

45

2.3

PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U

46

2.3.1 Kh năng sinh trư ng

47

2.3.2 Kh năng sinh s n

48

2.3.3 Kh năng s n xu t s a

49

2.3.4 Tiêu t n th c ăn

50

2.4

X

LÝ S LI U

Chương 3 K T QU VÀ TH O LU N
3.1

51
53

KH NĂNG SINH TRƯ NG C A BÊ, BÒ CÁI F1, F2, F3 (HF
x LAI SIND) VÀ HF

53

3.1.1 Kh năng sinh trư ng c a các nhóm bê, bò cái theo dõi

53

3.1.2 Kh năng sinh trư ng c a các nhóm bê, bị cái thí nghi m

60

3.2

KH NĂNG SINH S N C A BÒ CÁI F1, F2, F3 (HF x LAI SIND)

VÀ HF

77

3.2.1 Tu i ph i gi ng l n ñ u

77

3.2.2 Tu i ñ l a ñ u

78

3.2.3 Th i gian ph i l i sau khi ñ

81

3.2.4 Kho ng cách gi a 2 l a ñ

83

3.2.5 H s ph i gi ng

86

3.3

KH

NĂNG S N XU T S A C A BÒ CÁI F1, F2, F3 (HF x

LAI SIND) VÀ HF

88


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… v

3.3.1 S n lư ng s a th c t và th i gian cho s a

88

3.3.2 S n lư ng s a 305 ngày

92

3.3.3 S n lư ng s a tiêu chu n (4% m )

96

3.3.4 S n lư ng s a qua các l a ñ

97

3.3.5 Năng su t s a qua các tháng c a chu kỳ 305 ngày

100

3.3.6 Ch t lư ng s a

109

3.3.7 Tiêu t n th c ăn cho cho 1kg s a

118

K T LU N VÀ ð NGH

124

1

K T LU N

124

2

ð NGH

126

Các cơng trình đã cơng b

có liên quan ñ n lu n án

127

Tài li u tham kh o

128

Ph l c

154


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… vi

DANH M C CÁC CH

VI T T T

CK

: Ch t khô

CSDT
CSKL
CSTM
CV
Cv%
DTC
ðVT
EXP

: Ch s dài thân
: Ch s kh i lư ng
: Ch s trịn mình
: Cao vây
: H s bi n sai

: Dài thân chéo
: ðơn v tính
: Exponent – s mũ

F1
F2

: Con lai gi a bò HF và bò lai Sind
: Con lai gi a bò HF và bò F1

F3
HSSS
HF

: Con lai gi a bò HF và bò F2
:H s s ts a
: Holstein Friesian

KHKT
KL

: Khoa h c k thu t
: Kh i lư ng

Max
Min
NLTð
NXB
PTNT
SE

TB
TT

: Maximum – C c ñ i
: Minimum – C c ti u
: Năng lư ng trao ñ i
: Nhà xu t b n
: Phát tri n nông thôn
: Standard Error – Sai s tiêu chu n
: Trung bình
: Tăng trư ng

TTTA
VCK

: T ng tiêu t n th c ăn
: V t ch t khô

VCKKM
VN

: V t ch t khô khơng m
: Vịng ng c
: Trung bình


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… vii

DANH M C CÁC B NG
STT

Tên b ng

Trang

2.1

S m u nghiên c u c a ñ tài

45

3.1

Kh i lư ng bò cái (kg) t sơ sinh ñ n 24 tháng tu i

53

3.2

Tăng trư ng tuy t ñ i (g/ngày) và tăng trư ng tương ñ i (%)
c a các nhóm bị

3.3

55

Kích thư c (cm) m t s chi u ño qua các tháng tu i c a các
nhóm bị

58

3.4

M t s ch s c u t o th hình c a các nhóm bị

59

3.5

Kh i lư ng bị cái (kg) t sơ sinh đ n 24 tháng tu i

60

3.6

Tăng trư ng truy t ñ i (g/ngày) và tăng trư ng tương ñ i (%)
c a các nhóm bị

3.7

Kích thư c m t s chi u đo (cm) c a các nhóm bị cái qua các
tháng tu i

3.8

63
66

M t s ch s c u t o th hình c a các nhóm bị cái qua các
tháng tu i

67

3.9

Hàm sinh trư ng c a bò cái lai và HF

70

3.10

Tu i, kh i lư ng và tăng kh i lư ng c c ñ i t i ñi m u n

76

3.11

Tu i ph i gi ng l n ñ u

77

3.12

Tu i ñ l a ñ u

79

3.13

Th i gian ph i l i (ngày) sau khi ñ

82

3.14

Kho ng cách gi a 2 l a ñ

83

3.15

H s ph i gi ng c a các nhóm bị

86

3.16

S n lư ng s a th c t và th i gian cho s a

89

3.17

S n lư ng s a th c t và th i gian cho s a

90

3.18

S n lư ng s a (kg/chu kỳ 305 ngày) c a các nhóm bị

92

3.19

S n lư ng s a tiêu chu n 305 ngày (4% m )

96


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… viii

3.20

S n lư ng s a qua các l a ñ

3.21

Năng su t s a (kg) và h s s t s a (HSSS) qua các tháng c a
chu kỳ 305 ngày

3.22

98
101

Năng su t s a (kg) và h s s t s a (HSSS) theo các tháng c a
chu kỳ 305 ngày

102

3.23

T l (%) năng su t s a bò qua các tháng so v i c chu kỳ

107

3.24

T tr ng c a s a (s li u theo dõi)

