Con đường xã hội chủ nghĩa - Những niềm tin vững bước: Phần 1

GS. NGUYỄN ĐỨC BÌNH

VỮNG BƯỚC
TRÊN CON ĐƯỜNG

XÃ HỘI CHỦ NGHĨA
■

K Í\ H B Ỉ Ề l

NHA XUẨT BÁN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA
HÀ N Ô I-2010



LỞI NHÀ XUẤT BẢN

Đảng ta đang tiến hành đại hội đảng bộ các cấp
tiên tỏi Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. Việc
triển khai nghiên cứu tổng kết, bổ sung, phát triển
cương lĩnh của Đảng, tổng kết chiến lược phát triển
kinh té - xã hội 10 năm (2001 - 2010) và chuẩn bị cho
kế hoạch 5 năm (2010 - 2015) đang đưỢc xúc tiến.
Nhà xuất bản Chính trị quổc gia xuất bản lần thứ
hai, có sửa chữa và bổ sung cuốn sách Vũtng bước
trê n con đường xă h ộ i c h ủ n g h ĩa của GS. Nguyễn
Đức Bình, ngun ủ y viên Bộ Chính trị, Bí thư Ban
Chấp hành Trung ưdng Đảng, nguyên Giám đốc Học
viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh,
nguyên Chủ tịch Hội đồng lý luận Trung ương, nhàm
g iú p b ạn đọc, đặc biệt giói n g h iê n cứu, các n h à hoạch

đ ịn h đưịng lối, c h ín h sá c h th a m k h ả o và đi vào suy

nghĩ, trao đổi, thảo luận sâu các vấn đề đưỢc tác giả
nêu lên.


Nhà xuất bản mong nhận được nhiều hơn nữa
những tác phẩm trên các vấn đề rộng lốn và quan
trọng này nhằm làm phong phú nhận thửc chung về
chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội
ở nước ta trong giai đoạn hiện nay.
Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc.

Tháng 3 năm2010
NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA


TIẾP TỤC MỘT CÁCH KIÊN ĐỊNH VÀ SANG tạo
•

•

•

CON đu Ong Xã Hộ i chù

•

n g h ĩa

(Từgóc độ lịch sửvà lý luận góp phần khẳng định,
bổsung, phát triển Cươnglĩnh của Đảng năm 1991)
Sau những biến động chính trị ở Đông Âu và
Liên Xô cuô"i thập niên 80 đầu 90 t h ế kỷ XX, một
chiến dịch cơng kích, phê phán, xuyên tạc, bôi nhọ
chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa Mác - Lênin dấy lên
từ nhiều phía. Kẻ th ù chủ nghĩa Mác từng vu cáo,
xuyên tạc, bác bỏ học th u y ế t cách m ạng của giai
cấp công nhân và n h â n dân lao động suốt một thê
kỷ rưỡi nay, giò đây n h ư có được cơ hội vàng,
chúng càng ra sức xuyên tạc, bác bỏ, hịng chơn vùi
nó vĩnh viễn.
Trước tình hình đó, n hiều người hoang mang,
dao động vê lý tưởng, có ngưịi k h u n Đ ảng ta từ
bỏ chủ nghĩa Mác - Lênin, từ bỏ con đưòng xã hội
chủ nghĩa mà Bác Hồ, Đ ảng t a và n h â n dân ta đã


lựa chọn, bởi theo họ, thời thê (thòi đại) đã thay
đổi. Cá biệt có người cho rằng sự lựa chọn ấy đả
sai từ đầu; giá như lúc đó (cl những năm 20 thê
kỷ XX) đi con đường khác thì biết đâu nước ta vẫn
giành được độc lập, kinh tế, văn hoá vẫn phát
triển, lại trá n h được mấy cuộc kh án g chiến trường
kỳ, gian khổ, tôVi bao xương máu.
Vậy, phải chăng lịch sử đang lặp lại: đầu thê
kỷ XXI dân tộc ta phải làm lại cái việc "tìm
đưịng", "chọn đưòng" như đầu th ế kỷ XX? Phải
chăng Cương lĩnh 1991 của Đ ảng đã lỗi thời?
I. S ự LỰA CHỌN CỦA CHÍNH LỊCH sử

DÂN TỘC
Khơng thể chấp n h ậ n cái thuyết "chọn sai
đưòng" và "giá như...". Vấn đề ở đây th ậ t ra không
phụ thuộc ý tưởng chủ quan một ai mà suy cho
cùng là quyết định khách quan của chính lịch sử.
Trước khi có Đ ảng Cộng sản Việt Nam , các
phong trào yêu nước chống P h á p diễn ra sôi nổi,
không ngừng khắp Bắc, T rung, Nam. Đó là các
phong trà o cần Vương, cuộc khởi nghĩa nông dân
Yên Thế, cuộc vận động chông th u ê T ru n g Kỳ, là
cuộc vận động Duy Tân, Đông Kinh nghĩa thục,
các phong trào Đông du, Tây du do các sĩ p hu yêu
8


