Chủ đề cải cách thôn quê – nhìn từ góc độ giải pháp thực tiễn của nhóm tự lực văn đoàn trên báo Phong hóa, Ngày nay

VĂN HĨA CẬN - HIỆN ĐẠI

CHỦ ĐỀ CẢI CÁCH THƠN Q – NHÌN TỪ GĨC ĐỘ
GIẢI PHÁP THỰC TIỄN CỦA NHĨM TỰ LỰC
VĂN ĐỒN TRÊN BÁO PHONG HĨA, NGÀY NAY


NGƠ VĂN PHONG

Tóm tắt
Khơng dừng lại ở việc mơ tả, nhận diện bức tranh nơng thơn Việt Nam khá tồn diện: vừa ngột
ngạt dưới chế độ thực dân hà khắc, vừa bó chặt trong những tập tục phong kiến nặng nề, vừa oằn
lưng gánh chịu sự thất thường của thiên nhiên, các tác phẩm báo chí của nhóm Tự lực văn đồn đăng
tải trên báo Phong hóa, Ngày nay giai đoạn 1932 - 1940 còn đưa ra những giải pháp thực tiễn nhằm
tuyên truyền, kêu gọi sự ủng hộ của công chúng và đặc biệt mang đến cho người dân quê những hy
vọng vào một ngày mai tươi sáng hơn.
Từ khóa: Khát vọng cải cách, cải cách thôn quê, Tự lực văn đoàn
Abstract
Not only describe the picture of Vietnamese rural which is quite comprehensive: just suffocating
under the harsh colonial regime, tight in the feudal practices, while suffering from natural disasters,
the press works of “Tự lực văn đoàn” (self-strenthening literary group) published in Phong hoa and
Ngay nay newspapers from 1932 to 1940 also provides practical solutions to propagate, call for public
support and especially give the people of the country hope for a brighter tomorrow.
Keywords: Aspirations for reform, rural reform, “Tự lực văn đoàn” (self-strenthening literary group)

1. Chủ trương xây dựng hạ tầng, các cơng
trình phúc lợi cho nơng dân

gọi là Hội Ánh Sáng. Họ đưa ra ba châm ngôn
là “Xã hội - Nhân đạo - Cải cách”.

in tức về sự ra đời Hội Ánh Sáng của
báo Ngày nay và Tự lực văn đồn đã
gây nên một phong trào văn hóa xã
hội ở nước ta vào cuối thập niên 1930. Nhờ tờ
báo nên tầm ảnh hưởng của các hoạt động
đó lan rộng và tác động rất lớn đến tâm lý của
người Việt Nam, nhất là giới trung lưu, trí thức,
thanh niên ở đơ thị trong thời gian từ năm
1937 cho tới năm 1945. Chương trình thành
lập hội đã được cơng bố trên báo Ngày nay số
38, Chủ nhật ngày 13/12/1936. Tờ báo kêu gọi
lập một Hội Bài trừ những Nhà Hang Tối, còn

Trong số 39, trong bài “Nhà rẻ tiền để dân
nghèo và thợ thuyền ở” vẽ một biểu tượng hình
trịn, một nắm đấm đè bẹp mái nhà tranh tre
xiêu vẹo. Nửa trên của vịng trịn là một ngơi
nhà cao ráo trong ánh sáng bình minh. Tờ báo
cịn cho in một số mơ hình nhà ánh sáng đã
được triển lãm và kêu gọi mọi người gửi những
ảnh mẫu nhà hang tối, hoặc hình những căn
nhà đẹp mà kiến trúc có nhiều cái lạ, cái hay
tới toà soạn để đăng báo. Sau này Tự lực văn
đồn dùng một hình trịn đen với ba vạch
trắng nằm chéo và hai chữ “A S” ở hai bên, nằm