109

3.25

T l v t ch t khô không m c a s a (s li u theo dõi)

110

3.26

T l m s a (s li u theo dõi)

112

3.27

T l protein s a (s li u theo dõi)

114

3.28

Ch t lư ng s a l a th nh t c a bị ni thí nghi m

117

3.29

Tiêu t n th c ăn tinh cho 1 kg s a

118

3.30

Tiêu t n th c ăn cơ s cho 1kg s a

119

3.31

Tiêu t n th c ăn cho 1kg s a (th c ăn tinh và th c ăn cơ s )

120

3.32

Ư c tính chi phí th c ăn (v t ch t khô) cho 1kg s a

121

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… ix

DANH M C CÁC BI U ð
STT

Tên bi u ñ

Trang

3.1

Tăng trư ng tuy t ñ i c a các nhóm bị

56

3.2

Tăng trư ng tuy t đ i c a các nhóm bị

65

3.3

T l năng su t s a theo tháng cho s a

108

3.4

T l năng su t s a theo tháng cho s a

108


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nơng nghi p………… x

DANH M C CÁC HÌNH
STT

Tên hình

Trang

3.1

Kh i lư ng bị qua các tháng tu i

54

3.2

Tăng trư ng tương đ i c a các nhóm bị

56

3.3

Kh i lư ng c a các nhóm bị qua các tháng tu i

63

3.4

Tăng trư ng tương ñ i c a các nhóm bị

65

3.5

ðư ng cong Gompertz bi u di n sinh trư ng c a bò F1 theo dõi

71

3.6

ðư ng cong Gompertz bi u di n sinh trư ng c a bò F2 theo dõi

71

3.7

ðư ng cong Gompertz bi u di n sinh trư ng c a bò F3 theo dõi

72

3.8

ðư ng cong Gompertz bi u di n sinh trư ng c a bò HF theo dõi

72

3.9

ðư ng cong Gompertz bi u di n sinh trư ng c a bò F1 ni thí nghi m

72

3.10

ðư ng cong Gompertz bi u di n sinh trư ng c a bị F2 ni thí nghi m

72

3.11

ðư ng cong Gompertz bi u di n sinh trư ng c a bị F3 ni thí nghi m

73

3.12

ðư ng cong Gompertz bi u bi n sinh trư ng c a bị HF ni thí nghi m

73

3.13

S n lư ng s a qua các l a ñ

100

3.14

Năng su t s a theo tháng v t s a c a nhóm bị theo dõi

106

3.15

Năng su t s a theo tháng v t s a c a nhóm bị ni thí nghi m

106


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 1

ð TV Nð
Trong nh ng năm g n đây, chăn ni bị s a phát tri n m nh

m ts

t nh, thành ph như Sơn La, Lâm ð ng, ð ng Nai, Bình Dương, Long An, Bà
R a – Vũng Tàu, thành ph H Chí Minh, Hà N i... Tính đ n h t năm 2008,
c nư c ta có 111.305 con bị s a, v i s n lư ng s a 265.584 t n, tăng
13,29% so v i năm 2007 (C c Chăn nuôi, 2008)[11]. Theo d báo c a C c
Chăn nuôi (2006)[10], đ n năm 2010 nư c ta s có kho ng 200.000 con bị
s a, đáp ng 40% nhu c u tiêu th . T khi có Quy t ñ nh 167/2001/Qð-TTg
c a Th tư ng chính ph ngày 26 tháng 10 năm 2001 v m t s gi i pháp và

chính sách bị s a Vi t Nam th i kỳ 2001 – 2010, chăn ni bị s a nư c ta ñã
bư c sang m t giai ño n m i. T ng ñàn bò s a hàng năm tăng nhanh, t c đ
bình qn giai đo n 2001 – 2005 ñ t 24,93%/năm. ð c bi t, t năm 2007 giá
s a b t trên th gi i tăng g p đơi, ngư i chăn ni thu ñư c l i nhu n cao,
thúc ñ y chăn ni bị s a phát tri n m nh (Nguy n Xuân Tr ch, 2007)[100].
Hi n nay, ngoài vi c nh p bò Holstein Friesian (HF) thu n, vi c lai t o
bò HF v i bò lai Sind ñ t o ra con lai có kh năng s n xu t s a cũng ñư c
chú tr ng. ð n nay kho ng 89% s lư ng bò s a c a nư c ta là con lai hư ng
s a ph i tinh bị đ c HF v i bò cái n i c i ti n có t l máu khác nhau.
Lâm ð ng là m t trong 5 t nh c a Tây Nguyên, có di n tích t nhiên
9.764,79km2, đ t bazan màu m , đ a hình chia c t b i nhi u sơng, su i và có
tr lư ng nư c d i dào, cùng v i khí h u nhi t đ i nóng m và 2 mùa mưa và
mùa khô rõ r t, th i ti t quanh năm mát m thích h p cho nhi u lo i cây
tr ng, v t nuôi sinh trư ng, phát tri n cho năng su t cao khá n ñ nh, đ c bi t
là bị s a g c ơn đ i.
ðàn bị s a đang ni