nước chủ xướng, là cuộc khởi nghĩa Yên Bái do
Việt N am quốc d â n Đ ảng tiế n h àn h , V.V.. Các
phong trào kể tr ê n đểu sá n g ngòi tinh th ầ n yêu
nưốc, b ấ t k h u ấ t, song t ấ t cả đều lâm vào bê tắc
và cuôi cùng t h ấ t bại. Đó là sự bê tắc và t h ấ t bại
về đưòng lối cứu nưỏc. Và n h ư vậy, tấ t cả các
phương án chính trị của các giai cấp đều đã đưa
ra và đưỢc lịch sử kh ảo n g h iệm - từ đường lơi cứu
nưóc theo hệ tư tưởng phong kiến, đến những
đường lối theo lập trư ị ng nơng dân, lập trường
tiểu tư sản, lập trư ờng tư sả n . Với đường lôl của
Việt N am quốc d â n Đ ảng theo hệ tư tưởng tư sản
tưởng chừng có cái mới, tích cực n h ấ t lúc bấy giò,
n h ư n g qua khởi n ghĩa Yên Bái vừa bùng lên đã
t ắ t ngâ^m vĩnh viễn chỉ cịn để lại dư âm câu nói

vơ vọng của lãnh tụ N guyễn T h ái Học "sát th â n
t h à n h nhân". Rõ r à n g "tình hìn h đen tối như
khơng có đường ra"'.
Trong khi đó, cuộc địi và sự nghiệp của Cụ
P h a n Bội Châu nổi lên như một điển hình tiêu
biểu, một tấm gương phản chiếu tập trung và cô

đúc con đường cứu nước mà dân tộc ta đã trải qua
ở đầu thế kỷ. P h a n Bội C hâu đi vào lịch sử như
1. Hồ Chí Minh: Tồn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà
Nội, 2000, t. 10, tr. 3.


một tiêu điểm giao thịi, một nhịp cầu nơl giữa hai
thời đại lịch sử của dân tộc, ở chỗ Cụ là người phát
ngôn cho nhu cầu lịch sửdán tộc phải chuyển sang
thòi đại mới của cuộc đấu tran h giải phóng. Phan
Bội Châu cịn xa mới hiểu th ậ t rõ bản chất chủ
nghĩa xã hội và Cách mạng Tháng Mưòi Nga. Dù
sao, khi nghe tiếng sấm Cách mạng Tháng Mười,
Cụ đã có những cảm nghĩ th ật xúc động trong cuốn
sách "Xã hội chủ nghĩa" do Cụ viết: "May thay!
Đương giữa lúc khói đục, máy mù, thình lình mà
có một luồng gió xuân thổi tới; đương giữa lúc trời
khuya đất ngủ, thình lình mà có một tia thái
dương mọc ra, luồng gió xuân âV, tia thái dương ấy
là chủ nghĩa xã hội vậy"'.
Nhưng con đường mới mà Cụ P h a n chỉ dự cảm
được ở
đòi sau khi trải qua "một tră m th ấ t bại

không một th à n h công", khi "thân đã tàn, sức đã
kiệt", (lời Cụ th a n thở), thì chính Nguyễn Ái Quốc
cùng thời không chỉ cảm thấy mà đâ nhận chân
một cách vững chắc, khoa học. Và, chính Nguyễn
Ái Quốc đã đáp ứng trún g nhu cầu lịch sử dán tộc,
đưa đất nước đi đúng vào quỹ đạo thời đại mới
Nguyễn Ái Quốc khẳng định: "Mln cứu nưỏc và
C

U

Ơ

I

1. Trích cVi "Xă hội chủ nghĩa"- Phan Bội Châu toàn
tập, Nxb. Thuận Hóa, 1990, t. 4, tr.l32.
10


giải phóng dân tộc, khơng có con đường nào khác
con đưịng cách m ạng vơ sản", "chỉ có chủ nghĩa xã
hội, chủ nghĩa cộng sản mới giải phóng được các
dân tộc bị áp bức và những người lao động trên thê
giới khỏi ách nơ lệ"'. Ngưịi lập ra Đảng Cộng sản
Việt Nam với cương lĩnh độc lập dân tộc gắn liền
với chủ nghĩa xã hội - đưòng lối đả đưa sự nghiệp
cách mạng Việt Nam không ngừng ph át triển đi
lên, khơng thê lực nào ngăn cản nổi.
Dưói sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí

Minh, nhân dân cả nưóc ta đã tiến h à n h thắng lợi
cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945. Sau
Cách mạng T háng Tám, Đảng ta và n h â n dân ta
thiết tha mong muốn hồ bình để xây dựng đất
nước, song bọn thực dân, đê quốc đã đem quân
xâm lược nước ta lần nữa. Vì độc lập tự do của Tổ
quốc, nhán dân ta đã phải tiến hành 9 năm kháng
chiến chống thực dân Pháp, 30 năm chông đê quốc
Mỹ. Chưa hết, 4 năm sau đó quân dán ta còn mất
nhiều tháng đáp trả "bài học" dữ dội từ phương Bắc
và từ biên giới phía Tây Nam. Với chiến thắng oanh
liệt mùa Xuân 1975, cả nưốc độc lập, thống nhất,
bước vào thòi kỳ xây dựng đất nước, từng bước quá
độ lên chủ nghĩa xã hội. Từ 1975 đến 1985, sự
1. Hồ C hí M inh; Tồn tập, Sđd, t.9, tr.3 1 4 và t . i o , tr .l2 8 .