T

Số 23 - Tháng 3 - 2018

VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU

45


VĂN HĨA
NGHIÊN CỨU

giữa một hình chữ nhật giống như lá cờ để làm
biểu tượng cho Hội Ánh Sáng. Kể từ số báo 40,
Ngày nay dành mỗi tuần mấy trang viết về Hội
Ánh Sáng và đăng các ý kiến ủng hộ của bạn
đọc gửi tới từ Hà Nội và các tỉnh như Cần Thơ,
Thái Nguyên, Hải Phòng, Quy Nhơn, Huế, Nam
Định, Vĩnh Yên, Phúc Yên... - tức là gần khắp đất
nước.
2. Hội Ánh Sáng có tác động sâu rộng trong
xã hội
Hội Ánh Sáng đã tạo nên một phong trào
có chiều rộng và chiều sâu, được nhiều giới
ủng hộ. Dưới dạng thể loại Tin, trong Ngày nay
số 71 có đăng ý kiến hưởng ứng và ủng hộ Hội
Ánh Sáng của anh em thợ thuyền ở Vinh, cho
thấy phong trào được giới lao động hưởng
ứng. Tịa báo cũng loan tin ơng “AiLen” (tên
phiên âm?) chủ hãng G.M.R , loan báo xin nhận
anh em lao động trong xóm thợ thuyền vào
làm việc của hãng ơng. Ơng cịn tổ chức bán
hàng từ thiện, một ngày trích ra 10% số tiền

thu được giúp dân bị lụt tỉnh Bắc Ninh. Đoàn
Hướng đạo Lê Lợi và ban ca vũ May Blossom
cũng biểu diễn tại Nhà hát lớn Hà Nội lấy tiền
giúp Hội Ánh Sáng.
Nửa năm sau khi dự án được công bố, cuộc
họp đầu tiên của Ủy ban Tạm thời ở nhà ơng
Phạm Văn Bính, số 55 phố Hàng Bún, đã có
mặt đại biểu của nhiều tờ báo, như Vũ Đình Chí
(Việt báo), Lê Văn Thu (Đơng Pháp), Dương Mậu
Ngọc (Trung Bắc); các nhà văn Phan Trần Chúc,
Phạm Lê Bổng; các Kiến trúc sư Vũ Đức Diên,
Hoàng Như Tiếp, bác sĩ Nguyễn Xuân Chữ ngoài
các thành viên Tự lực văn đồn và các Họa sĩ Tơ
Ngọc Vân, Nguyễn Cát Tường, Nguyễn Gia Trí,
Trần Văn Cẩn, Lưu Văn Sìn. Nhìn vào danh sách
những người góp cơng cổ động thành lập hội
và tham gia vào hội từ lúc đầu, chúng ta thấy
chương trình này được giới trí thức đương thời
ủng hộ. Một ủy ban chuẩn bị thành lập hội do
Phạm Văn Bính làm “thư ký tạm thời” từ tháng
5/1937 đã có mặt 14 người với nhiều nhân vật
nổi tiếng thuộc các lớp trung lưu, trí thức như
bác sĩ Phạm Hữu Chương, Ngô Trực Tuân, luật
sư Trần Văn Chương, kỹ sư Trần Văn Tiết, các
kiến trúc sư Nguyễn Cao Luyện, Hoàng Như
Tiếp, các thương gia và nhiều nhà báo.
46

Số 23 - Tháng 3 - 2018

Trong số những người tham gia và hỗ trợ
Hội Ánh Sáng có ơng Hồng Xn Hãn, sau
này làm Bộ trưởng Giáo dục trong Chính phủ
Trần Trọng Kim; ông Vũ Đình Huỳnh và các
ông Trần Huy Liệu, Vũ Đình Hịe, sau làm Bộ
trưởng trong Chính phủ Hồ Chí Minh. Hội Ánh
Sáng phát triển hoạt động tới các thành phố
Hải Phòng, Nam Định, Đà Nẵng, vào tới Sài
Gòn. Khi Nhất Linh và Thế Lữ đi Hải Phòng vận
động thành lập chi nhánh (2), các nhân vật địa
phương thuộc nhiều giới khác nhau đã tham
dự, như ông Bạch Thái Đào - một nhà kỹ nghệ;
ông Vi Huyền Đắc, sau thành một nhà soạn
kịch nổi tiếng. Trong bài Tiệc trà ánh sáng của
Nhị Linh (6), tác giả đã tường thuật lại các bài
phát biểu của các diễn giả như Vũ Đình Hòe,
Vũ Đức Diên, bà Trịnh Thị Thục Oanh(bà là
“Đốc học các trường học nữ Hà Nội”). Họ đều
là những nhân vật nổi tiếng.
Bây giờ đọc lại báo Ngày nay thời đó, người
ta cịn ngạc nhiên vì sự ủng hộ của cơng chúng
đối với chương trình Nhà Ánh Sáng. Đây là một
sáng kiến tập hợp mọi người dân trong một
công tác có tính cách từ thiện nhưng cũng
phát động một nếp sống mới, cải cách xã
hội ngay trong quan niệm về nhà ở. Điều này
chứng tỏ trong xã hội cổ truyền Việt Nam đã có
sẵn óc tương trợ, tinh thần hợp tác và sẵn sàng
thí nghiệm với lối sống mới. Sự góp mặt của
hàng ngàn người, vừa ủng hộ vừa tham gia