t nh Lâm ð ng ch y u là bò thu n HF g c Cu

Ba (nh p t M c Châu năm 1977), bị lai gi a bị HF v i bị đ a phương ho c


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nơng nghi p………… 2

lai Sind và đàn HF m i nh p t Úc, M . Tính đ n năm 2005, t nh Lâm ð ng
có s lư ng bò lai Sind hư ng s a và bò lai Sind tương ng là: 944 con và
1.947 con (Chi c c Thú y, t nh Lâm ð ng, 2009)[7]. Các con lai hư ng s a
thích h p v i các h ít có đi u ki n, các h ni bị HF thu n thư ng ni k t
h p v i bị lai vì nhóm bị lai thư ng có t l m s a cao hơn. Trong chi n
lư c phát tri n đàn bị s a ch t lư ng cao c a t nh, đàn bị F2, F3 và bị có t l

máu HF cao hơn có năng su t s a cao, thích nghi v i ñi u ki n c a t nh. Vì
v y c n có đàn bị lai (HF x lai Sind) và đó là xu hư ng c a t nh.
Tính đ n nay trên c nư c có khá nhi u cơng trình nghiên c u v bò
s a. Lương Văn Lãng (1983)[50] nghiên c u m t s ñ c ñi m v kh năng
sinh s n c a bò HF (Cu Ba) t i M c Châu. Lê ðăng ð nh (1996)[27] nghiên
c u tính năng s n xu t s a bò lai hư ng s a

thành ph H Chí Minh.

Nguy n Qu c ð t (1999)[29] nghiên c u m t s ñ c đi m v gi ng c a đàn
bị cái lai hư ng s a t i thành ph H Chí Minh. Ph m Ng c Thi p và
Nguy n Xuân Tr ch (2004)[95] nghiên c u kh năng sinh trư ng c a bị HF
thu n ni t i Lâm ð ng. Ph m văn Gi i và CS (2006)[37] nghiên c u v h
s di truy n gi a s n lư ng s a và t l m s a c a bị HF ni

Vi t Nam.

Vũ Chí Cương và CS (2006)[14] đánh giá k t qu ch n l c bị cái 3/4 và 7/8
HF đ t o đàn bị h t nhân lai hư ng s a ñ t trên 4.000 chu kỳ... Tuy nhiên,
chưa có m t cơng trình nghiên c u đánh giá ñ y ñ và toàn di n v kh năng
sinh trư ng, sinh s n, năng su t và ch t lư ng s a c a bò HF và các th h
con lai gi a bò HF v i bò Lai Sind t i t nh Lâm ð ng.
Xung quanh vi c ñ y m nh hơn n a ngành chăn ni bị s a t i t nh
Lâm ð ng, nhi u v n ñ ñ t ra cho công tác nghiên c u và th c nghi m khoa
h c. Trong đó, nghiên c u, đánh giá kh năng sinh trư ng, sinh s n, năng su t
và ch t lư ng s a c a ñàn bị s a ni trong đi u ki n c a t nh là v n ñ c p
thi t. Xu t phát t yêu c u th c t này chúng tơi đã ti n hành đ tài:


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 3

‘‘Nghiên c u kh năng sinh trư ng, sinh s n, năng su t và ch t
lư ng s a c a bò cái Holstein Friesian(HF) thu n, các th h lai F1, F2 và
F3 gi a HF và lai Sind nuôi t i t nh Lâm ð ng”.
M c đích nghiên c u
ðánh giá kh năng sinh trư ng, sinh s n, năng su t và ch t lư ng s a
c a bò cái Holstein Friesian thu n, các th h lai F1, F2 và F3 gi a HF và lai
Sind nuôi t i t nh Lâm ð ng ph c v công tác ch n gi ng nâng cao năng su t
c a bị HF và các con lai, đ xu t hư ng s d ng thích h p đ i v i các nhóm
bị góp ph n phát tri n chăn ni bị s a t i t nh Lâm ð ng.
Nh ng đóng góp m i c a lu n án
- L n ñ u tiên, ñánh giá, phân tích m t cách có h th ng v kh năng
sinh trư ng, sinh s n, năng su t và ch t lư ng s a c a bò cái thu n HF, các th
h lai F1, F2 và F3 gi a HF và lai Sind ni trong đi u ki n t nh Lâm ð ng.
- S d ng hàm Gompertz bi u di n sinh trư ng c a các nhóm bị cái
HF thu n, bị cái lai F1, F2 và F3 gi a HF và lai Sind.
Ý nghĩa th c ti n c a ñ tài
- Trên cơ s ñánh giá ti m năng năng su t c a đàn bị s a lai F1, F2, F3
(gi a HF và lai Sind) và HF, góp ph n phát tri n ngành chăn ni bị s a c a
t nh Lâm ð ng.
- ðóng góp tư li u ph c v công tác ch n gi ng nâng cao năng su t s a
c a bò HF và các con lai F1, F2, F3 gi a HF và lai Sind.
- Góp ph n Vi t Nam hóa giáo trình gi ng d y các mơn h c cho chuyên
ngành Chăn nuôi và Thú y c a các cơ s ñào t o.