11


nghiệp xây dựng đạt những th àn h tựu n h ấ t định.
Song cũng trong thòi gian này, Đảng ta đã p h ạ m
những sai lầm lớn vê chỉ đạo chiến lược và tổ chức
thực hiện, nguyên nhân do thiếu kinh nghiệm và
nhất là do chủ quan duy ý chí, vi phạm những quy
luật khách quan, dẫn đến khủng hoảng trầm trọng
về kinh tê - xã hội. Đại hội Đảng lần thứ VI n ăm
1986 đã tự phê bình nghiêm túc, rú t ra những bài
học sâu sắc, từ đó đề ra đường lối đổi mới. Đại hội
VI là cột mốc lịch sử quan trọng trên con đường
xây dựng và phát triển Đảng ta và đất nước ta.

Tổng kết 20 năm đổi mới, Đại hội Đảng lần th ứ X
năm 2006 đánh giá công cuộc đổi mỏi đã giành
được "những thắng lợi to lớn, có ý nghĩa lịch sử".
Trên đây là tóm lược cả q trình gần 100 năm
dân tộc ta đã đi qua kể từ những bước tìm đưịng
khó khăn, gian khổ ban đầu, đến những thử
nghiệm trẩy trật, đắt giá, cho đến khi Nguyễn Ái
Quốc và Đảng ta mở ra con đưịng mỏi vói đường
lơi xun suốt là độc lập dân tộc gắn liền với chủ
nghĩa xả hội - con đưịng mà như đã phân tích, xét
cho cùng và ngay từ đầu, phản ánh sự lựa chọn
khách quan của chính thực tiễn - lịch sử.
Vậy, chỉ cần thực sự cầu thị, nhìn đúng sự th ậ t
lịch sử, thì chác khơng ai đặt lại vấn để về con
đường xã hội chủ nghĩa dân tộc ta đang đi.
12


II. THẾ GIỊI ĐỔI THAY.
THỜI ĐẠI KHƠNG THAY Đ ổ l

'Thê giới đổi thay" nói ở đây chủ yếu liên quan
đến sự sụp đổ chê độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xơ
và Địng Âu vào cuối thê kỷ XX đưa đến sự đảo
lộn cả t r ậ t tự thê giỏi. Cịn "Thời đại khơng thay
đổi" là nói: mặc cho thê giới đã đổi thay, nhưng
thịi đại với tính chất là thời đại quá độ từ chủ
nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội mở đầu từ Cách
mạng T háng Mười Nga (năm 1917) thì khơng
thav đổi. N hận thức cặn kẽ những đặc điểm lón

này của "thịi thế" là tiền đê x u ấ t p h á t r ấ t quan
trọr.g để hiểu con đường Đảng ta, đ ấ t nước ta tiếp
tục đi tới và cũng để bác bỏ quan điểm "phủ định"
thòi đại. Điểu q uan trọng nữa là từ đó r ú t ra
nhũng bài học quá khứ cần thiết, những bài học
đầy giá trị hào hùng, cả khơng ít bài học cay
đắng. Phải coi đây là một cuộc đại tổng kết lịch
sử, dại tổng kết thực tiễn.
1. Sự sụp đổ chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô
và các nước Đông Àu, sự kiện bi th ảm n h ấ t ở thê
kỷ XX là một tổn t h ấ t lớn chưa từng có đối với sự
nghiệp cách m ạng của giai cấp công nhân, nh ân
dân lao động, các dân tộc đang đâu tra n h cho độc
lập tự do trên tồn thê giới. Nó làm th ay đổi hẳn
13


so sánh lực lượng giữa cách m ạng và phản cách
mạng trên tồn cầu, có lợi cho chủ nghĩa đế quốc,
bất lợi cho các lực lượng cách mạng. Các thê lực
đế quốic phưđng Tây hí hửng tun bơ' chủ nghĩa
xã hội đã cáo chung, chủ nghĩa Mác - Lênin đã
chết. Họ không giâ'u giếm ý đồ th iế t lập "trật tự
thê giới mới" do Mỹ đứng đầu và không cịn ai làm
đơl trọng.
Song, lịch sử tr ả lịi thẳng: hồn tồn khơng có
chuyện "cáo chung". Bước tiến của cách m ạng
chậm lại, song khơng th ê lực nào có thể quay
ngược bánh xe lịch sử.
Khi Liên Xô mới sụp đổ, Đảng ta đã sỏm rú t ra

