Thử bàn về đối tượng nghiên cứu của xã hội học - Lê Ngọc Hùng

Trao đ i nghi p v

Th bàn v đ i t

Xã h i h c, s 3 - 1997

94

ng nghiên c u c a xã h i h c

LÊ NG C HÙNG
Các nhà xã h i h c đ a ra câu tr l i khác nhau đ i v i câu h i: xã h i h c nghiên c u
cái gì? M t s tác gi cho r ng "... đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c chính là hành vi xã
h i c a con ng i". Và xã h i h c nghiên c u h th ng xã h i, "nghiên c u nh ng quy lu t và
tính quy lu t chi ph i m i quan h và liên h t o thành h th ng t ng th xã h i..." (1) . D a vào
ti p c n h th ng, tác gi khác g i ra "m t cách đ t v n đ m i v b n ch t đ i t ng nghiên
c u c a chuyên ngành xã h i h c" (2) .
úng nh m t s nhà nghiên c u nh n xét: "... đ nh ngh a ng n g n nh "xã h i h c là
khoa h c nghiên c u xã h i lồi ng i và hành vi xã h i" có l khá m h và ch a đ ng ít
thơng tin (m c d u khá xác đáng), hay không đ chính xác đ có th phân bi t xã h i h c v i
các ngành khoa h c khác nh tâm lý h c" (3) . Th c ch t câu h i "nan gi i và r c r i" (4) v đ i
t ng nghiên c u c a xã h i h c g n li n v i n i đung, ph ng pháp lu n và v trí c a xã h i
h c trong h th ng các khoa h c.
Theo quan đi m c a chúng tôi, xã h i h c là khoa h c nghiên c u quy lu t c a s phát
sinh, bi n đ i v phát tri n m i quan h gi a con ng i và xã h i.
làm sáng t đ nh ngh a
khái quát, cô đ ng này, ta c n tìm hi u khái ni m xã h i h c và ch ra v n đ c b n c a nó
trên c ba khía c nh liên quan nói trên.
Khái ni m xã h i h c
V m t ch ngh a, "xã h i h c" (Sociology) b t ngu n t ch ghép: "Socius" hay
"Societas" (xã h i) v i "Ology" hay "Logus" (h c thuy t, nghiên c u). Xã h i h c là h c

thuy t v xã h i, nghiên c u v xã h i loài ng i. Vê m t thu t ng khoa h c, Auguste Comte
(1798-1857), nhà xã h i h c n i ti ng ng i Pháp, đ c ghi nh n là cha đ c a xã h i h c vì
đã có cơng khai sinh ra nó vào n a đ u th k 19 (chính xác là n m 1839) (5) .
nghiên c u
các quy lu t t ch c c a xã h i và s bi n đ i xã h i, Comte ch tr ng xã h i h c áp d ng
ph ng pháp lu n c a khoa h c t nhiên và ch ngh a th c ch ng, c th là các ph ng pháp
quan sát, th c nghi m, so sánh và phân tích l ch s .
ây là ti p c n "v mô" đ xác đ nh đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c. Ngoài ra,
trong xã h i h c cịn có ít nh t hai cách xác đ nh khác là ti p c n 'tvi mô" (đ i t ng nghiên

GS.Ph m T t Dong, PGS. Nguy n Sinh Huy, PGS.
Nguyên Ph ng. Xã h i h c đ i c ng.B Giáo d c
và ào t o. Vi n i h c m Hà N i. Hà N i – 1995. Tr.10.
(2)
Tô Duy H p “ c đi m ti p c n h th ng trong xã h i h c”.T p chí Xã h i h c. S 4(56). Tr.16.
(3)
Tony Bilton, Kenvin Bonnett, Philip Jones, Ken Sheard, Michelle Stanworth và Andrew Webster. Nh p môn
xã h i h c.NXB Khoa h c Xã h i, Hà N i-1993. Tr.17.
(4)
Tony Bilton và nh ng ng i khác. sđd. Tr.17.
(5)
GS.Ph m T t Dong và nh ng ng i khác. sđd. Tr.4.
(1)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Lê Ng c Hùng

c u c a xã h i h c là hành vi, hành đ ng và t
loài ng i và hành vi xã h i c a cá nhân.