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 4

Chương 1
T NG QUAN

1.1

CƠ S

LÝ THUY T C A V N ð NGHIÊN C U

1.1.1 Tính tr ng s lư ng và s di truy n c a tính tr ng s lư ng
Khi nghiên c u đ tìm ra các quy lu t di truy n, Mendel đưa ra khái
ni m tính tr ng. Tính tr ng là đ c trưng c a m t cá th mà ta có th quan sát
hay xác đ nh đư c. Có hai lo i tính tr ng: Tính tr ng ch t lư ng và tính tr ng
s lư ng. Tính tr ng s lư ng là nh ng tính tr ng mà s khác nhau gi a các
cá th là s sai khác v m c ñ hơn là s sai khác v ch ng lo i.
Trong q trình lai, các tính tr ng ch t lư ng s phân li theo t l nh t
đ nh, nhưng đ i v i tính tr ng s lư ng s phân li không phù h p v i các t l
đó. Cho nên khi m i b t ñ u nghiên c u s di truy n các tính tr ng s lư ng
ngư i ta ñã thu ñư c nh ng k t qu h u như ñ i l p v i các ñ nh lu t Mendel,
và vì th Ganton, Pearson đã cho r ng tính tr ng s lư ng khơng tn theo các
đ nh lu t Mendel, th m chí Bateson, De Vries cịn kh ng đ nh tính tr ng s
lư ng là nh ng tính tr ng khơng di truy n. Mãi đ n năm 1908 nh các cơng
trình nghiên c u c a Nilsson-Ehle ngư i ta m i xác đ nh rõ: các tính tr ng s
lư ng có bi n d liên t c, cũng di truy n theo ñúng các ñ nh lu t c a các tính
tr ng ch t lư ng có bi n d gián ño n, t c là các ñ nh lu t cơ b n v di truy n
c a Mendel (trích t Tr n ðình Miên và Nguy n Văn Thi n, 1994)[66].
Ngành di truy n có liên quan đ n các tính tr ng s lư ng g i là di
truy n h c s lư ng hay di truy n h c sinh tr c. Giá tr c a b t kỳ tính tr ng
s lư ng nào (giá tr ki u hình) đ u đư c bi u th thông qua giá tr ki u gen và
sai l ch môi trư ng:
P = G + E
Trong đó: P - Giá tr ki u hình (phenotypic value)

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 5

G - Giá tr ki u gen (genotypic value)
E - Sai l ch môi trư ng (environmental deviation)
Tùy theo phương th c tác ñ ng khác nhau c a các gen - allen, giá tr
ki u gen bao g m các thành ph n khác nhau: giá tr c ng g p (additive value)
ho c giá tr gi ng (breeding value): A; sai l ch tr i (dominance deviation): D;
sai l ch át gen (epistasic deviation) ho c sai l ch tương tác (interaction
deviation): I, do đó:
G = A+D+I
Sai l ch mơi trư ng cũng th hi n thông qua sai l ch môi trư ng chung
(general environmental deviation): Eg là sai l ch gi a cá th do hoàn c nh
thư ng xuyên và không c c b gây ra; sai l ch môi trư ng riêng (special
environmental deviation): Es là sai l ch trong cá th do hoàn c nh t m th i và
c c b gây ra.
Như v y, khi m t ki u hình c a m t cá th ñư c c u t o t 2 locus tr
lên thì giá tr ki u hình c a nó đư c bi u th :
P = A + D + I + Eg + Es.
T t c các giá tr ki u hình và ki u gen c a các tính tr ng s lư ng ln
bi n thiên do tác ñ ng qua l i gi a các t h p gen và mơi trư ng. ð đ nh
hư ng cho vi c ch n l c các tính tr ng c n ph i ñánh giá phương sai c a
chúng. Phương sai giá tr ki u hình đư c th hi n như sau:
σ2P = σ2A + σ2D + σ2I + σ2Eg + σ2Es + σ2EG
Trong đó:

- σ2A: Phương sai giá tr gen c ng g p
- σ2D : Phương sai sai l ch tr i
- σ2I : Phương sai sai l ch át gen
- σ2Eg : Phương sai sai l ch môi trư ng chung

- σ2Es : Phương sai sai l ch môi trư ng riêng
- σ2EG : Phương sai tương tác gi a di truy n và môi trư ng


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 6

Cho t i nay, h u như toàn b các thành t u v c i ti n di truy n

v t

nuôi mà ngành s n xu t chăn ni đư c th a hư ng ñ u là nh ng k t qu
nghiên c u ng d ng d a trên cơ s di truy n h c s lư ng.
1.1.2 Lai t o gi ng
Lai t o là phương pháp nhân gi ng làm cho t n s ki u gen ñ ng h p
t

th h sau gi m ñi và t n s ki u gen d h p t tăng lên. Trong th c t

chăn nuôi, lai là cho giao ph i gi a các cá th thu c 2 dòng trong cùng m t
gi ng, thu c 2 gi ng ho c 2 loài khác nhau.
Lai t o là phương pháp c i ti n gi ng ñã và ñang ñư c áp d ng r ng rãi
nhi u qu c gia trên th gi i. Thông qua lai t o gi a các gi ng s xu t hi n
hi n tư ng ưu th lai

ñ i con lai. Năng su t s n ph m c a con lai thư ng

cao hơn so v i b m chúng. Nh ng gi ng bò cao s n như Holstein Friesian,
Nâu Thu Sĩ (Brown Swiss), Jersey... ñã ñư c nhi u nư c trong khu v c nhi t
ñ i nh p n i và cho lai nh m c i ti n gi ng bị đ a phương. Nh ng con lai ñã
th hi n ưu th lai rõ và phát huy t t trong ñi u ki n chăn ni đ i trà.