hoạt động với một tổ chức mới cho thấy người
Việt Nam đã mang sẵn tập quán để xây dựng
một xã hội cơng dân khi có cơ hội. Chúng ta
biết rằng ngay các làng xã Việt Nam đã chứa
sẵn những mạng lưới xã hội với các tổ chức tự
nguyện cho rất nhiều lớp người.
Dân Hà Nội thời đó chứng tỏ vẫn đầy đủ
tinh thần hợp tác vì cơng ích. Trong buổi ra
mắt đầu tiên của Hội Ánh Sáng tại Nhà hát Lớn
Hà Nội vào 9 giờ tối Thứ Hai, ngày 16/8/1937,
báo Ngày nay đã thơng báo ai muốn dự phải
tới tịa báo nhận giấy mời, vì số chỗ ngồi có
giới hạn. Đêm hơm đó, hơn 2000 người được
mời vào trong rạp hát, một số tương đương
phải đứng ngoài nghe qua loa phóng thanh.
Có những người từ Huế đến, từ Hà Nam, Thái
Bình lên. Họ tới để nghe các bài diễn thuyết
khơ khan, có bài nói rất dài. Phần giải trí chỉ


VĂN HÓA CẬN - HIỆN ĐẠI

gồm mấy bài hát của các em “Sói con” thuộc
phong trào Hướng đạo ở Hà Nội hát những bài
theo điệu cổ hoặc ca khúc bình dân của Pháp,
đặt lời Việt, chỉ cổ động cho Nhà Ánh Sáng.
“Ban tổ chức đã phải nhờ các Hướng đạo
sinh đem phát hơn 2000 tờ “Giấy xin lỗi” cho
vài ngàn người đứng ngồi. Trong nhà hát,
máy phóng thanh kêu gọi: “Xin những ơng

nào cứng chân, cứng tay chịu khó đứng dậy
nhường chỗ cho các bà các cô yếu đuối!”. Một
cô “thân thể nở nang” đang đứng đã phản đối:
“Chúng tôi chẳng cần ai nhường chỗ!” và được
nhiều người hoan hô. Hơn hai ngàn người
ngồi im lặng nghe các bài diễn thuyết của
Nhất Linh, Phạm Văn Bính, v.v. mà theo nhận
xét của nhiếp ảnh gia ảnh Photo: “Các ông các
bà ấy ngồi nghe yên lặng, chăm chú như Bụt
cả”. Nhiều người vỗ tay hoan hơ các diễn giả
đang nói, nhưng bị người chung quanh “suỵt”
yêu cầu ngưng, “làm như thính giả không được
quyền ngắt lời diễn giả”. Ngay cả giới công
nhân giúp việc xây dựng và bài trí sân khấu
cùng phịng họp, bảy người do ông Cai Phả
chỉ huy, cũng ý thức trách nhiệm xã hội khi
họ trả lại số tiền thù lao, để đóng góp với Hội
Ánh Sáng. Họ xin gia nhập, còn hứa sẽ cổ động
thêm 100 hội viên mới khác.” (4). Thơng qua
thể loại tường thuật, dưới ngịi bút của Khái
Hưng, quang cảnh, khơng khí của Nhà hát lớn
lúc đó như hiện lê trên mặt báo, có tác động
rất lớn đến cảm xúc của độc giả.
Trên các trang báo Ngày nay, với thể loại
Tin, chủ yếu là những tin tức về tình hình đóng
góp của dân chúng, doanh nghiệp cho Hội
Ánh Sáng, một độc giả kí “Vơ Danh” từ Quy
Nhơn gửi hai đồng về giúp quỹ hội. Hội tổ chức
một cuộc đấu quyền lấy tiền làm việc nghĩa, võ
sĩ Mai Thanh Ngọ mang đến tặng 5 đồng “để