95

ng tác xã h i) và ti p c n "t ng h p" xã h i

Có th quy hàng tr m đ nh ngh a, quan ni m v đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c
trong các sách giáo khoa v m t trong ba cách ti p c n trên. Các đ nh ngh a đó th ng cho
r ng xã h i h c nghiên c u các v n đ (1) ho c thiên v xã h i, (2) ho c thiên v con ng i
và (3) “t ng h p" c xã h i và con ng i.
Có th hình dung là t th k XIX đ n nay, xã h i h c ln trong tình c nh “thân
này ví x làm đơi đ c”. Xã h i h c mu n t p trung nghiên c u c con ng i (hành vi xã h i)
và xã h i (h th ng xã h i) . Nh ng xã h i h c t ra r t khó đ ng trung l p gi a hai thái c c
c a nh ng v n đ đ y h p d n và c n thi t nh v y. Khi l ch v con ng i, t c là t p trung
nghiên c u hành vi xã h i, nó b các ngành khoa h c nhân v n, đ c bi t là tâm lý h c l n át.
Khi nghiêng v xã h i, c th là chú tr ng xem xét c c u xã h i và h th ng xã h i, nó b
tri t h c, đ c bi t là ch ngh a duy v t l ch s , và các ngành khoa h c xã h i nh s h c, kinh
t h c trùm lên. Trong khi đó, xã h i h c khó có th m t mình thâu tóm c hai, t c là v a
nghiên c u hành vi con ng i và h th ng xã h i, vì làm nh v y nó b phê phán là khơng có
đ i t ng nghiên c u rõ ràng. H n n a, con ng i, xã h i và hi n th c xã h i nói chung là
khách th nghiên c u c a nhi u khoa h c khác nhau, không ph i c a riêng xã h i h c.
gi i quy t v n đ này, m t s tác gi cho r ng: “... c n ph i ch ra đ c quan đi m
(perspective) xã h i h c, cách nhìn nh n khác bi t c a khoa h c này đ i v i cá nhân và xã
h i" (6) . Ngh a là, ta c n nh n m nh khía c nh ph ng pháp lu n đ tr l i câu h i xã h i h c
nghiên c u nh th nào ch khơng ph i là nó nghiên c u cái g . Nh ng, "nhãn quan" xã h i
h c là gì? Ph i ch ng đó là ch ngh a th c ch ng, ti p c n h th ng, quan đi m duy v t l ch
s hay lý thuy t xã h i h c riêng bi t?:.. Ch a có câu tr l i th ng nh t cho v n đ này, ngồi
s nh t trí r ng đó ph i là nhãn quan khoa h c đ "phát hi n ra nh ng nhân t m i c a s
phát tri n" (7) .

M t s tác gi khác đ ra cách gi i quy t "t ng h p" (có th g i là "t ng - tích h p" (8) )
cá nhân và xã h i, n i dung và ph ng pháp. Thành công h n c theo h ng này là quan
đi m c a V.Jadop và G.Osipov nh n m nh y u t v mơ (tính tồn v n c a xã h i) và y u t
vi mô (hành vi và ho t đ ng xã h i c a con ng i). Ví d , Osipov đ nh ngh a xã h i h c là
khoa h c v các quy lu t và tính quy lu t xã h i chung và đ c thù c a s phát tri n và v n
hành c a các h th ng xã h i xác đ nh v m t l ch s , là khoa h c v các c ch tác đ ng và
các hình th c bi u hi n c a các quy lu t đó trong ho t đ ng c a các cá nhân, các nhóm xã h i,
các giai c p và các dân t c" (9) . Th c ch t đây là ti p c n v mô đ xác đ nh đ i t ng nghiên
c u c a xã h i h c.
it

ng nghiên c u và nh ng cu c tranh lu n xã h i h c

(6)

Tony Bilton và nh ng ng i khác. Sđd. Tr.17.
T ng Lai. “Nh ng v n đ đang đ t ra trong xã h i h c gia đình n c ta”. T p chí Xã h i h c, s 4(52):
3-12. 1995. Tr.12.
(8)
Tơ Duy H p. Sđd. Tr.16.
(9)
Trích theo G.V.Osipov. Xã h i h c và ch ngh a xã h i trong Cái m i trong khoa h c xã h i. Xã h i h c và
th i đ i, t p 3 s 23, Hà N i – 1992.Tr.8.
(7)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn

96 Th bàn v đ i t

ng nghiên c u c a xã h i h c

Nh chúng tôi đã đ nh ngh a, xã h i h c là khoa h c nghiên c u các quy lu t hình
thành, v n đ ng và phát tri n m i quan h gi a con ng i và xã h i. nh ngh a này có th s
gây ra cu c tranh lu n b ích và lý thú. Các ý ki n tranh lu n (n u có) s ch y u xoay quanh
các ch đ b t ngu n t v n đ c b n c a xã h i h c.
là v n đ con ng i b xã h i nh
h ng v tác đ ng t i xã h i nh th nào.
Tranh lu n khoa h c là đi u c n thi t đ làm sáng t nh ng khía c nh c a đ i t ng
nghiên c u c a xã h i h c. Các nhà xã h i h c khác nhau ln gi i thích khác nhau v m t
v n đ quan h qua l i gi a con ng i và xã h i và v ph ng pháp lu n nghiên c u xã h i
h c.
Nh ng đi u ng c nhiên ch , r t ít, n u khơng mu n nói là ch a có, cách đ nh ngh a
nào gi i đáp n th a nh ng ch đ b t ngu n t tính "n c đơi" c a đ i t ng nghiên c u xã
h i h c, m i quan h qua l i gi a m t bên là con ng i và m t bên là xã h i. Tính "n c đơi",
“l ng tính" hay nói theo tri t h c là t nh "nh nguyên lu n" c a đ i t ng xã h i h c, đ ra
hàng lo t các ch đ lý lu n c b n c a xã h i h c nh "con ng i - xã h i", "hành đ ng xã
h i - c c u xã h i", "cá nhân - v n hóa', "ch quan - khách quan", "ch th - khách th ", "v
mô - vi mô", "t nhiên - xã h i"...
Các quan ni m v đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c khơng ch khác nhau, th m chí
cịn trái ng c nhau. T đó n y sinh các cu c tranh lu n tri n miên d n t i hi n t ng g i là
s kh ng ho ng v lý lu n trong xã h i h c. Có th nói, xã h i h c không ch ra đ i trong b i
c nh bi n đ ng xã h i th k XIX đ tr thành khoa h c v tr t t và bi n đ i xã h i mà b n
thân nó cúng ln trong tình tr ng kh ng ho ng v lý lu n. G n đây, tình hình đã d u đi do
các nhà nghiên c u có xu h ng ch p nh n cách gi i quy t gián ti p (tr l i câu h i nh th
nào) ho c cách ti p c n "t ng h p" nói trên. Nh ng ta th y, cách ti p c n "t ng h p” (t ng tích h p) khơng l ng tránh đ c vi c ph i xác đ nh rõ đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c.
nh ngh a c a chúng tơi có th g i m h ng thoát ra kh i s kh ng ho ng, nguy c
đ i t ng nghiên c u "b bi n m t". V n đ không ph i là s l a ch n ho c là nghiên c u v