hai loại nguyên nhân: nguyên n h â n sâu xa và
nguyên nhân trực tiếp.
Nguyên nhàn sâu xa là trong quá trình xây
dựng chủ nghĩa xã hội, bên cạnh những thành tựu
vĩ đại, đã có nhủng nhược điểm và khuyết điểm to
lớn về mơ hình xây dựng và phát triển chậm được
phát hiện và khắc phục, gây ra tình trạng trì trệ
kinh tê - xã hội, dẫn tỏi khủng hoảng. Nguyên
nhân chủ yếu và trực tiếp là, trong cải tổ, Đảng
Cộng sản Liên Xơ đã mắc sai lầm râ't nghiêm trọng
về chính trị, tư tưởng và tổ chức. Đó là đường lốỉ
xét lại, phản bội chủ nghĩa Mác - Lênin ở một sô
người lãnh đạo cao nhất. Chủ nghĩa đê quỗc và các
14


lực lượng phản động quốc tê vốh không lúc nào
ngừng chiến lược chông cộng, chông chủ nghĩa xã
hội, lợi dụng những khó khăn và đưịng lối sai lầm
của Liên Xơ và các nước xã hội chủ nghĩa, họ đẩy
mạnh chiến lược "diễn biến hồ bình" cực kỳ thâm
độc, can thiệp toàn diện, vừa tinh vi, vừa trắng
trỢn vào nội bộ các nước xã hội chủ nghĩa. Cuối
cùng chủ nghĩa đê quốc đã không đánh mà thắng.
Dĩ nhiên, chúng không thê làm được điều này, nếu
cải tổ có đường lổì đúng đắn, nếu 20 triệu đảng
viên cộng sản có tinh thần cảnh giác cách mạng và
sức chiến đấu cao, không để cho bọn xét lại và
phản bội thao túng cơ quan lãnh đạo của Đảng;
nếu có sự cơ kết chặt giữa Đảng, Nhà nước và

nhân dân.
VâVi đê xác định mơ hình của chủ nghĩa xã hội
là một trong những vấn đê khó n h ấ t và phức tạp
n h ấ t của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Điều này các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác Lênin đã từng báo trưóc. Ngay trước Cách mạng
T háng Mưịi, Lênin đã viết: "Chúng ta không kỳ
vọng rằng Mác hay những người theo chủ nghĩa
Mác đều hiểu biết mọi m ặt cụ thể của con đưòng
tiến lên chủ nghĩa xả hội. Như t h ế sẽ là phi lý.
Chúng ta chỉ biết phương hưởng của con đường đó
và những lực lượng giai cấp nào dẫn đến con đưòng

15


đó, cịn như vê cụ thể và trên thực tê con đường đó
ra sao, thì kinh nghiệm của hàng triệu con người
sẽ chỉ rõ, khi họ bắt tay vào hành động"'. Như vậy,
xác định đúng phương hướng cách mạng là rấ t cơ
bản, nhưng vẫn chưa đủ để xây dựng được chủ
nghĩa xã hội. Cịn phải cụ thể hố thàn h "mơ hình"
(bao gồm cơ cấu, cơ chế, hình thức, bước đi...) và
biết điều chỉnh, thay đổi mơ hình khi’ điểu kiện
thực tê thay đơi và địi hỏi.
Đánh giá mơ hình đẩu tiên của chủ nghĩa xã
hội được áp dụng ở Liên Xô là vấn đề rấ t không
đơn giản, địi hỏi có quan điểm lịch sử cụ thể th ậ t
sáng suốt. Một sô' người thông qua phê phán "mơ
hình" cốt đê xóa toẹt mọi thành tựu của chủ nghĩa
xã hội và phủ nhận bản th ân chủ nghĩa xã hội, cà

hiện thực, cả lý luận.
Mơ hình đầu tiên của chủ nghĩa xã hội ra đời ỏ
Liên Xô trong bốỉ cảnh đặc biệt. Từ sau Cách mạng
Tháng Mười đến kết thúc Chiến tra n h t h ế giói thứ
hai, Liên Xơ là nưóc xã hội chủ nghĩa duy nhất.
Điều kiện xây dựng chê độ mới cực kỳ khó khăn,
phức tạp: nền kinh tẽ lạc hậu bị tàn phá nặng nê
trong Chiến tra n h th ế giới thứ nhất, tiếp đến là nội
1. V.I. Lênin: T o à n tập, Nxb. C h ín h trị quốc gia, H à Nội,
2005, t. 34, tr. 152-153.