mua gạo phát chẩn cho dân quê bị lụt. 5 đồng
đó cũng lớn bằng số tiền ông Thống sứ Châtel
tặng cho hội. Chủ hiệu may Tân Mỹ ở phố Bờ
Hồ xin trích 5% số tiền bán hàng lẻ trong hai
tháng để “biếu anh em bị lụt và Hội Ánh Sáng”.
Trong số báo 83 (ngày 3/10/1937), tờ báo loan
tin nhận được 25 đồng của một vị ẩn danh, do
“Sư cụ chùa Quán Sứ” đem tới. Nhà hảo tâm
này đến chùa nhờ cúng “làm chay” cho cha mẹ,
sư cụ đã khuyên đem tiền giúp một công cuộc
Số 23 - Tháng 3 - 2018

từ thiện và họ đã chọn Hội Ánh Sáng. Tuần sau,
sư cụ lại đưa thêm 50 đồng, cũng do một tín
chủ ẩn danh tặng Hội, bỏ việc “làm chay” để
góp quỹ từ thiện. Một hội thể thao, Tổng cuộc
Vận động Bắc Kỳ đã tổ chức một ngày thao
diễn với các môn bóng rổ, bóng trịn, một nửa
số tiền thu được đem cho Ban Từ thiện Hội Ánh
Sáng mua gạo giúp đồng bào bị nạn lụt.
3. Mong muốn thay đổi toàn diện xã hội cũ
Khái Hưng kết luận bài tường thuật Buổi
họp đầu tiên của Ánh sáng bằng một ý kiến
giải đáp một câu hỏi của Nhất Linh nêu trong
bài diễn thuyết đầu: “Có thể thay đổi khác hẳn
trước được! Chúng ta đều tin chắc như thế!” (4).
Thay đổi “khác hẳn trước” cũng như châm
ngôn Cải Cách, đều phù hợp với chủ trương
của Tự lực văn đoàn. Từ lúc đầu họ đã nói
muốn thay đổi văn chương, nghệ thuật. Họ

đã đưa ra những đề nghị thay đổi phong tục,
tập quán trong gia đình của người Việt. Họ cổ
động thay đổi y phục với các kiểu áo của Họa
sĩ Cát Tường. Họ đóng góp cho việc thay đổi tư
tưởng giới thanh niên với Mười điều tâm niệm
của Hoàng Đạo. Báo Ngày nay cũng cơng khai
bày tỏ ý kiến về các vấn đề chính trị đương
thời. Họ bác bỏ đề nghị áp dụng lại bản Hiệp
định năm 1884, Pháp trả lại quyền cai trị Bắc
Kỳ cho Triều đình Huế. Cần phản đối đề nghị
đó vì ai cũng biết rằng giới quan lại của nhà
Nguyễn lúc đó cịn rất lạc hậu, họ sẽ cai trị theo
lối chuyên chế hơn cả chế độ thuộc địa. Hà Nội
là một nhượng địa cho Pháp cho nên được áp
dụng một số luật của Pháp, còn tốt hơn luật
của Triều đình Huế.
Phong trào Nhà Ánh Sáng khơng phải chỉ
nhắm vào mục đích xây cất nhà rẻ tiền, như
trong điều lệ của họ, mà cịn ni những tham
vọng lớn hơn. Trong bài diễn thuyết của Nhất
Linh ở Hải Phòng ngày 13/1/1938, ông đã nói
đến viễn tượng xây dựng những “thôn Ánh
Sáng” để cải thiện tồn thể xã hội nơng thơn
Việt Nam. Trong các thơn đó, các “ủy viên Ánh
Sáng sẽ đến dân ở trong thơn, hàng tuần tổ
chức các cuộc nói chuyện thân thiện và có ích,
những cuộc vui giải trí. Mỗi ủy viên sẽ nhận lấy
một gia đình và đi lại thăm nom họ, dạy bảo
họ như một người bạn thân”. Ơng cho thấy