"con ng i" ho c là nghiên c u v "xã h i" hay nghiên c u "c hai: con ng i và xã h i".
V n đ c b n c a xã h i h c là m i quan h h u c , s nh h ng l n nhau, quan h bi n
ch ng gi a m t bên là con ng i (v i t cách là cá nhân, nhóm...) và m t bên là xã h i (v i
t cách là h th ng xã h i, c c u xã h i...).
Nói m t cách hình nh, v n đ không ph i là ch làm cho con ng i và xã h i ngày
càng xa nhau hay nh p l i làm m t. Nhi m v lý lu n và ph ng pháp lu n xã h i h c là thi t
l p “chi c c u”, t c là ch ra quy lu t, tính quy lu t, thu c t nh, đ c đi m c ng nh c ch ,
hình th c, đi u ki n c a s hình thành v n đ ng và phát tri n m i quan h tác đ ng qua l i
gi a con ng i và xã h i.
"Con ng

i - Xã h i"

Các nhà nghiên c u cho r ng xã h i không ph i là t ng s các cá nhân. Nh ng th t phi
lý khi lý thuy t xã h i h c bàn v xã h i khơng có cá nhân. Ng c l i, b n thân các cá nhân
đ n đ c, riêng lé khơng t o thành xã h i. Khó có th lý gi i hành đ ng c a cá nhân n u không
th y r ng con ng i luôn ch u nh h ng hay tác đ ng t phía xã h i.
nghiên c u quy lu t
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Lê Ng c Hùng
hình thành, v n đ ng và phát tri n m i quan h gi a con ng
c n quan tâm t i v n đ "con ng i - xã h i".

i và xã h i, xã h i h c tr

97

ch t

Khi nghiên c u xã h i hay bàn v khái ni m xã h i, m t s tác gi t p trung tìm ki m
nh ng đ nh hình, nh ng khn m u c a hi n t ng, quá trình xã h i, c c u xã h i c a xã
h i. M t s tác gi nghiên c u b i c nh, tình hu ng và h th ng giá tr n y sinh, bi n đ i,
phát tri n cùng v i hoàn c nh, đi u ki n xã h i. M t s tác gi khác nghiên c u đ v ch ra
mâu thu n gi a các l c l ng xã h i, nh ng b t bình đ ng gi a các nhóm và c nh ng cái
"khơng bình th ng" trong quá trình ti n tri n xã h i. Các tác gi khác nhau đ u công khai
th a nh n hay ng m hi u r ng ch th n m b t b n ch t c a xã h i. “Cái xã h i" m t cách đ y
đ , toàn di n, h th ng thông qua nghiên c u m i quan h gi a con ng i và xã h i.
G n li n v i khái ni m xã h i nêu trên là khái ni m v b n ch t con ng i. Các lý
thuy t xã h i h c không quan tâm nhi u t i vi c con ng i v n là thi n hay ác. i u ch y u
là lu n gi i xem hành vi con ng i có lý trí hay khơng lý trí, có sáng t o hay khơng sáng t o;
Con ng i có v trì, vai trị nh th nào trong xã h i; Cá nhân có đi u ki n đ b c l và phát
tri n. n ng l c ng i t i đâu; Con ng i có th thích nghi và tác đ ng t i mơi tr ng s ng và
hồn c nh l ch s ra sao v.v...
Lý thuy t xã h i h c c a Karl Marx (1818-1883) (10) ch y u bàn v s v n đ ng, phát
tri n c a xã h i nh ng đã chi ra ph ng h ng ti p c n đúng đ n, m i quan h "cá nhân - xã
h i", "hành đ ng xã h i - c c u xã h i". Quan đi m duy v t bi n ch ng, ch ngh a duy v t
l ch s c a Marx t ra đ c bi t u vi t trong vi c gi i quy t v n đ c b n c a xã h i h c. Ví
d , Marx đ nh ngh a r ng b n ch t con ng i trong th c t là t ng hòa các quan h xã h i...
Marx luôn nh n m nh quan h bi n ch ng gi a con ng i và xã h i, và ch ta r ng hoàn c nh
xã h i nh h ng t i con ng i trong ch ng m c con ng i tác đ ng t i hoàn c nh. V m i
quan h con ng i - xã h i, Marx đã t ng vi t, "xã h i t o ra con ng i, nh con ng i, h t
nh con ng i t o ra xã h i" (11) .
Quan đi m c a Marx m ra kh n ng hi n th c trong vi c gi i quy t hàng lo t v n đ
lý lu n và th c ti n đ i v i xã h i h c ngày nay. Xã h i h c hồn tồn có th v n d ng các
quan đi m c a Marx vào vi c nghiên c u tr l i câu h i nh làm th nào có th k t h p hài
hịa l i ích c a cá nhân v i l i ích t p th , c a c ng đ ng, c a xã h i?... Nh ng, m t s
n c, ph i mãi t i nh ng n m 70 - 80, xã h i h c Mác-xít m i th c s thốt thai t tri t h c
Mác-xít, t ch ngh a duy v t l ch s đ tr thành khoa h c c th , riêng bi t, đ c l p, có v