M c đích c a vi c lai là t o ra con lai có nh ng ưu ñi m m i như nâng
cao t m vóc và s n lư ng s a, th t nhưng v n gi ñư c nh ng ưu th s n có
c a con gi ng đ a phương như kh năng ch ng ñ b nh t t cao, ch u đ ng
kham kh , thích nghi v i khí h u c a đ a phương. Căn c vào b n ch t di
truy n c a các con v t xu t phát (con b và con m ), lai ñư c chia ra làm ba
lo i: Lai gi a các dòng trong cùng m t gi ng, lai gi a các gi ng và lai xa.
Trong chăn ni bị s a ch y u ngư i ta áp d ng bi n pháp lai c p ti n
ñ t o ra các con lai v i t l máu khác nhau, cho năng su t s a cao hơn so
v i bò n n. Lai c p ti n thư ng áp d ng trong trư ng h p khi có m t gi ng
v t ni v cơ b n khơng đáp ng đư c nhu c u s n xu t, ngư i ta s d ng
gi ng cao s n cho giao ph i v i gi ng ban ñ u, sau m i ñ i lai tăng d n t l


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 7

máu gi ng cao s n lên. ðây là công th c lai ph bi n và ñư c ng d ng r ng
rãi trong s n xu t chăn ni bị s a, đem l i hi u qu

kinh t cao cho ngư i

chăn nuôi.

1.2

SINH TRƯ NG, SINH S N, NĂNG SU T VÀ CH T LƯ NG
S A C A BÒ S A

1.2.1 Sinh trư ng
1.2.1.1 Khái ni m
Sinh trư ng là quá trình tích lũy các ch t dinh dư ng trong cơ th đ

gia súc tăng v kích thư c (s thay ñ i v chi u cao, chi u dài, b ngang, b
sâu...) hay nói cách khác là s thay ñ i v kh i lư ng. Sinh trư ng là tính
tr ng s lư ng ch u nh hư ng l n c a các y u t di truy n và mơi trư ng bên
ngồi. Do có s tương tác gi a ki u gen và ngo i c nh mà sinh trư ng mang
tính quy lu t, ñ m b o cho cơ th phát tri n ñ t t l hài hoà và cân ñ i. Sinh
trư ng và phát d c c a bê thư ng tuân theo quy lu t sinh trư ng phát d c
khơng đ ng đ u theo giai đo n, tu i và theo gi i tính. Sinh trư ng và phát d c
không tách r i nhau mà nh hư ng l n nhau làm cho cơ th con v t hồn
ch nh, sinh trư ng có th phát sinh t phát d c và ngư c l i sinh trư ng t o
ñi u ki n cho phát d c ti p t c hoàn ch nh (Tr n ðình Miên và CS,
1992)[65].

1.2.1.2 Các y u t

nh hư ng t i kh năng sinh trư ng

• Y u t di truy n
V m t sinh h c, sinh trư ng đư c xem như là q trình tích lũy các
ch t mà quan tr ng là protein. T c ñ và cách th c sinh t ng h p protein
chính là t c đ và phương th c ho t ñ ng c a các gen ñi u khi n s sinh
trư ng c a cơ th (Williamson và Payner, 1978)[198].


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 8

Ngư i ta l y ch tiêu tăng trư ng làm ch tiêu sinh trư ng. S tăng
trư ng b t ñ u t khi tr ng th tinh cho ñ n khi cơ th trư ng thành, s sinh
trư ng chia ra làm 2 giai đo n chính là trong thai và ngồi thai. Theo Tr n
ðình Miên và CS (1992)[65] giai đo n bào thai ch u nh hư ng nhi u c a m ,
giai đo n ngồi bào thai s tăng trư ng mang tính di truy n c a đ i trư c

nhi u hơn. Nuôi dư ng t t bò, bê s tăng trư ng cao, sinh s n s m, cho nhi u
s a

giai ño n ti t s a và nhi u th t

giai đo n ni th t và v béo.

Trong th i kỳ bú s a, kh năng sinh t n c a gia súc (đi u hồ thân
nhi t, s tiêu hố...) chưa phát tri n ñ y ñ . Ragab (1953, d n theo Phan C
Nhân, 1972)[70] tìm th y tương quan di truy n cao gi a kh i lư ng m i sinh,
kh i lư ng khi cai s a và kh i lư ng cu i cùng. Các gi ng khác nhau thì kh
năng sinh trư ng cũng khác nhau.

nh ng gi ng bị th t như Hereford, Santa

Gertrudis... có t c ñ sinh trư ng nhanh, ñ t 1.000 – 1.200g/ngày, các gi ng
kiêm d ng như Red Sindhi, Brown Swiss kh năng tăng trư ng ch ñ t 600 800g/ngày.

Pakistan, Chaudhary và McDowell (1987)[128] cho bi t kh i

lư ng cơ th th p nh t
nh t

bò s a lai F2 3/4 Jersey là 296,20 ± 31, 58kg và cao

đàn bị lai F1 1/2 HF là 374,66 ± 67,54kg.
• Nh ng y u t ngo i c nh ch y u
Dinh dư ng
Dinh dư ng là y u t quan tr ng nh t trong s các các y u t ngo i

c nh chi ph i sinh trư ng c a bị s a. Khi bị đư c cung c p ñ y ñ , cân ñ i
v các ch t dinh dư ng s tăng trư ng nhanh, tiêu t n th c ăn/1kg tăng
trư ng gi m, và h qu là nh hư ng t t ñ n năng su t s a sau này. Bị s a có
kh i lư ng l n, cho s a nhi u thì nhu c u dinh dư ng nhi u hơn so v i bị có
kh i lư ng nh , cho s a ít ho c khơng cho s a. Vì v y kh u ph n th c ăn h p
lý và khoa h c s mang l i hi u qu kinh t cao. Th c ăn có tác d ng r t l n
ñ i v i s phát tri n c a gia súc. Cho gia súc ăn theo kh u ph n, theo giai