VĂN HĨA
NGHIÊN CỨU

47


VĂN HĨA
NGHIÊN CỨU

mục đích của phong trào này khơng phải chỉ
là để xây nhà: “Làm nhà không, không đủ, các
ủy viên Ánh Sáng sẽ phải là những người bạn
thân để mãi mãi dìu dắt đám dân nghèo ra khỏi
nơi tối tăm”(5). Chúng ta thấy Nhất Linh có cả
một chương trình cải cách xã hội, chứ không
phải chỉ xây dựng các thôn Nhà Ánh Sáng.
Nhất Linh vẽ ra triển vọng một thời kỳ
“Thay đổi toàn diện xã hội cũ” theo “cảnh đời
mẫu trong các thơn trại Ánh Sáng.” Ơng nhấn
mạnh, “sự thực hiện mục đích của Đồn đã lan
ra ngồi phạm vi của đoàn, của chi đoàn ở các
tỉnh, các huyện và tràn về tới các làng quê…
Đến lúc đó, cái xã hội cũ của ta đây sẽ hoàn
toàn biến thành một xã hội mới, một Xã hội
Ánh Sáng” (5).
Nhìn lại các ý tưởng mà Nhất Linh nêu ra
như trên, chúng ta thấy ước vọng của ơng và
cả nhóm Tự lực văn đoàn là tiến tới một phong
trào cải cách cả xã hội, bắt đầu bằng hoạt động
của Hội Ánh Sáng. Tham vọng này khơng khác

gì chương trình một đảng chính trị hay một tổ
chức cải cách xã hội; nó giải thích sự dấn thân
của Tự lực văn đồn vào các đảng chính trị
quốc gia sau này.
Ý tưởng Nhà Ánh sáng thực sự rất tiến bộ
trong thời điểm đó. Tuy nhiên, đây cũng chỉ
là ý tưởng của các nhà văn, nhà báo - những
người khơng nắm quyền lực chính trị và quyền
lực kinh tế trong xã hội – thì khi thực hiện sẽ
rất khó khăn và nếu có thực hiện được nhờ sự
chung tay góp sức của tồn xã hội thì cũng
khơng thể lâu dài. Chính vì vậy, nhiều người
đã cho rằng, phong trào cải cách xã hội của Tự
lực văn đồn khởi xướng là cải lương, là khơng
tưởng trong thời điểm đó. Liên tưởng tới chính
sách Nhà xã hội mà Đảng và Nhà nước ta chủ
trương hiện nay, hoặc chính sách xóa đói giảm
nghèo, chương trình xây dựng nơng thơn
mới…, mới thấy hết được sự ưu việt của chế
độ ta hiện nay.
Một ý tưởng cải cách xã hội khác của Tự lực
văn đồn là nâng cao vai trị của nữ giới. Tự
Lực Văn Đoàn đã đưa ra chủ trương nâng cao
địa vị phụ nữ trong gia đình và xã hội và thể
hiện ý tưởng này trong các tác phẩm báo chí.
Hội Ánh Sáng thể hiện chủ trương đó trên một
48

Số 23 - Tháng 3 - 2018

bình diện rộng hơn. Trong buổi ra mắt Hội Ánh
Sáng ở Hải Phòng ngày 13 tháng giêng năm
1938, bà Nguyễn Thị Phú đã đọc một bài diễn
văn nói về hoạt động xã hội “đưa đường chị em
đến sự giải phóng”. Bà cổ động: “Các bạn nên
ra ngoài xã hội, cùng các bạn trai gánh vác lấy
công việc chung… Các chị em nghèo kém hiện
nay đương chìm đắm trong tối tăm, sẽ được
các bạn săn sóc thân u đến và gia đình các
bạn nghèo đó, trong các thơn trại Ánh Sáng,
sau đây sẽ là gia đình thứ hai của các bạn” (8).
Cuộc diễn thuyết ở Hải Phịng này đã lơi kéo
được hơn một ngàn người tham dự bên trong
Nhà Hát Lớn và nhiều người đứng ngoài.
Trong bài tường thuật, Tứ Ly (Hoàng Đạo)
kể: “Mấy ngàn người đứng bên ngồi, trong
gió lạnh, vẫn kiên nhẫn nghe các bài diễn
thuyết đến gần nửa đêm. Vào lúc cuối, khi
các hướng đạo sinh cất lời hát, “Giờ đây anh
em đứng lên…” thì cả rạp “cất tiếng ầm lên để
hưởng ứng” và đưa tay lên “chào nhau theo lối
Ánh Sáng” (7). Lối chào Ánh Sáng đã được phát
động cho thấy nhóm Tự Lực Văn Đoàn muốn
gây một phong trào xã hội. Trên báo Ngày nay
số 92, ngày 2/1/1938, trang 8 có mơ tả các cách
chào này, với hình vẽ: “Giơ bàn tay lên và xịe
thật rộng năm ngón tay như hình mặt trời và
năm tia sáng (in nghiêng trong nguyên văn).
Lối chào thường: giơ bàn tay ngang tai. Chào
ủng hộ: giơ hẳn bàn tay lên cao (lúc đông