trí x ng đáng trong h thông các khoa h c xã h i và nhân v n góp ph n vào cơng cu c đ i
m i kinh t xã h i.

"Hành đ ng xã h i - c c u xá h i"

(10)
(11)

Mác- ngghen tuy n t p. NXB S th t. Hà N i – 1980.
Trích theo Nguy n Kh c Vi n. T đi n xã h i h c. NXB Th gi i. Hà N i – 1994. Tr.30.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


98 Th bàn v đ i t

ng nghiên c u c a xã h i h c

Nói đ n hành đ ng xã h i c a con ng i là nói đ n đ ng c , m c đích, đi u ki n,
ph ng ti n th c hi n m c đích đã đ nh. Có th xem xét hành đ ng xã h i v i t cách là t p
h p các l c l ng ch quan bên trong (nhu c u, tình c m, ý th c...) và l c l ng bên ngồi
(đ i t ng, cơng c , đi u ki n, hoàn cành...). Các nhà xã h i h c dùng khái ni m hành đ ng
xã h i (“social action”) đ ch t t c nh ng hành vi và ho t đ ng c a con ng i di n ra trong
khung c nh l ch s xã h i nh t đ nh. ó là hành vi có m c đích, có đ i t ng, là hành đ ng
h ng t i ng i khác hay ch u nh h ng c a ng i khác. Khái ni m hành đ ng là m t trong
nh ng khái ni m c b n c a xã h i h c. Max Weber (1864-1920) t ng cho r ng “xã h i h c
là khoa h c lý gi i hành đ ng xã h i" (12) .
Nói đ n c c u là nói đ n h th ng chính th và m i liên h c a các b ph n c u thành

c a nó. C c u xã h i cịn g i là c u trúc xã h i (“social structure”) là khn m u, hình dáng,
thu c tính c a các quan h xã h i, các thi t ch xã h i, các đi u ki n, các hoàn c nh và các
s n ph m xã h i mà con ng i đã t o ra. C ng t ng t nh đ i v i hành đ ng xã h i, c c u
xã h i là t p h p các l c l ng v t ch t có th nhìn th y đ c nh nhóm, t ch c xã h i... và
các l c l ng tinh th n khó nhìn th y nh h th ng các chu n m c, các giá tr , quy n l c xã
h i...
i t ng nghiên c u c a xã h i h c - m i quan h gi a con ng
rõ trong vi c xem xét v n đ "hành đ ng xã h i - c c u xã h i".

i và xã h i th hi n

Khi m i ra đ i Pháp, xã h i h c đ c xác đ nh là "khoa h c v xã h i", t c là khoa
h c nghiên c u s hình thành, bi n đ i và ch c n ng c a h th ng xã h i, c c u xã h i.
Ch ng h n, Comte cho r ng xã h i h c là môn khoa h c v ti n trình thay đ i c a các xã h i.
Theo Emile Durkheim (1858 - 1917), xã h i h c nghiên c u các "s ki n xã h i" (“Social
facts") (13) . Các s ki n xã h i quy đ nh hành đ ng xã h i và đoàn k t các cá nhân đ t o ra
tr t t xã h i. Khi nghiên c u xã h i, Durkheim mu n bi n minh cho s c n thi t c a “tr t t
xã h i". Nh ng, d ng nh xã h i h c c a Durkheim đã đ t xã h i nói chung, c c u xã h i
nói riêng đ i l p v i con ng i.
Khi "du nh p" vào m t s n c khác, đ c bi t là vào M , xã h i h c chuy n tr ng tâm
chú ý sang các v n đ c a cá nhân theo quan đi m "hãy tr l i con ng i cho xã h i h c".
Homans cho r ng c n s đ ng tri t đ các quy lu t và nguyên lý tâm lý h c đ gi i thích hành
vi xã h i c a con ng i (14) . B nh h ng c a ch ngh a hành vi và tâm lý h c xã h i, m t s
tác gi M xác đ nh đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c là hành vi xã h i c a con ng i và
đ nh ngh a xã h i h c là "khoa h c v các cá nhân" và "khoa h c v hành vi".
Các nhà xã h i h c Châu Âu lý gi i các hi n t ng xã h i t góc đ h th ng xã h i.
H đ t ra nhi m v nh n th c quy lu t t ch c và v n hành xã h i. Trong khi đó, xã h i h c
M gi i thích các v n đ xã h i t v th xã h i c a cá nhân.
i v i h , v n đ là gi i thích
t i sao, trong khi theo đu i nh ng l i ích cá nhân ích k khác nhau, các cá nhân v n cùng