16


chiến, rồi chiến tra n h can thiệp của 14 nước đế
quốc, bị bao vây về kinh tê và vê mọi mặt, V.V..
Mặc dù, vào đầu những năm 1920 Lênin đã sáng
suôt đề ra Chinh sách kinh tê mới, nhưng đưịng
lơì đúng đắn này sau khi Lênin m ất khơng được
quán triệt thực hiện. Hơn nữa, chưa được bao lâu
thì từ cuối những năm 1920 đầu những năm 1930,
triệu chứng cuộc chiến tranh thê giới mới ngày
càng lộ rõ. Trong bơl cảnh ấy, phải nhanh chóng
biến nước Nga lạc hậu th àn h cường quốc công
nghiệp, vừa để xây dựng cơ sở vật chất kỹ th u ậ t
cho chủ nghĩa xã hội, xố bỏ tình trạn g lạc hậu,
vừa để chuẩn bị đối phó vởi nguy cơ chiến tranh
đang đến gần. Giải quyết vấn đê này và giải quyết
cho được trong một thòi gian ngắn n h ấ t - đó là
mệnh lệnh sống cịn đặt ra trưóc vận mệnh Tổ quốc

Xôviết và chê độ xã hội chủ nghĩa.
Trong những điểu kiện nghiệt ngã như vậy,
nhà nưóc Xơviết khơng thể khơng áp dụng cơ chê
kê hoạch hố tập trun g cao, một cơ chê cho phép
huy động tôl đa các lực lượng xây dựng, sáng tạo.
Ai cũng biết, Liên Xơ đã hồn th àn h sự nghiệp
cơng nghiệp hố với thịi gian chưa đầy 20 năm,
trong đó q nửa thời gian là nội chiến, chống
chiến tra n h can thiệp và khơi phục kinh tê sau
chiến tranh. Chỉ có chủ nghĩa xã hội p h á t huy cao

17


độ tinh thần anh dũng, hy sinh của hàng tră m
triệu quần chúng nhân dân mới thực hiện được kỳ
tích như vậy. Khơng thể phủ nhận vai trị lỏn lao
có ý nghĩa lịch sử của mơ hình đầu tiên này của
chủ nghĩa xã hội.
Sai lầm chủ yếu dẫn đến sự trì trệ là chậm
phát hiện và chậm sửa chữa những khuyết tậ t của
mơ hình, duy trì q láu mơ hình đó n h ấ t là khi
nền kinh tê đã cạn khả năng phát triển theo chiểu
rộng, đòi hỏi phải chuyển sang thòi kỳ p hát triển
theo chiếu sâu. Khi mà cuộc cách mạng khoa học
kỹ th u ật mới được chủ nghĩa tư bản n han h chân
hơn đi trước.
Khuyết tậ t lớn của mơ hình là đã tu y ệt đơi
hố cơ chê kẽ hoạch hố tập tru n g cao, tu yệt đối
hoá nguyên tắc tập thể, coi nhẹ vai trò chủ động

và sáng kiến cá nhân, chơi từ một cách chủ quan
duy ý chí nền sản xuất hàn g hoá, cđ chê thị
trường, thực hiện chê độ bao cấp trà n lan, triệt
tiêu động lực lợi ích trực tiếp, do đó triệt tiêu tín h
chủ động, sáng tạo của các đơn vị kinh tê và cá
nhân ngưòi lao động. Hậu quả của sự kéo dài cơ
chê tập trung quan liêu, bao cấp là nền kinh tê
Liên Xô từ chỗ là một nền kinh tê p h á t triển
nhanh n h ấ t thê giới vói sự tiến bộ khoa học và kỹ
th u ậ t đạt nhiều đỉnh cao, đã lâm vào tình trạ n g

18


trì trệ. tốc độ p h á t triển chậm dần, sức sản xuất
ngày càng tụ t hậu, hiệu quả kinh tế ngày càng
thu a kém các nưóc tư bản, địi sơng n h â n dân
ngày càng khó khăn, nền kinh tê rơi vào khủng
hoảng trầm trọng. Trong khi gặp khó k h ă n vê
kinh tế, nhà nưốc xã hội chủ nghĩa hùn g m ạnh
n h ấ t này vẫn phải dành một tỷ lệ ngân sách quá
lớn cho quốc phòng trước sự thách thức chạy đua
vũ trang của Mỹ.
Sai lầm, khuyết tậ t gắn với mô hình cũ khơng
chỉ trên lĩnh vực kinh tế. Nó cịn thể hiện ở hệ
thơVig chính trị, ở phương thức lãnh đạo của Đảng,
vai trò quản lý của Nhà nưốc, ỏ quan hệ giữa Đảng
và Nhà nưóc vỏi nh ân dân. Một trong những
khuyết điểm lớn của mơ hình cũ là khơng ph át huy
được tính ưu việt của nền dân chủ xã hội chủ

nghĩa, quyển làm chủ của nhân dân bị vi phạm
nghiêm trọng. Chủ nghĩa quan liêu hoàn toàn trái
ngược với bản chất chủ nghĩa xã hội, nhưng với cơ
chê cũ thì khơng có cách gì ngăn chặn sự phát
triển của nó.
Do chậm đổi mới cơ chê kinh tế, cơ chê quản lý,
hệ thơng chính trị và mối quan hệ gắn bó vói n hân
dân, nên hậu quả là Liên Xô đang trên đà rú t ngắn
khoảng cách về trình độ ph át triển kinh tê so vói
các nước tư bản p h á t triển thì từ giữa những năm