người)”. Dùng một lối chào riêng là một cử chỉ
cốt bày tỏ thái độ dấn thân và ý muốn tham
dự vào một phong trào xã hội. Vào những năm
sau 1945, khi cả xã hội Việt Nam chuyển mình
với phong trào địi độc lập, thốt khỏi ách đô
hộ của quân phiệt Nhật và thực dân Pháp, các
thành viên trong Tự lực văn đoàn muốn gây
một phong trào xã hội sâu rộng, mặc dù trong
thời gian đó họ khơng theo chủ trương một
đảng chính trị nào.
4. Huy động sức mạnh của một dân tộc
Tuy theo đuổi viễn tượng một cuộc cách
mạng xã hội, hoạt động đầu tiên của Hội Ánh
Sáng được nêu lên chỉ khiêm tốn là bài trừ
những (căn) nhà tối tăm bẩn thỉu, có hại cho
người ở về phương diện vệ sinh và tinh thần.
Trên báo Ngày nay, Hoàng Đạo đã viết những
bài trong mục “Bùn lầy nước đọng” để báo


VĂN HĨA CẬN - HIỆN ĐẠI

động cơng chúng về nếp sống nghèo khổ
và lạc hậu ở thơn q. Ơng mơ tả một làng,
tiêu biểu cho cả xã hội nước ta: “Đây, những
lũy tre xanh cao vót ngăn cản hết gió mát ở
cánh đồng lại; kia, những ao chuôm nước đen
màu bùn là nơi tắm gội, rửa ráy, giặt rũ của
thôn dân; rải rác trong những mẩu vườn con,
đầy rác, là những mái nhà tranh lụp xụp, ẩm

thấp, bên cạnh những chuồng lợn hôi hám…
Nhưng nếu chúng ta bước vào những ngơi nhà
ngói ấy, ta sẽ lại thất vọng… một thứ mùi hôi
mốc xông lên chẹn lấy cổ; một thứ không khí
lạnh, ẩm bao bọc lấy người… Những buồng ở
thì bé nhỏ như một cái hang, tối om và thấp lè
tè: Sống ở trong ấy hẳn là có cảm tưởng sống
trong một gian ngục. Thà rằng nằm trong gian
nhà tranh còn hơn”(3).
“Song đến gian nhà tranh ta cũng không
thấy hơn. Những buồng cũng tối om như
một cái hang, nếu không trống trải như một
cái quán; những gian nhà như vậy, mùa đơng
gió lùa vào chắc là lạnh cắt ruột …” (3). Hồng
Đạo cũng bác bỏ ý kiến cho là vì nghèo quá
nên người dân quê mới sống trong những căn
nhà như thế. Ơng nêu thí dụ dân nghèo Nhật
Bản vẫn sống trong “ngăn nắp, sạch sẽ, nhiều
khi cịn lại có vẻ mỹ thuật nữa”; trái lại “bên
Tàu những nhà giàu có chăng nữa nhà cửa
cũng vẫn bẩn thỉu, hơi hám”. Ơng nhắc lại câu
phương ngơn “Đói cho sạch, rách cho thơm”
để chứng tỏ người Việt Nam vẫn có ý thức về
vấn đề này.Với những bài như trên, cổ động
cho việc cải tổ gia cư, báo Ngày nay đã dành
mỗi tuần một hai trang (trên tờ báo thường 16
trang) cho hoạt động của Hội Ánh Sáng. Nhà
báo Phạm Văn Bính là người hoạt động mạnh
nhất trong việc thành lập Hội Ánh Sáng, đóng
vai Thư ký Ủy ban lâm thời rồi làm Thư ký khi