(12)

Max Weber. From Max Weber: esays in sociology. (Max Weber: Các bài lu n trong xã h i h c).
Translated by H.Gearth and C.Mills.Oxford University press. New York. (1906-1924) 1946.
(13)
Emile Durkheim. Các quy t c c a ph ng pháp xã h i h c: NXB Khoa h c Xã h i. Hà N i – 1994.
(14)
George Homán. The nature of social science. (B n ch t c a khoa khoa h c xã h i). New York – 1967.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Lê Ng c Hùng
nhau t o ra đ c c c u xã h i n đ nh.
parsons và Robert Merton.

99

minh h a ta có th nh c t i nghiên c u c a Talcot

Lý thuy t c a Parsons không nh ng là m t trong nh ng lý thuy t tiêu bi u c a tr ng
phái xã h i h c "c c u - ch c n ng" mà còn là m t trong nh ng cách ti p c n có hi u qu đ
gi i quy t m i quan h gi a hành đ ng xã h i và c c u xã h i. Lu n đi m c b n c a
Parsons là s t n t i c a m i h th ng do ch c n ng c a h th ng đó quy đ nh. Theo ông, h
th ng nhân cách là m t trong b n ti u h th ng (v n hóa, kinh t , xã h i, nhân cách) t o thành
h th ng t ng th xã h i (15) . Ngoài khái ni m "nhân cách", Parsons s d ng nhi u thu t ng
“r t tâm lý h c" nh thích ng, nhu c u, m c đích... đ nói v hành đ ng xã h i và các ch c
n ng c a h th ng xã h i.

Khi nghiên c u v n đ "kép" nêu trên, Robert Merton quan tâm tôi vi c con ng i l a
ch n m c đích và ph ng ti n nh th nào đ đ t đ c m c đích trong xã h i (16) . Ơng cho
r ng, hành đ ng ng i ch đ c coi là "m u m c", "bình th ng" khi m c đích và ph ng
ti n th c hi n nó đ c xã h i ch p nh n, đ c xã h i coi là phù h p. i u đó cho th y, hành
đ ng xã h i c a cá nhân luôn g n li n v i c c u xã h i, h th ng xã h i.
T nh ng n m 1980 tr l i đây, xã h i h c có xu h ng tr thành khoa h c t ng h p
ch y u v i t cách là m t khoa h c s d ng các thu t ng , khái ni m và ph ng pháp nghiên
c u c a nhi u ngành khoa h c khác nhau đ nghiên c u m i quan h gi a con ng i và xã
h i.
"V mô - vi mô” và ph

ng pháp lu n xã h i h c

Khi đ i t ng nghiên c u đ c xác đ nh là các quy lu t c a các (h th ng) xã h i thì
xã h i h c đ c g i là xã h i h c v mô. Các lý thuy t c a H. Spencer, K. Marx, M. Weber,
G.Simmel, T.Parsons và m t s ng i khác ch y u d a vào phân tích xã h i h c c p k t
c u ch nh th c a xã h i vì v y thu c v xã h i h c v mô. Ch ng h n, Spencer coi h th ng
xã h i nh là m t c th "siêu h u c " g m các c quan, b ph n th c hi n các ch c n ng
khác nhau nh m đ m b o duy trì, "nuôi s ng" c th xã h i. Các lý thuy t xã h i h c ch c
n ng - c c u sau này c ng d a vào các lu n đi m nh v y. Xã h i là m t h th ng g m các
b ph n ch c n ng ho t đ ng và bi n đ i ch y u theo quy lu t thích nghi và b ng con đ ng
ti n hóa nhi u h n là b ng con đ ng cách m ng.
Khi coi các hi n t ng c a các cá nhân, các nhóm nh (ví d , hành đ ng xã h i và
t ng tác xã h i) là đ i t ng nghiên c u, thì xã h i h c đ c g i là xã h i h c vi mô. Trong
s các lý thuy t xã h i h c vi mơ, có th k t i lý thuy t v hành đ ng xã h i, l a ch n duy
lý, trao đ i xã h i và thuy t t ng tác t ng tr ng... v i nh ng tác gi tiêu bi u nh G.Mead,
C.Cooley, H. Blumer E. Goffman, G.Homans, Habermas và nh ng ng i khác. Ví d ,
Homans cho r ng có th dùng quy lu t hi u qu , quy lu t "th ng - ph t" đ gi i thích t ng
tác ng i và hành vi xã h i c a các cá nhân. Con ng i có xu h ng l p l i các hành vi, ho t

(15)

Talcot Parsons. The social system”(H th ng xã h i). The Free press, Illinois. 1951.
Robert Merton, Social theory and social structure (Lý thuy t xã h i và c c u xã h i). The Free press. New
York. 1968.