19


1970, tình hình diễn ra theo chiêu hưóng ngược lại.
Sự thua kém rõ rệt của Liên Xô thể hiện trong lĩnh
vực công nghệ và năng su ấ t lao động. Mà đây lại là
vếu tơ như Lênin nói, xét đến cùng quyết định
thắng lợi hoàn toàn của chê độ mới.
Chủ nghĩa giáo điều, sự xơ cứng trong tư duy
lãnh đạo dẫn tới chậm ph át hiện các sai lầm.
Người ta cũng đã thi hàn h một vài cải cách, nhưng
những cải cách đó khơng cơ bản, khơng giải quyết
trúng các vấn đề, lại phạm những sai lầm mói vê
chính trị và kinh tế, trượt từ tả sang hữu.
Những sai lầm chủ quan nói trên là nguyên
nhân sâu xa làm chê độ xã hội chủ nghĩa suy yếu,
cuối cùng rơi vào khủng hoảng. Đó khơng phải

những sai lầm, khuyết tật do bản chất của chê độ

xã hội chủ nghĩa và chủ nghĩa Mác ■Lênin sinh
ra, trái lại do quan niệmgiáo điều, chủ quan duy
ý chí đi ngược lại tinh thần duy vật biện chứng,
"linh hồn sống" của chủ nghĩa Mác - Lênin.
Chúng ta cho rằng trong tình hình chủ nghĩa
xã hội trì trệ và khủng hoảng do những sai lầm,
khuyết tậ t của mơ hình cũ thì "cải tổ" n h ằ m thay
đổi mơ hình của chủ nghĩa xã hội là tấ t yếu. Cải tổ

là tất yếu nhưng sụp đổ thì khơng là tát yếu. Vấn
đề ở chỗ cải tổ thê nào, nhằm mục đích gi, theo
đường lơi nào. Lịch sử khơng có chữ "nếu", nhưng
20


lịch sử cung cấp những bài học hào hùng hoặc cay
đáng không thể bỏ qua. Nếu cải tổ được thực hiện
theo một đưịng lơi đúng đắn, th ậ t sự mácxít
lêninnít vê chính trị, tư tưởng và tổ chức, khơng
phạm những sai lầm cực kỳ nghiêm trọng như đã
diễn ra thì làm sao Liên bang Xơviết có thể sụp đổ,
đến nỗi chính phương Tây họ cũng khơng ngị! Vì
vậy, việc coi sự sụp đổ ấy là "sự cáo chung" của chủ
nghĩa xã hội, chủ nghĩa Mác - Lênin, là kết thúc
thòi đại lịch sử quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ
nRhĩa xã hội trên phạm vi thê giới, là võ đốn,
hồn tồn vơ càn cứ.
2. Thảm họa sụp đổ ở Liên Xô và Đông Âu cho
thấy sự ra địi của một chê độ mới khơng bao giị là
một q trình sn sẻ, êm thấm , trơn tru. Nó ra

địi trong sự liên tục tìm tịi và thể nghiệm bản
thân, trong cuộc đấu tra n h phức tạp, quyết liệt và
dai dẩng giữa mới và cũ và vối nhửng thê lực thù
địch bên ngồi, bên trong ln tìm cách xóa bỏ nó.
Trong q trình tìm tịi, thể nghiệm và đâu tra n h
âV, có khi do sai lầm chủ quan, có khi do tương
quan lực lượng, có khi do bối cảnh chung khơng
th u ậ n lợi, có khi do tác động kết hỢp cả mây nhân
tô ấy mà chẻ độ mới tạm thịi phải lùi bưóc hoặc
th ấ t bại. Cách mạng tư sản mà điển hình là cách
m ạng Pháp đã diễn ra như vậy. Kể từ năm 1789,
21


trải qua bao biến cố thăng trầm, phục hồi và chống
phục hồi, khi nghiêng tả khi ngả sang hữu (theo
chuẩn tư sản lúc đó) ci cùng phải đến th án g 2
năm 1848, nghĩa là m ất gần 60 năm, nền chuyên
chính tư sản mới được xác lập tuyệt đối và hồn
tồn. Lịch sử ra địi chê độ tư bản đã như vậy. Đốì
với chê độ xã hội chủ nghĩa càng như vậy bởi chủ
nghĩa xã hội là một chê độ hoàn toàn mới vê chất
so với mọi chê độ bóc lột.
V.I.Lênin chỉ rõ: "Sự xuất hiện của một giai cấp
mới trên vũ đài lịch sử, với tư cách là người lãnh tụ
và ngưịi lãnh đạo xã hội, khơng bao giị diễn ra mà
lại khơng có một thời kỳ "trịng trành" hết sức dữ
dội, một thời kỳ chân động, đâu tra n h và bão táp,
đó là một mặt; m ặt khác khơng bao giị diễn ra mà
khơng có một thịi kỳ mị mẫm, thí nghiệm, do dự,

ngả nghiêng trong việc lựa chọn những phương
pháp mới đáp ứng đúng vối tình thê khách quan
mới"'. Đốì với phong trào cách m ạng thê giới kể từ
Cách mạng Tháng Mười, nhất là từ sau Chiên
tra n h thế giới thứ hai, chúng ta đã quen nhìn thấy
một mạch đi lên, cao trào nối tiếp cao trào, ba dịng
thác cách mạng khơng ngừng tiến cơng. Một thịi
gian dài chúng ta chỉ thấy tình hình thuận buồm
1. V.I. Lênin: Tồn tập, Sđd, t.36, tr. 235.