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nơng nghi p………… 9

đo n, ch đ v n đ ng thích h p, chu ng tr i s ch đ u thúc đ y q trình sinh
trư ng phát d c c a gia súc (Nguy n H i Qn và CS, 1995)[80]. Các cơng
trình nghiên c u c a nhi u tác gi đ u có nh n xét ch ñ dinh dư ng ñã nh
hư ng r t l n ñ n sinh trư ng c a bò s a: Nguy n Kim Ninh (1994,
2000)[72,74], Vũ Văn N i và CS (2001)[75], Resendiz và Bernal Santos
(1999)[172], Hoàng Th Thiên Hương (2004)[46]...
Năng lư ng và protein là y u t quan tr ng giúp cho vi c ñi u khi n
t c ñ tăng trư ng, tiêu t n th c ăn... Các thí nghi m nghiên c u nh hư ng
c a năng lư ng, protein trong kh u ph n bò s a c a Schingoethe (1996)[179],
Vande Haar và CS (1999)[192], Radcliff và CS (1997, 2000)[170,171]... đã
ch ng minh đi u đó.
Ngồi ra các ch t dinh dư ng khác trong kh u ph n như khống ch t,
vitamin... đ u nh hư ng t i kh năng sinh trư ng c a bò s a. Liên quan ñ n
vi c ñáp ng các ch t dinh dư ng này, v n ñ ph i h p kh u ph n, th c ăn
thô xanh có ý nghĩa quan tr ng.
Chăm sóc ni dư ng
Chăm sóc ni dư ng t t gia súc trong giai đo n cịn non s có nh
hư ng t t ñ n sinh trư ng và kh năng s n xu t sau này. Các y u t stress ch
y u nh hư ng x u t i quá trình trao đ i ch t và s c s n xu t g m: thay ñ i

nhi t ñ chu ng ni, ti u khí h u x u, kh u ph n khơng h p lý, chăm sóc
ni dư ng kém, tiêm phịng... Khí h u có nh hư ng đ n q trình sinh
trư ng và phát tri n c a gia súc ñ c bi t là
th y

giai đo n cịn non. Th c t cho

vùng khí h u ơn đ i bê sinh trư ng, phát tri n t t hơn

vùng nhi t ñ i.

Stress nóng, m làm gi m nhi t n i sinh, gi m thu nh n th c ăn cũng như ñòi
h i tăng th i nhi t và thay ñ i hàm lư ng hormon. ðinh Văn C i và CS
(2004)[5] cho bi t nhi t đ mơi trư ng

các t nh nư c ta trung bình là 25 -

330C, m đ mơi trư ng trên 80%. N u so sánh v i môi trư ng

Queensland


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nơng nghi p………… 10

thì nhi t đ cao hơn 8 - 100C, m ñ cao g p 1,5 - 2 l n, ñây là y u t b t l i
cho bị HF. Nhi t đ mơi trư ng thích h p cho bị s a đư c ghi nh n là t - 40C
ñ n + 220C, bê con t 100C ñ n 270C. Nhi t ñ t i h n c a mơi trư ng đ i v i
bò HF là 270C, Jersey là 300C và c a bò Brahman là 350C, vư t quá nhi t đ
này s có tác đ ng x u cho s

n đ nh thân nhi t.

phía Nam, khi tr i nóng,

nhi t đ mơi trư ng 33 - 360C, vư t q xa nhi t đ thích h p đ i v i bị s a.
Hai ngu n chính nh hư ng đ n nhi t trong cơ th bị là nhi t sinh ra trong cơ
th do ho t ñ ng, s n xu t, trao ñ i ch t, q trình lên men

d c đ tiêu hố

th c ăn và nhi t đ mơi trư ng bên ngồi. Bị năng su t càng cao, trao đ i ch t
càng m nh, nhi t sinh ra càng nhi u. Tiêu hố th c ăn thơ, khó tiêu làm tăng
sinh nhi t

d c . Khi nhi t sinh ra trong cơ th l n hơn nhi t th i ra t cơ th

vào mơi trư ng thì thân nhi t vư t quá 390C và bò xu t hi n stress nhi t.
Bị s a là đ ng v t ñ ng nhi t, ñ duy trì ñư c tr ng thái n đ nh bị c n
tr ng thái cân b ng nhi t đ v i mơi trư ng (Kadzere và Murphy, 2002)[144].
Do nhi t ñ và ñ

m r t quan tr ng ñ i v i kh năng thích nghi c a bị

các

vùng khí h u khác nhau nên ngư i ta ñã xây d ng ch s nhi t m (THI) liên
quan ñ n stress nhi t c a bị. Bị HF s khơng b stress nghiêm tr ng n u THI
< 72, b stress nh khi THI = 72 – 78, b stress n ng khi THI = 79 – 88, b
stress nghiêm tr ng khi THI = 89 – 98 và s b ch t khi THI > 98. Ch s THI
còn ph n ánh r ng trong ñi u ki n ñ

m càng cao, bị địi h i ph i đư c s ng

trong ñi u ki n nhi t ñ th p ñ không b stress nhi t. ðây là v n ñ khó khăn
cho ph n l n các vùng chăn ni bị s a g c ơn đ i.