Hội thành lập. Ông đi các nơi mời người gia
nhập hội. Trong bài diễn văn kể trên, ông nêu
ra mục tiêu cụ thể của Hội là xây dựng những
ngôi nhà kiểu mẫu trong các xóm thợ thuyền
và các làng q. Hơn nữa, Hội cịn muốn làm
cơng việc “giáo dục” đồng bào, như “bảo cách
cho dân quê đào những giếng nước sạch sẽ
theo lối khoa học, đắp những đường đi rộng
rãi, thẳng thắn và sẻ những rãnh để nước bẩn
có chỗ thốt”. Bốn mục tiêu của Hội có thể tóm
tắt như sau:
Số 23 - Tháng 3 - 2018

1. Bài trừ những nhà tối tăm, có hại về vệ sinh.
2. Khuyến khích làm ngơi nhà đẹp sạch sẽ,
bằng nhiều nguồn vốn, trợ cấp của Chính phủ
và đóng góp của các nhà hảo tâm. Bảo cách
cho dân quê đắp đường đi, đào giếng nước, xẻ
thùng rãnh hơi hám có lối thốt.
3. Cổ động, truyền bá cho mọi người, nhất
là đàn bà trông nom việc gia đình, cho các chủ
nhà ăn ở ngăn nắp sạch sẽ, vệ sinh.
4. Bằng nhiều cách để giúp đỡ các gia đình
nghèo “đang ở trong nhà hang tối” có nhà
sáng sủa hơn.
Phạm Văn Bính nói, “Chúng tơi đã trơng
thấy một cái chương trình man mác, khơng
phải sức một bọn người có thể làm nổi mà cần
phải dùng hết sinh lực của một dân tộc mới
mong có kết quả hoàn mỹ” (1). Những ý kiến

trên được cổ động từ thập niên 1930 phản ảnh
ý thức xã hội, tinh thần dấn thân và óc thực
tế của những người chủ trương Tự lực văn
đoàn. Trong bài diễn văn trên, Phạm Văn Bính
cũng nhấn mạnh đến giới lao động: “Chúng
tơi… nhận rằng vấn đề nhà cửa của anh em
thợ thuyền là một vấn đề rất cần kíp” và ơng
trình bày viễn ảnh “Hội Ánh Sáng dựng một
làng thợ thuyền, trong đó có đủ cả vườn cho
trẻ em chơi, nhà hội họp, đọc sách, xem báo,
chỗ cho thuốc, chỗ tắm rửa, vân vân”. Ông nêu
lên dự án làm những ngôi nhà rẻ tiền, “mỗi nếp
nhà như thế có thể đủ cả bếp nước, sẽ tốn vào
khoảng bảy chục đến một trăm bạc”. Hội Ánh
Sáng sẽ cho thuê các căn nhà đó với “một giá
rẻ, tùy theo từng hạng chủ nhà một” (1).
Đối với dân trong các làng quê, Hội Ánh
Sáng khẳng định: “Dân quê là phần tử cốt yếu
của nước chúng tôi. Chúng tơi sẽ khuyến khích
họ đào giếng theo lối khoa học để có nước
trong sạch mà uống… Cịn nhiều việc khác
như làm đường rộng rãi, thẳng thắn, khai rãnh,
làm cống, chúng tôi sẽ tùy sức mà giúp họ dần
dần” (3).
Giống như các phong trào thanh niên hoạt
động xã hội sau này, trong Phong trào Ánh
Sáng cũng xuất hiện những bài hát, bài đồng
ca để tác động giới trẻ. Báo Ngày nay số 73 đã
in bài hát do Thế Lữ soạn lời dựa theo giai điệu
bài La Badge của hướng đạo sinh Pháp:

VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU

49


VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU

Trong báo Ngày nay số 75, Thế Lữ soạn lời
một bài ca Ánh Sáng, theo điệu Mãi Tạp Hóa.
Các tác giả của Tự lực văn đồn đã biết vận
dụng các phương tiện truyền thông trong thời
đại của họ trong dự án cải tạo xã hội. Họ đã
nhìn thấy triển vọng lớn nếu tác động được
giới thanh niên tham gia vào phong trào nhằm
thay đổi xã hội này. Vì vậy, ngay từ khi thành
lập, họ đã được các đoàn hướng đạo hợp tác.
Với phương pháp vận động mới mẻ, Hội Ánh
Sáng đã gây quỹ bằng cách đưa các thanh
niên, thiếu nữ gọi là “ủy viên Ánh Sáng” và “các
nàng tiên Ánh Sáng” đi lạc quyên khắp thành
phố Hà Nội. Một “Ngày Ánh Sáng” ở Hà Nội đã
mời thêm được 2352 người gia nhập hội, với
tiền thu được 1221 đồng.
Trong nỗ lực kiến tạo một xã hội mới với
một văn hóa mới, bằng các hoạt động xã hội
cụ thể, nhóm Tự lực văn đồn đã thể hiện mục
đích đó một cách cơng khai vào trong các tác