(16)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


100 Th bàn v đ i t

ng nghiên c u c a xã h i h c

đ ng mà nh chúng h đ c th ng d i các hình th c khác nhau (17) . Goffman, tác gi c a lý
thuy t k ch trong xã h i h c, cho r ng các cá nhân hành đ ng gi ng nh các di n viên trên
s n kh u. H đóng các vai khác nhau nh m t o ra n t ng và hình nh t t đ p v mình
trong con m t ng i khác (18) .
T ng t nh “cá nhân - xã h i" và "hành đ ng xã h i - c u trúc xã h i", ch đ "v
mô - vi mô" liên quan m t thi t t i v n đ lý lu n và đ c bi t là ph ng pháp lu n. Các nhà
nghiên c u ph i đ ng đ u v i câu h i: xã h i h c ch y u là phân tích "vi mơ", "v mơ" hay
là c hai? Nh ng l p lu n m c trên giúp ta t nh táo đ không v i tr l i th ng câu h i này.
Trên th c t , ta r t khó l a ch n m t trong ba ph ng án tr l i đã có s n. Th c ch t vi c
phân chia xã h i h c thành v mô và vi mô ch mang tính ch t t ng đ i, c l , nh ng l i đ
ra nh ng khó kh n c n kh c ph c.
V n đ nan gi i c a các nhà xã h i h c v mô là nh ng thay đ i c p xã h i, dân t c,
t ch c th ng tr i dài theo th i gian và không gian, th ng di n ra r t ch m ch p, khó quan

sát, khó n m b t. Do đó ta r t khó áp d ng các ph ng pháp tr c nghi m đ i v i nh ng gi
thuy t khoa h c rút ra t các khái ni m, các lý thuy t c a xã h i h c v mô.
Các nhà xã h i h c vi mô nghiên c u nh ng hi n t ng, quá trình x y ra trong đ i
s ng th ng ngày c a các cá nhân. V n đ hóc búa c a xã h i h c thu n túy vi mô không ch
ch các hi n t ng cá nhân di n ra r t n ng đ ng tinh vi, ph c t p, c ng không ph i ch
ch các cá nhân c th hành đ ng r t khác nhau mà là hành vi c a cá nhân d ng nh b "bàn
tay vơ hình” x p đ t. Ch ng h n, các nhà kinh t h c cho r ng "bàn tay vơ hình" là c ch th
tr ng có kh n ng chi ph i hành vi c a khách hàng và các quy t đ nh qu n lý s n xu t c a
các doanh nghi p. Các nhà xã h i h c cho đó là "bàn tay vơ hình" c a c c u xã h i, th c ch t
là c a h th ng chu n m c, h th ng giá tr ...
M t m t, xã h i h c vi mơ r t khó gi i thích hành vi xã h i c a hàng nghìn hay hàng
tri u cá nhân n u không s d ng cách ti p c n v mô. Khi nghiên c u v d lu n xã h i, v
nh h ng c a đ i m i kinh t t i thu nh p và vi c làm c a ng i dân thành th , các chuyên
gia ph i d a vào t p h p m u và cách tính "trung bình". M t khác, nhi u hành vi di n ra c p
cá nhân nh ng l i có t m nh h ng c p v mơ. Ví d , quy t đ nh c a các v anh hùng, các
v nhân, các nhà lãnh đ o có nh h ng sâu, r ng t i toàn xã h i. Rõ ràng, hành đ ng c a h
có nh h ng v t ra ngồi ph m vi cá nhân, "vi mô" đ l i h qu nhi u m t và lâu dài đ i
v i hàng tri u cá nhân và nhi u th h , t c là ph m vi "v mô".
C n th y r ng, khơng ch có t ng tác cá nhân m i di n ra c p vi mơ mà ngay c
các q trình c a c c u xã h i và thi t ch xã h i c ng di n ra c p vi mơ. Ví d , nh ng
thay đ i trong chính sách kinh t , xã h i c a nhà n c có th quan sát th y ho t đ ng kinh
t c a các nhà doanh nghi p. B n thân các t ch c xã h i c ng có th đ c phân tích v i t
cách là ch th xã h i có nhu c u, m c đích và các ngu n đ hành đ ng theo k ho ch đã xác
đ nh.
(17)

George Homans.sđd.
Erving Goffman. The presentation of self in everyday life. (Th hi n cái tôi trong cu c s ng hàng ngày).
Garden City. New York.1959.