Vi t Nam, các ñ a

phương vùng cao như Lâm ð ng, M c Châu (Sơn La), Tun Quang có nhi t
đ bình quân dư i 220C và ch s nhi t m th p (THI < 72) vì v y nguy cơ b
tác ñ ng tr c ti p c a stress nhi t là không l n. Tuy nhiên kh năng ch ng
stress nhi t th c t con còn ph thu c vào ch s THI t ng tháng, t ng ngày
và th m chí t ng th i ñi m trong ngày (Nguy n Xuân Tr ch, 2003)[100].


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 11

1.2.1.3 M t s ch tiêu ñánh giá kh năng sinh trư ng
Cư ng ñ sinh trư ng là ch tiêu thành th c c a con v t nghĩa là hoàn
thành s phát tri n th ch t, liên quan ñ n kh năng s d ng ñư c s m như
ph i gi ng l n ñ u, ñ l n ñ u, s n xu t s a, th t... Cư ng ñ sinh trư ng bào
thai và giai ño n sau khi sinh nh hư ng ñ n ch tiêu phát tri n c a con v t
non. Vì v y ñ ño cư ng ñ sinh trư ng ngư i ta l y kh i lư ng m i sinh, cai
s a ho c

các l a tu i nh t ñ nh.

Kh i lư ng gia súc

các tháng tu i chính là đ sinh trư ng tích lu mà

đư ng cong sinh trư ng lý thuy t có d ng ch S, thoai tho i khi gia súc còn
nh , d c d ng hơn khi gia súc

giai ño n sinh trư ng nhanh r i tho i d n

ti n t i n m ngang, không tăng n a ng v i giai ño n con v t ñã thành th c
v th vóc. Tăng trư ng bình qn trong 1 tháng, ho c trong 1 ngày c a gia
súc chính là đ sinh trư ng tuy t đ i, đư ng cong bi u di n có d ng hình
chng, tăng d n đ đ t giá tr c c đ i sau đó gi m d n. Cư ng ñ sinh
trư ng tương ñ i v i ñư ng cong sinh trư ng lý thuy t có d ng ñư ng ti m
c n Hyperbol, h s sinh trư ng cũng là các ch tiêu giúp cho vi c ñánh giá
sinh trư ng và phát d c c a gia súc. T l gi a kh i lư ng sơ sinh và các giai
ño n phát tri n sau khi ñ là nh ng ch tiêu quan tr ng ñ ch n l c, ph i ñ t
kh i lư ng sơ sinh vào chương trình ch n l c vì ch tiêu này nh hư ng ñ n
cư ng ñ sinh trư ng và năng su t sau này (Dawson và CS, 1947)[131].
ðánh giá s sinh trư ng c a gia súc b ng cách ño kích thư c các chi u
cũng là m t phương pháp ñánh giá con gi ng theo các hư ng s n xu t c a
chúng. Các chi u ño dài thân, vòng ng c, ch s c u t o th hình cũng có ý
nghĩa l n đ i v i ñánh giá sinh trư ng phát d c c a gia súc ñ c bi t là ñ i v i
bị s a. Tính tr ng này b

nh hư ng b i các y u t gi ng và đi u ki n chăm

sóc ni dư ng... Nguy n Văn Thi n (1979)[93] nghiên c u các chi u đo cơ
th và tính các ch s c u t o th hình bị Vàng Vi t Nam, bị lai Sind và bò


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nông nghi p………… 12

s a lai 3 máu

mi n B c. Tr n Tr ng Thêm (1986)[89] nghiên c u các tính

tr ng này trên các bị lai Sind, 1/2, 3/4, 3/8 và 11/16 HF cho bi t kích thư c
các chi u đo chính c a nhóm bò s a lai HF cao hơn bò lai Sind. Nguy n Văn
Thi n (1995)[94] cho bi t h s di truy n các chi u đo c a bị như sau: cao
vây là 0,63; sâu ng c là 0,36 và vòng ng c là 0,28. Lê Phan Dũng (2007)[23]
cho r ng nên dùng chi u đo vịng ng c đ tính tốn xác đ nh cơng th c d
đốn th tr ng bị vì nó có tương quan ch t ch v i th tr ng bò lai.
ð nghiên c u sinh trư ng c a sinh v t, nhi u nhà nghiên c u ñã ñưa
ra các hàm h i qui đ mơ hình hố q trình đó như: Gompertz (1825)[136],
Brody (1945)[121], Rechards (1959)[173], Agrrey (2002)[112], Sengül và
Kiraz (2005)[182], Brown và CS (1976)[122], Lambe và CS (2006)[147],
Köhn và CS (2007)[146], Ahmadi và Golian (2008)[113], Lopez de Torre và
Hernander (1992)[153], Nahashon và CS (2006)[161], Wurzinger và CS
(2005)[199], Tekerli và Akinci (2000)[188]...
Theo Gille (2003)[135], m t s d ng hàm sinh trư ng thư ng dùng như
sau:
- Hàm Gompertz (1825)[136], là hàm ñư c s d ng nhi u nh t đ đánh
giá sinh trư ng gia súc, cơng th c như sau: W = AExp(-Exp(b-ct)). Trong đó
W là kh i lư ng, A là giá tr ti m c n lúc trư ng thành, các tham s b, c ñi u
ch nh ñ d c và ñi m u n c a ñư ng cong. Fitzhugh (1976)[134] s d ng
hàm này dư i d ng: Y = Aexp(-Bexp(-Kt)) và ñư c nhi u nhà khoa h c ng
d ng. ði m u n c a hàm này n m

v trí c đ nh kho ng 1/3 giá tr trư ng

thành trên ñư ng cong.
- Hàm logicstic, ñư c Verhulst (1838)[194] ñưa ra như sau: W = A/(1 +

bxp(-ct)). Hàm này có đi m u n n m

kho ng 1/2 giá tr trư ng thành. Ware

và CS (1980)[195] s d ng hàm này dư i d ng Y = l/[1 + exp(-b-ct)].