22


xi gió, do đó khi cách mạng gặp trắc trỏ, lại là
trắc trở cực lớn như sự đổ vỡ cả một mảng lớn chủ
nghĩa xã hội thì, ở nhiều người, cú sốc th ật kinh
hoàng ghê gớm! Đây là bài học hết sức lớn về nh ận
thức chính trị.
Trong thịi kỳ rất phức tạp hiện nay của tiến
trình lịch sử thê giới, người cộng sản kiên định vẫn
khẳng định thểgiới đổi thay nhưng thời đại khơng

thay đổi tính chất là thời đại quá độ từchủ nghĩa
tưbản lên chủ nghĩa xã hội mởđầu từCách mạng
Tháng Mười Nga vĩ đại năm 1917.
Học giả Mỹ Pukuyam a cho rằng Liên Xơ sụp đổ
có nghĩa "lịch sử đã kết thúc" với sự tồn tại vĩnh
hằng của chủ nghĩa tư bản. Quan điểm đó đã bị
chính ngay giói khoa học phương Tây bác bỏ gần
như ngay lập tức khi mới ra địi bởi nó thể hiện

tính hấp tấp vội vàng, q ư vơ căn cứ. Lịch sử xã
hội lồi ngưịi khơng ngừng vận động tiến lên
thông qua những mâu th u ẫ n mà xét cho cùng là
mâu th u ẫ n giữa sức sản xuất với quan hệ sản
xuất. Chừng nào còn chủ nghĩa tư bản, còn những
mâu th u ẫ n nan giải của chủ nghĩa tư bản như hiện
nay và, cùng với q trình chủ nghĩa tư bản
chuyển sang giai đoạn tồn cầu hố, những mâu
th u ần ấy ngày càng tích luỹ sâu sắc và md rộng,
thì lịch sử vẫn khơng ngừng vận động và, theo quy
23


luật lịch sử - tự nhiên, chỉ có thê vận động theo
hướng chủ nghĩa tư bản tấ t yếu sẽ tiêu vong và
được thay thê bằng chủ nghĩa xã hội.
Lại có người cho rằng vỏi thực trạng thê giói
hiện nay, sau khi Liên Xô tan rã, không cần nhắc
lại nữa định nghĩa thịi đại vì chủ nghĩa xã hội
trên thê giới còn rấ t xa vòi, khẳng định thòi đại lúc
này khơng ích gì, trái lại dễ gây ảo tưởng chủ
quan, phiêu lưu trong hành động thực tế. Q uan
điểm này khơng có sức thuyết phục. Thịi đại nếu
đã khơng còn là thòi đại quá độ từ chủ nghĩa tư
bản lên chủ nghĩa xã hội thì sự nghiệp cách m ạng
xã hội chủ nghĩa của chúng ta khơng cịn cơ sở lịch
sử th ế giói khách quan và những người cách m ạng
m ất đi một cơ sở vững chắc cho niềm tin lý tưởng ở
quy luật lịch sử và tiền đồ cách mạng. Quan niệm
thịi đại nếu khơng rõ ràng, chính xác thì khơng

thể có phương hướng cách mạng rõ ràng, chính
xác. Sự nghiệp cách mạng và con đường phát triển
đi lên của các dân tộc sẽ không thể giành th ắn g lợi
nếu thiếu tầm nhìn xa trơng rộng và nếu khơng
được đặt đúng quỹ đạo thịi đại. Trên phương diện
này, dân tộc ta đã có bài học lịch sử có thể nói
mang tầm kinh điển. T h ấ t bại nối tiếp th ấ t bại của
các phong trào giải phóng dân tộc chống P h áp
những thập niên cuối thê kỷ XIX đầu thê kỷ XX có