(18)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Lê Ng c Hùng

101

Các nhà nghiên c u có xu h ng k t h p c hai c p phân tích v mơ và vi mơ. Vi c
đ t xã h i h c v mô đ i l p xã h i h c vi mô đang lùi vào d vãng. Trong nh ng th p k g n
đây, m t s nhà nghiên c u nh Pierre Bourdieu, James Coleman, Jon Elster... đã c g ng đ a
ra nh ng gi i pháp theo h ng "t ng - tích h p" xã h i h c v mô và xã h i h c vi mô. Ch ng
h n, m t s nhà nghiên c u nói t i c p phân tích "trung gian" gi a v mơ và vi mơ nh nhóm,
t p h p m u và nghiên c u tình hu ng...
Nh ng ngay c khi s d ng c p phân tích trung gian nh nhóm thì v n cịn khó kh n
ph i gi i quy t. Th nh t, các hi n t ng, q trình c a nhóm không đ n thu n do hành vi
c a m i cá nhân g p l i. Th hai, so v i cá nhân thì nhóm v n là v mô. Các nhà xã h i h c
c n đ t tr ng tâm nghiên c u vào m i quan h gi a con ng i và xã h i đ và tìm ra c ch
chuy n đ i, "q đ " c p phân tích t "v mơ" sang "vi mơ", t nhóm sang cá nhân.
Tóm l i, cách gi i quy t các ch đ c b n nh "con ng i - xã h i”', "hành đ ng xã
h i - c c u xã h i" và "v mô - vi mô”... ph thu c vào quan ni m v đ i t ng nghiên c u
c a xã h i. Ch ng h n, theo chúng tôi, câu h i nghiên c u lý lu n và th c nghi m xã h i h c
là hành đ ng có m c đích, có ý th c, có đ i t ng c a con ng i tác đ ng nh th nào t i xã
h i nói chung và c c u xã h i nói riêng. Hồn c nh, đi u ki n xã h i có nh h ng nh th
nào t i ho t đ ng th c ti n và hành đ ng c a con ng i. Xã h i h c có nhi m v khơng
ng ng v n d ng, phát tri n các thu t ng , khái ni m, lý thuy t, ph m trù và ph ng pháp
nghiên c u, c ng nh thu th p các b ng ch ng xã h i h c v m i quan h gi a con ng i và

xã h i.
Vi c xác đ nh đ i t ng nghiên c u c a xã h i h c là quy lu t n y sinh, phát tri n m i
quan h gi a xã h i và con ng i có ý ngh a to l n không ch trong vi c gi i quy t nh ng v n
đ lý lu n và ph ng pháp lu n mà còn trong vi c thi t l p m i quan h c a nó v i các khoa
h c khác.
Quan h gi a xã h i h c và tri t h c
Tri t h c là khoa h c nghiên c u quy lu t chung nh t c a t nhiên, xã h i và t duy.
Quan h gi a xã h i h c v i tri t h c là quan h gi a khoa h c c th v i th gi i quan khoa
h c. Tri t h c Mác - Lênin là n n t ng th gi i quan, là c s ph ng pháp lu n nghiên c u
c a xã h i h c Mácxít. Các nhà xã h i h c Mácxít v n d ng CNDV l ch s và phép bi n
ch ng duy v t làm công c lý lu n s c bén đ nghiên c u và c i thi n m i quan h gi a con
ng i và xã h i.
Trong quan h v i tri t h c, các nhà xã h i h c tránh hai quan ni m c n tr s phát
tri n xã h i h c. Quan ni m th nh t cho r ng xã h i h c ngày nay "không ph i nh là m t
khoa h c riêng l đã hình thành" (19) mà nh là m t b ph n c a tri t h c. Quan ni m này đã
đ ng nh t nghiên c u lý lu n xã h i h c đ i c ng v i ch ngh a duy v t l ch s trong vi c
gi i thích đ i s ng xã h i. M t s tác gi tr c đây đã coi các nghiên c u xã h i h c c th là
s n ph m c a "ch ngh a th c ch ng s khai" (20) , là bi u hi n c a môn khoa h c xã h i t

(19)
(20)

A.K.Uledop. Nh ng quy lu t Xã h i h c.NXB Khoa h c Xã h i, Hà N i -1980. Tr.321.
G.V.Osipov. Sđd.Tr.6.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn

102 Th bàn v đ i t

ng nghiên c u c a xã h i h c

s n. Trên th c t , quan ni m nh v y đã làm ng ng tr quá trình hình thành xã h i h c nh
m t ngành khoa h c đ c l p vào nh ng n m 1930-1960 m t s n c. Quan ni m đó đã đ
l i h u qu lâu dài làm gián đo n vi c k th a, v n d ng và phát tri n m t cách sáng t o và t
t ng, khái ni m và ph ng pháp lu n xã h i h c do Marx, Engels, Lênin và nh ng ng i
cùng chí h ng đã nêu ra t th k XIX đ n nay.
Quan ni m th hai đ t xã h i h c bi t l p hay đ i l p v i tri t h c. Nh ng ng i theo
quan ni m này l p lu n r ng, xã h i h c đã ra đ i v i t cách là m t khoa h c c th , đ i l p
v i tri t h c t bi n, kinh vi n, giáo đi u, b t l c tr c nh ng v n đ m i mê n y sinh t đ i
s ng kinh t , chính tr xã h i Châu Âu th k XIX. Theo truy n th ng đó, xã h i h c không
ng ng s d ng các ph ng pháp nghiên c u khoa h c c th , "th c ch ng" đ gi i đáp nh ng
v n đ c a th c ti n cu c s ng xã h i. Nói cách khác, xã h i h c khơng có m i liên h gì
đáng k v i tri t h c. Th c ch t quan ni m này c tình làm ng tr c m t th c t là xã h i
h c bao gi c ng có tính tri t h c và tính t t ng. Tính tri t h c c a xã h i h c th hi n
ch nó tìm hi u b n ch t c a các s v t hi n t ng trong t nhiên và xã h i và nh n th c quy
lu t chung c a v n đ ng phát tri n con ng i và xã h i. Lý thuy t xã h i h c c a Marx là m t
ví d .
Tính tri t h c trong xã h i h c g n li n v i th gi i quan, h t t ng và tính giai c p
Các nhà xã h i h c Mác-xít xây d ng h c thuy t xã h i h c trên l p tr ng Ch ngh a duy v t
bi n ch ng v l ch s , xã h i và con ng i, và luôn coi tri t h c Mác - Lênin là th gi i quan,
ph ng pháp lu n và v khí t t ng trong cơng cu c xây d ng xã h i công b ng, v n minh.
M i quan h gi a xã h i h c và tri t h c có tính bi n ch ng. Các nghiên c u xã h i
h c cung c p nh ng thông tin và phát hi n các v n đ , b ng ch ng m i làm phong phú kho
tàng tri th c và ph ng pháp lu n tri t h c. N m v ng tri th c xã h i h c Mác-Lênin giúp ta
v n d ng m t cách sáng t o tri th c tri t h c Mác-Lênin vào ho t đ ng th c ti n cách m ng.
Quan h gi a xã h i h c v i tâm lý h c và s h c
N i dung và tính ch t c a m i quan h này ph thu c vào cách gi i quy t v n đ đ i