phẩm báo chí, văn học, nhất là các tiểu thuyết
đăng trên báo Phong hóa - Ngày nay. Trong
một số chủ đề xã hội và nghệ thuật mà Tự lực
văn đồn theo đuổi thì chủ đề cải cách thơn
q là một chủ đề chính, được thể hiện thông
qua các bài báo, qua các nhân vật trong truyện
ngắn, trong tiểu thuyết được đăng trên báo
Phong hóa - Ngày nay.
Trong xã hội lúc bấy giờ, thậm chí đến tận
ngày nay, có khơng ít nhà nghiên cứu, khi
nghiên cứu về chủ đề cải cách thơn q của
nhóm Tự lực văn đồn, đã nhận định rằng, đó
là chương trình mang tính cải lương, khơng
tưởng. Thậm chí, có ý kiến phê phán nặng nề,
cho rằng Tự lực văn đoàn đã bị lợi dụng để
“đánh lạc hướng quần chúng”. Tuy nhiên, cũng
khơng ít nhà nghiên cứu đã cho rằng, nếu lược
bỏ đi yếu tố lịch sử, yếu tố chính trị…của xã
hội lúc đó, chủ đề cải cách thơn q của Tự lực
văn đồn là rất mới và mang tính thời sự rất
cao vào chính thời điểm đó.
Chính vì vậy, nghiên cứu báo Phong hóa
-Ngày nay để tìm ra được những cái hay, cái
đẹp trong tư tưởng xây dựng nơng thơn của
nhóm Tự lực văn đồn là việc làm có ý nghĩa
thực tiễn trong bối cảnh hiện nay, khi Đảng,
Nhà nước đang thực hiện chính sách xây
50

Số 23 - Tháng 3 - 2018

dựng nơng thơn mới và báo chí đang được
“lĩnh ấn tiên phong” trong việc tuyên truyền
chủ trương quốc gia về xây dựng nông thôn
mới. Đồng thời, việc rút ra những bài học kinh
nghiệm nghề nghiệp báo chí từ những tác
phẩm báo chí của Tự lực văn đồn cũng là việc
làm hữu ích và cần thiết cho những người làm
nghề báo chí.
N.V.P
(ThS., Khoa Viết văn - Báo chí, ĐHVH HN)
Tài liệu tham khảo
1. Phạm Văn Bính (1937), Mục đích và chương
trình Hội Ánh Sáng, báo Ngày nay, số 75, 5/9/1937.
2. Cùng các bạn thanh niên ở Hải Phòng, báo
Ngày nay, số 91, 26/12/1937.
3. Hoàng Đạo,(1937), Bùn lầy nước đọng –
Vấn đề giáo dục dân quê, báo Ngày nay, số 62,
6/6/1937.
4. Khái Hưng, (1937), Buổi họp đầu tiên của ánh
sáng, báo Ngày nay, số 73, ra ngày 22/8/1937.
5. Nhất Linh (1938), Bài diễn văn về xây dựng
Nhà Ánh Sáng, báo Ngày nay, số 94, ra ngày
16/1/1938.
6. Nhị Linh (1938), Tiệc trà ánh sáng, báo Ngày
nay, số 95, ra ngày 23/01/1938.
7. Tứ Ly (1938), Ánh sáng ở Hải Phòng, báo
Ngày nay, số 95, ra ngày 23/1/1938.
8. Nguyễn Thị Phú (1938), Công cuộc xã hội,
báo Ngày nay, số 95, ra ngày 23/1/1938.

Ngày nhận bài: 12 - 12 - 2017
Ngày phản biện, đánh giá: 15 - 3 - 2018
Ngày chấp nhận đăng: 25 - 3 - 2018