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nơng nghi p………… 13

- Hàm Brody (1945)[121] đư c chia làm hai hàm: giai ño n ñ u tiên là
hàm mũ có xu hư ng tăng có d ng W = WoExp(kt), tuy nhiên giai ño n sau
ñi m u n ông mô t b ng hàm mũ có xu hư ng gi m: W = A-bExp(-kt). S
k t h p này làm cho hàm Brody khơng có ñi m u n.
- Hàm Richards (1959)[173], cũng là hàm ñư c s d ng ph bi n. Hàm
này có d ng W = A(1-bExp)(-kt))^M. ði m u n c a hàm nay không n m
m t t l c ñ nh so v i giá tr trư ng thành.
Vi t Nam, các tác gi : Tr n Quang Hân (1996)[43] mơ hình hóa sinh
trư ng c a l n Tr ng Phú Khánh và l n lai F1(Yorkshire x Tr ng Phú Khánh)
cho th y hàm Gompertz phù h p hơn hàm Schumacher, Nguy n Th Mai
(2000)[64] mơ hình hóa sinh trư ng c a dê Bách Th o và con lai pha máu v i
dê s a cao s n ngo i... Tuy nhiên, chưa có tác gi nào nghiên c u trên bị s a,
vì v y, vi c mơ hình hố q trình sinh trư ng c a đàn bị s a là c n thi t
trong công tác gi ng.
Tiêu t n th c ăn cho 1kg tăng trư ng là ch tiêu quan tr ng đ đánh giá
năng su t chăn ni. Nghiên c u ch tiêu này ph i có nh ng s li u chính xác
qua vi c b trí các thí nghi m và ghi chép s li u hàng ngày. Ngồi ra các ch
tiêu như th i gian ni đ ñ t kh i lư ng nh t ñ nh lúc ñ ng d c l n ñ u, ph i
gi ng l n ñ u, ñ l n ñ u đ u có nh hư ng đ n năng su t s n xu t sau này.
1.2.2 Sinh s n
1.2.2.1 Khái ni m

Sinh s n là đ c tính quan tr ng c a gia súc nh m duy trì, b o t n nịi
gi ng. Sinh s n là quá trình sinh h c ph c t p c a cơ th nh m sinh ra m t cơ
th m i mang nh ng ñ c ñi m di truy n c a con b và con m . ð c ñi m sinh
s n ñ c thù c a bị là sinh s n đơn thai. Trong q trình ni dư ng bê đ c


Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n án ti n s khoa h c nơng nghi p………… 14

b t đ u có tinh trùng lúc 9 – 10 tháng tu i, bê cái có th r ng tr ng và có th
th thai lúc 10 – 12 tháng tu i (Nguy n Văn Thư ng, 1995)[96].
Con ñ c ho t ñ ng sinh d c thư ng xuyên, con cái ho t ñ ng theo chu
kỳ g i là chu kỳ sinh d c. Chu kỳ ñ ng d c c a bị g m 4 giai đo n: giai đo n
trư c ñ ng d c, giai ño n ñ ng d c, giai ño n sau ñ ng d c và giai ño n yên
tĩnh. Chu kỳ ñ ng d c

bị cái, bình qn là 21 ngày. Th i gian có ch a

bị

cái kho ng 9 tháng 10 ngày (280 - 285 ngày).
Hi n tư ng sinh d c, sinh s n g m có: thành th c tính d c, ñ ng h n,
giao ph i, th tinh, mang thai, đ và ni con. Sinh s n là ch tiêu kinh t k
thu t quan tr ng trong phát tri n đàn gi ng v t ni. Hi n nay vi c ñ u tư ñ
khai thác t i ña kh năng sinh s n c a gia súc ñã ñư c ñ c bi t chú ý. Các k
thu t sinh h c trong nuôi c y phôi, k thu t pha ch b o qu n tinh trùng, th
tinh nhân t o, lai ghép phôi thai, k thu t l y tr ng chín r ng và cho th thai...
là nh ng hư ng ñư c m ra nh m khai thác t i ña ti m l c sinh s n c a m i
cá th gia súc (Nguy n H i Quân và CS, 1995)[80].

1.2.2.2 Các y u t

nh hư ng ñ n kh năng sinh s n

• Y u t di truy n
Các gi ng khác nhau và ngay c các cá th thu c cùng m t gi ng cũng
có kh năng sinh s n khác nhau. Tuy nhiên, h s di truy n v kh năng sinh
s n thư ng th p nên s khác nhau v sinh s n ch y u là do ngo i c nh chi
ph i thông qua tương tác v i cơ s di truy n c a t ng gi ng và cá th . Võ
Văn S và CS (1994)[84] cho bi t bị đ c gi ng có nh hư ng đ n tu i ñ
l a ñ u và h s di truy n tu i ñ l a ñ u là 0,0278.
Venge (1961, d n theo Tăng Xuân Lưu, 1999)[57] thông báo các tính
tr ng sinh s n thư ng có h s di truy n th p,

bò h s di truy n v kho ng

cách l a ñ h2 = 0,05 – 0,10, kh năng đ sinh đơi là 0,08 – 0,10, ñ dài th i