24


nguyên nhân sâu xa ở chỗ các sĩ phu trí thức cầm
đầu các phong trào hồi bấy giò, mặc dù nhiệt hut
u nưóc và chí khí đấu tra n h có thừa, nhưng
n h ậ n thức vê th ế giới cịn hạn hẹp - ngưịi thì vẫn
tưởng như thịi đại phong kiến đang cịn, ngưịi thì
coi thời đại tư sản vẫn đang lên, người thì chỉ biêt
chỗ dựa là nông dân một vùng nghèo rừng núi,
không t h ấ y thiên h ạ đ ạ i c ụ c , V .V ..
Trong khi đó, Nguyễn Ái Quốc bơn ba khắp thê
giới để quan sát và tìm đường, qua thực tiễn thơíhg
trị tà n bạo phổ biến của chủ nghĩa đê quốc và dưới
ánh sáng Cách m ạng Tháng Mười Nga, đã n h ậ n
thức đúng thòi đại mới là thòi đại quá độ từ chủ
nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi
tồn thê giói, từ đó Ngưịi chủ trưđng đưa cách
m ạng Việt Nam vào đúng giữa dịng thịi đại. Cùng
với luận điểm "Khơng có gì q hơn độc lập, tự do",

luận điểm: "Muốn cửu nước và giải phóng dân tộc

khơng có con đường nào khác con đường cách
mạng vôsản”' tôi nghĩ đã là luận điểm gốc của tư
tương Hồ Chí Minh; nếu ai qn đi thì căn bản
khơng thể hiểu đúng tư tưởng Hồ Chí Minh, khơng
thể hiểu ngun lý cơ bản n h ấ t của cách m ạng Việt
Nam là độc lậ p d á n tộc g ắ n liê n với c h ủ n g h ĩ a
1. Hồ Chí M inh: Tồn tậ p ,S đ d , t. 9, tr. 314.

25


x ã hôi. Nguyên lý ấy là nền tản g Cương lĩnh chính
trị, là ngọn cị thắng lợi của cách mạng Việt Nam
gần 80 năm nay.
Trái với quan điểm cho rằn g ngày nay không
cần và không nên nhắc lại định nghĩa về thịi đại,
chúng tơi cho rằng trong tình hình thê giới cực kỳ
rơi ren, phức tạp và đầy những biến động bất trắc
hiện nay càng cần khẳng định lại mạnh mẽ nội
dung và tính chất căn bản của thịi đại, nếu khơng
cách mạng sẽ m ất phương hưỏng, sẽ phải mị mẫm,
vấp váp và khơng trá n h khỏi t h ấ t bại. Trong Đảng,
trong cán bộ lãnh đạo, trong nghiên cứu lý luận,
trong các cơ quan tham mưu về quan hệ quốc tê
cần n hận thức th ấu suôt vấn đề; tấ t nhiên cần biết
kết hỢp tính kiên định về nguyên tắc chiến lược với
sự tinh tế, mềm dẻo, khôn ngoan trong sách lược
thực tiễn.

Quả đang có ý kiến cho rằn g phải có quan niệm
mới vê thòi đại thay cho qu an niệm cũ đã lạc hộu,
đã lỗi thòi, đã bị lịch sử vượt qua. Thời đại hiện
nay, theo họ xác định, là thòi đại hậu cơng nghiệp,
cũng gọi là thịi đại văn minh h ậ u công nghiệp hay
văn minh tin học, văn minh trí tuệ, V.V.. Tất nhiên,
khơng có gì sai ở bản th á n các khái niệm đó.
Những khái niệm này rấ t có ý nghĩa và đầy nội
dung bổ ích khi dùng đúng chỗ cần thiết, n h ấ t là

26


trong các cơng trình nghiên cứu kinh tê cụ thể, xã
hội học cụ thể. Những người mácxít tuyệt đối

khơng xem nhẹ cách mạng khoa học công nghệ và
kinh tế tri thức, thiếu những cái đó khơng thê có
chủ nghĩa xã hội hiện đại.
Có điều cần ph ân biệt rõ: khái niệm thòi đại
văn minh trong các trưòng hợp trên thực chất và
chủ yếu là nói vê vàn minh kỹ thuật, chúng chưa
đưa lại bức tra n h xã hội toàn vẹn và sự vận động
lịch sử xã hội lồi ngưịi như một tổng thể, chưa
thể xác định tính chất các chê độ xã hội. Cách tiếp
cận theo nền văn minh không cho phép đi sâu vào
bản chất, nguồn gốc sâu xa, các động lực thực sự
của sự chuyển biến hỢp quy luật từ chê độ xã hội
này lên chê độ xã hội khác, từ thòi đại lịch sử này
lên thòi đại lịch sử khác, cao hơn. Nói "tiến cùng

thịi đại" mà không xuất p h á t từ nội dung, bản
ch ất định nghĩa thòi đại cũng là một khái niệm mơ
hồ, khơng rõ thịi đại nào.
Chỉ có chủ nghĩa Mác, chủ nghĩa duy vật lịch
sử, mới có thể giúp nhận thức thâm nhập sâu vào
bên trong quá trình lịch sử, từ đó phát hiện ra lơgíc
của lịch sử và trê n cơ sở đó mới giúp nhận thức tái
hiện đưỢc một cách th ậ t sự khoa học bản chất các
thòi đại lịch sử xã hội th ế giới. Ta biết rằng chủ
nghĩa Mác xuất p h á t từ chỗ trong sự sản xuất xã
27