t ng nghiên c u c a xã h i h c. Trên th c t , d a vào ti p c n v mô, m t s tác gi ph
nh n vai trò c a tâm lý h c trong gi i quy t các v n đ c a xã h i h c. Ch ng h n, v i quan
đi m hi n t ng xã h i ph i đ c gi i thích b ng hi n t ng xã h i, Durkheim đã l n l t bác
b t t c các h c thuy t tâm lý h c khi ơng gi i thích nguyên nhân c a n n t t (21) . Weber
cho r ng xã h i h c có nhi m v nghiên c u hành đ ng xã h i c a các cá nhân (22) . Nh ng
theo ông, ch có th hi u hành đ ng xã h i qua vi c gi i ngh a c a hoàn c nh xã h i g m các
y u t l ch s , v n hóa, h giá tr chu n m c... Nói cách khác, s h c, ch khơng ph i tâm lý
h c, có vai trò đ c bi t quan tr ng đ i v i nghiên c u xã h i h c.
D a vào ti p c n vi mô, m t s tác gi nh Homans, Mead cho r ng c n s d ng tri t
đ tâm lý h c đ gi i thích các hi n t ng, quá trình xã h i. H l p lu n r ng, vì hành đ ng
c a con ng i, t ng tác gi a các cá nhân là n n t ng "vi mơ" c a các q trình xã h i và c
(21)

Emile Durkheim. Suicide: a study in sociology. (T t : m t nghiên c u trong xã h i h c). The free press.
Glencoe III. (1897) 1957.
(22)
Weber. sđd.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Lê Ng c Hùng

103

c u xã h i nên các quy lu t tâm lý cá nhân ph i là nh ng nguyên lý nghiên c u c b n c a xã
h i h c.
K t qu c a tình th gi ng co, "ti n thối l ng nan" này là m t m t, tâm lý h c xã h i

tr thành m t chuyên ngành, m t l nh v c nghiên c u quan tr ng c a c tâm lý h c và xã h i
h c. M t khác, nghiên c u so sánh l ch s xã h i tr thành m t trong nh ng chuyên ngành thu
hút s chú ý c a nhi u nhà xã h i h c. Cách ti p c n l ch s - v n hóa, các ph ng pháp, khái
ni m và b ng ch ng s h c ngày càng xu t hi n nhi u trong nghiên c u xã h i h c.
Có ý ki n cho r ng, tuy cùng nghiên c u xã h i, xã h i h c khác v i s h c ch s
h c nghiên c u nó trong q kh , cịn xã h i h c nghiên c u nó trong hi n t i. i u đó khơng
th t đúng. Các khoa h c xã h i, g m c s h c và xã h i h c, ch y u nghiên c u nh ng gì đã
x y ra (v a x y ra hay đã x y ra t lâu) đ nh n th c cái hi n t i và d báo cái s p x y ra, s
x y ra.
Có th d a vào đ nh ngh a c a chúng tôi đ xác đ nh v trí c a xã h i h c trong quan
h v i các khoa h c khác, c th là v i tâm lý h c và s h c. Xã h i h c không b tâm lý h c
áp đ o vì nó khơng t p trung nghiên c u v cá nhân (hành vi, ho t đ ng xã h i c a cá nhân).
Xã h i h c không b s h c l n át vì nó khơng t p trung nghiên c u v các s ki n l ch s xã
h i c th , đ c thù trong quá trình v n đ ng, phát tri n theo th i gian. Xã h i h c c ng không
ph i là "khoa h c n a n , n a kia" nó khơng nghiên c u theo ki u "m i th m t tý", t c là
v a nghiên c u con ng i v a nghiên c u xã h i, m t cách bi t l p nhau. Xã h i h c là khoa
h c t ng đ i đ c l p nghiên c u các quy lu t n y sinh, v n đ ng và phát tri n m i quan h
gi a con ng i và xã h i.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn