SKKN hướng dẫn học sinh vẽ sơ đồ tư duy và tự thiết kế, sử dụng trò chơighép hình trong môn hóa học nhằm năng cao hứng thú học tập, hiệu quả dạy học theo hướng phát triển năng lực

1. MỞ ĐẦU
1.1.

Lí do chọn đề tài

- Hóa học là môn khoa học tự nhiên, giúp chúng ta phát triển tư duy logic, khả
năng sáng tạo, đức tính cần cù, siêng năng cẩn thận và ứng dụng rất nhiều trong
đời sống
- Tuy nhiên với những trường có chất lượng tuyển sinh đầu vào cịn thấp, mục
đích học tập của học sinh không cao. Mặc dù phương pháp dạy học của nhóm
hóa học chúng tơi ln có sự thay đổi, kết hợp các phương pháp dạy học truyền
thống với hiện đại, sử dụng tối đa thực hành thí nghiệm, nhưng vẫn chưa thu hút
được nhiều học sinh dẫn đến chất lượng học sinh chung ở mơn Hóa học chưa
cao. Số học sinh chọn Hóa Học làm mơn thi tốt nghiệp và xét tuyển vào các
trường đại học, cao đẳng ngày càng giảm.
- Gần đây cả nền giáo dục đang mạnh mẽ đổi mới với chương trình tập huấn trực
tuyến cho giáo viên (ETEP) nhằm xây dựng một nền giáo dục phát triển toàn
diện những năng lực của học sinh, phát triển khả năng tư duy, phát huy tính tích
cực, chủ động, sáng tạo của người học. Khổng tử đã từng dạy học trị rằng: “Biết
mà học khơng bằng thích mà học, thích mà học khơng bằng vui say mà học”. Vì
vậy một trong những giải pháp bảo đảm thành công trong dạy học cho học sinh
(HS) nói chung và mơn Hóa học nói riêng là tạo được sự hứng thú nhận thức cho
các em. Chất lượng dạy học sẽ cao khi nó kích thích được hứng thú, nhu cầu, sở
thích và khả năng độc lập, tích cực tư duy của học sinh. Để làm được điều đó, bên
cạnh việc đổi mới nội dung, phương pháp dạy học thì sự phối hợp các hình thức
tổ chức dạy học là rất cần thiết. .
- Hoạt động dạy học hóa học dưới dạng trị chơi, yếu tố gây hứng thú, kích thích
khả năng tư duy cho HS là một yếu tố hết sức quan trọng, HS có hứng thú học
tập thì hoạt động dạy học đó mới khơng nhàm chán và có hiệu quả tốt. Trong
các hoạt động dạy học, nếu chúng ta kết hợp khéo léo việc đưa kiến thức gắn
liền với một trị chơi học tập, thì sẽ nâng cao hứng thú học tập, phát huy khả

năng tự học và hiệu quả dạy học Hóa học. Trị chơi với tính hấp dẫn tự thân của
mình có một tiềm năng lớn để trở thành một phương tiện dạy học hiệu quả, kích
thích tư duy, hứng thú nhận thức, niềm say mê học tập và tính tích cực sáng tạo
của HS.
- Tuy nhiên việc tổ chức hoạt động dạy học dưới dạng trò chơi và hình vẽ cho
học sinh cịn rất hạn chế, nếu có tổ chức thì cũng khơ khan gây ra sự nhàm chán
cho học sinh và chưa phát huy được vai trị, tác dụng vốn có của nó trong q
trình dạy học.
- Do đó tơi chọn ““Hướng dẫn học sinh vẽ sơ đồ tư duy và tự thiết kế, sử
dụng trò chơi ghép hình trong mơn Hóa Học nhằm năng cao hứng thú học
tập, hiệu quả dạy học theo hướng phát triển năng lực ” để nghiên cứu và thực

1


hiện

1.2.

Mục đích nghiên cứu

- Hướng dẫn học sinh tự vé sơ đồ tư duy bài học, thiết kế,làm trò chơi hóa học.
Giúp học sinh hứng thú hơn trong các giờ học hóa, chủ động học và nắm chắc
kiến thức trên lớp cũng như ở nhà
- Phát triển năng lực giao tiếp, trình bày hiệu quả ý kiến của mình trước đám
đơng
- Phát triển năng lực hoạt động nhóm, giúp học sinh có ý thức đồn kết, biết
cách phân chia nhiệm vụ khi làm việc chung để hoàn thành nhiệm vụ học tập tốt
nhất,vui vẻ nhất.
1.3.

Đối tượng nghiên cứu

- Một số hoạt động dạy học có sử dụng sơ đồ tư duy, trò chơi nhằm nâng
cao hứng thú học tập và hiệu quả dạy học Hóa học.
Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu xây dựng cơ sở lý thuyết:
+ Nghiên cứu sách giáo khoa hóa học THPT (chủ yếu lớp 11,12)
+ Nghiên cứu các tài liệu về lí luận dạy học, tâm lí học liên quan đến đề tài
+ Nghiên cứu các tài liệu về sơ đồ tư duy và trị chơi ghép hình , puzzel
- Phương pháp điều tra khảo sát thực tế
+ Thực nghiệm ở 1 số lớp 11, 12: Hướng dẫn học sinh vẽ sơ đồ tư duy, làm trị
chơi hóa học, quan sát khả năng áp dụng của học sinh để tự tạo ra sơ đồ tư duy,
trị chơi và khả năng thuyết trình trong giờ học
+ Làm phiếu khảo sát đánh giá của học sinh về phương pháp dạy học này
- Phương pháp thống kê, xử lí số liệu
+ Tổng hợp ý kiến từ phiếu khảo sát, rồi xử lí số liệu dựa vào tốn thống kê. Từ
đó khẳng định hiệu quả của đề tài
2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
2.1. Cơ sở lí luận của sáng kiến kinh nghiệm
2.1.1. Sơ đồ tư duy
- Sơ đồ tư duy (Mindmap) là “con đẻ” của ngài Tony Buzanlà hình thức ghi chép
nhằm hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức bằng cách sử dụng đồng
thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy logic.

2


- Một số kết quả nghiên cứu cho thấy bộ não của con người sẽ hiểu sâu, nhớ lâu
và in đậm cái mà do chính mình tự suy nghĩ, tự viết, vẽ ra theo ngơn ngữ của

mình vì vậy việc sử dụng sơ đồ tư duy giúp học sinh học tập một cách tích cực,
huy động tối đa tiềm năng của bộ não. Sơ đồ tư duy còn giúp cho người học
tiếp thu các kiến thức một cách khoa học, hợp lý, trực quan, dễ hiểu, dễ tiếp thu.
- Hướng dẫn học sinh tự làm sơ đồ tư duy, sẽ giúp học sinh rèn luyện kĩ năng
giao tiếp và hoạt động nhóm khi trao đổi, đánh giá sản phẩm của cá nhân, của
nhóm khác. Đặc biệt học sinh thuyết trình trước lớp sản phẩm của nhóm mình là
cơ hội để học sinh nắm vững kiến thức, rèn luyện ngôn ngữ, tác phong trong
giao tiếp.
2.1.2. Trị chơi ghép hình
- Trị chơi ghép hình (Puzzle) được phát minh vào năm 1972 bởi 1 giáo viên
người Anh là Jonh Spilsbury để dạy môn địa lí. Giờ đây nó khơng chỉ là một
phương pháp dạy học mà cịn là một trị chơi giải trí. Khi chơi học sinh phải làm
việc theo nhóm, học cách giao tiếp, trao đổi. Quá trình chơi cũng là lúc học sinh
học cách tổ chức, giải quyết vấn đề, và giúp bạn cùng xếp.
2.2.

Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm

- Hầu hết học sinh chưa biết làm việc nhóm, vẫn rụt rè, thiếu tự tin khi phát biểu
trước đám đơng, ít trao đổi với bạn bè
- Đa số học sinh chưa biết vẽ sơ đồ tư duy, chưa biết cách trình bày logic- rõ
ràng kiến thức đã học
- Các tiết học thường ít sơi nổi, chưa tạo được sự thích thú ở học sinh
2.3. Các giải pháp đã sử dụng để giải quyết vấn đề
2.3.1. Tổ chức dạy học bằng sơ đồ tư duy- giúp học sinh làm quen với
phương pháp mới
- Cho học sinh làm quen với sơ đồ tư duy bằng cách giới thiệu cho học sinh một
số “sơ đồ” cùng với dẫn dắt của giáo viên để các em làm quen. Tập cho học sinh
“đọc hiểu” sơ đồ tư duy, sao cho chỉ cần nhìn vào sơ đồ tư duy bất kỳ HS nào
cũng có thể thuyết trình được nội dung một bài học hay một chủ đề, một chương

theo mạch lôgic của kiến thức.
- Dùng sơ đồ tư duy để dạy một số phần trong bài học (ví dụ phần tính chất vật
lí, ứng dụng- điều chế....)
- Dùng sơ đồ tư duy để kiểm tra bài cũ bằng sơ đồ tư duy khuyết một số dữ kiện.
Yêu cầu học sinh lên điền vào đầy đủ
- Khi kết thúc bài học giáo viên đưa ra một sơ đồ tư duy hoàn chỉnh về bài học
để hệ thông lại kiến thức, đồng thời giới thiệu cách lập sơ đồ tư duy cho học
sinh. Mỗi bài học giáo viên đưa ra các mẫu sơ đồ tư duy khác nhau, do HS

3


trường khác tự vẽ tay, do vẽ bằng phần mềm...để HS thấy thú vị, thấy có động
lực học theo
2.3.2. Hướng dẫn học sinh tìm hiểu và vẽ sơ đồ tư duy
- Nhiệm vụ 1: Giao nhiệm vụ cho học sinh về nhà tìm hiểu sơ đồ tư duy trên
internet và trả lời vào vở các câu hỏi sau:
Câu hỏi

Câu trả lời của học sinh

1. Em hiểu sơ đồ tư duy
mindmap là gì?

Là một phương pháp lưu trữ, sắp xếp thơng tin và
xác định thông tin theo thứ tự ưu tiên bằng cách
sử dụng từ khố, hình ảnh chủ đạo.

2. Cấu tạo của sơ đồ tư
duy mindmap?

- Chủ đề chính
- Nhánh con
- Từ khố
- Hình ảnh gợi nhớ
- Liên kết
- Màu sắc, kích cỡ

3. Những lợi ích khi sử
dụng sơ đồ tư duy?

- Có cái nhìn tổng qt, logic về bài học
- Dễ ghi nhớ, ghi nhớ lâu hơn
- Dễ thuyết trình được vấn đề

4. Các bước để viết sơ
đồ tư duy mindmap?

- Vẽ một hình ảnh ở trung tâm giấy, dùng màu để
làm nổi bật
- Vẽ nhánh tỏa ra từ trung tâm
- Điền các từ khóa vào ơ trung tâm và các nhánh,
- Vẽ thêm các nhánh phụ cấp 2, cấp 3, và hình ảnh
minh họa
- Đánh số thứ tự nhánh nếu thông tin cần tuần tự

5. Những dụng cụ, thiết - Để vẽ sơ đồ tư duy bạn cần có: giấy, bút màu,
bị cần thiết để vẽ sơ càng nhiều màu càng tốt nhé.
đồ tư duy?
- Hoặc bạn có thể sử dụng phần mềm vẽ sơ đồ tư

duy MindArchitect 1.0.1..
- Nhiệm vụ 2: Trong các buổi học sau, về nhà vẽ sơ đồ tư duy khái quát lại bài
đã học vào vở

4


5


Vở ghi của học sinh lớp 12A3
- Nhiệm vụ 3: Vẽ sơ đồ tư duy một số phần trong bài học mới ( là kiến thức phần
nhận biết như: cấu tạo- vị trí nguyên tố, tính chất vật lí, ứng dung)
- Nhiệm vụ 4: Vẽ sơ đồ tư duy cả bài luyện tập và thuyết trình
+ Cách 1: Nhóm học sinh vẽ sơ đồ tư duy ngay tại lớp và thuyết trình
Nhiệm vụ vủa GV

Nhiệm vụ của HS

- Chia lớp thành 5 nhóm ( mỗi
nhóm từ 7-8 học sinh)

- Cùng nhau thảo luận,
chia nhiệm vụ vẽ sơ
đồ tư duy vào tờ giấy
A5

12 phút

- Hồn thành phiếu học

tập cá nhân cơ giao

5 phút

- Bốc thăm lên thyết
trình ( lấy điểm cộng
cho cả nhóm)

5 phút/
nhóm

- Hồn thành sơ đồ tư
duy vào vở của mình

Về nhà

- Giao nội dung vẽ sơ đồ tư duy
cho từng nhóm:
Ví dụ:
+ Nhóm 1,2: Sắt
+ Nhóm 3: hợp chất Fe(II)
+ Nhóm 4, 5: Hợp chất Fe(III)
- ( Có thể làm thêm phiếu học
tập cho mỗi học sinh)
- Làm thăm để chọn nhóm, chọn
học sinh lên thuyết trình

Thời gian thực
hiện

6


- Làm phiếu đánh giá
- Tổng kết bài

3 phút

+ Cách 2: Nhóm học sinh vẽ sơ đồ tư duy ở nhà, lên lớp thuyết trình
Nhiệm vụ vủa GV

Nhiệm vụ của HS

- Chia lớp thành 5 nhóm ( mỗi
nhóm từ 7-8 học sinh)

- Cùng nhau thảo luận,
chia nhiệm vụ, vẽ sơ đồ
tư duy vào vở

- Giao nội dung vẽ sơ đồ tư duy
cho từng nhóm (cả bài)

- Hồn thành phiếu học
- Làm phiếu học tập cho mỗi học tập cá nhân cô giao
sinh
- Bốc thăm lên thyết
- Làm thăm để chọn nhóm, chọn trình ( lấy điểm cộng
cho cả nhóm)
học sinh lên thuyết trình

Thời gian
thực hiện
10 hút

5 phút
5 phút/
nhóm

- Làm phiếu đánh giá
- Tổng kết bài, nhận xét

5 phút

- Để động viên nhóm học sinh làm tốt, giáo viên có thể lựa chọn 1 số hình thứ
khen thưởng phù hợp: Cộng 2 điểm vào điểm miệng cho nhóm đạt điểm cao
nhất, cộng 1 điểm cho nhóm đứng thứ 2, tặng một món q như thanh kẹo,
bút
Sau đây là 1 số hình ảnh học sinh đã hoàn thành sơ đồ tư duy theo nhóm- và tự
thuyết trình

7


Lớp 12A3: Mặc dù khơng cịn bắt buộc đeo khẩu trang, nhưng 1 số bạn vẫn đeo
như một thói quen

8

Sơ đồ tư duy của nhóm 1, nhóm 5- Lớp 12A3: SẮT

Sơ đồ tư duy của nhóm 4: Hợp chất Fe(II) và hợp chất Fe(III)

9


Sơ đồ tư duy của lớp 12A3. Bài: LUYỆN TẬP: SẮT VÀ HỢP CHẤT CỦA SẮT

10


Học sinh của từng nhóm lên thuyết trình sau khi rút thăm
1 số sơ đồ tư duy các nhóm hồn thành ngay tại lớp

11


2.3.3. Hướng dẫn học sinh tìm hiểu và làm trị chơi xếp hình

12


- Khi kiểm tra bài cũ hoặc trong hoạt động luyện tập cuối giờ, hoặc trong giờ
luyện tập giáo viên tổ chức cho học sinh chơi trị chơi ghép hình
1 số mẫu ghép hình mà học sinh chơi trong giờ: LUYỆN TẬP: ANKIN

- Giáo viên giao nhiệm vụ cho học sinh làm trị chơi ghép hình

13

Nhiệm vụ của giáo Nhiệm vụ của học sinh lớp A2, Thời hạn nộp
viên
A3
trò chơi
 Giáo viên chia
lớp thành 6 nhóm
giao nhiệm vụ
cho từng nhóm:
nội dung kiến
thức và ngày nộp
bộ câu hỏi mẫu
 Phân cơng nhóm
trưởng

 Mỗi nhóm tạo ra 5 bộ ghép  Tuần 36 nộp
hình giống nhau. Mỗi bộ có
bộ câu hỏi
tối thiểu 16 mảnh ghép, tối
mẫu và phiếu
đa 24 mảnh ghép
phân
cơng
 Mỗi nhóm chỉ làm 1 nội
nhiệm vụ các
thành
viên
dung kiến thức
trong nhóm

Vd: Nhóm 1,2 : Sắt và hợp chất
 Tuần 37 nộp
Nhóm 3,4: Hợp chất Fe (II)
Nhóm 5,6: Hợp chất Fe(III)
bộ trị chơi
 Nhóm trưởng phân cơng
hồn chỉnh
( mỗi nhóm 5
nhiệm vụ cho từng thành
bộ)
viên trong nhóm

 Quan sát và hỗ
trợ học sinh khi
cần

- Nhóm tạo ra trò chơi sẽ tổ
chức cho các bạn chơi
 Cử 1-2 bạn đến các nhóm
cịn làm chun gia, giải
thích cách chơi và thơng báo
phần kiến thức trong trị chơi
 Giám sát và chấm điểm
nhóm được phân cơng

1 số sản phẩm của học sinh: Tính chất vật lí của Fe, tính chất hóa học của
Fe(OH)2, muối Fe2+, tính chất vật lí Al, ứng dụng của Al2O3…..

14

15


- Nhóm tạo ra sản phẩm, tổ chức cho các nhóm khác chơi. Trong 5 phút nhóm
nào làm đúng nhiều nhất sẽ được khen thưởng

16


Lớp 12A3: Các thành viên nhóm 2, đang tổ chức cho các bạn chơi trị chơi ghép
hình của nhóm
2.4. Hiệu quả cảu sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với
bản thân, đồng nghiệp và nhà trường.
- Sau 1 thời gian áp dụng sáng kiến kinh nghiệm (SKKN) ““Hướng dẫn học
sinh vẽ sơ đồ tư duy và tự thiết kế, sử dụng trị chơi ghép hình trong mơn Hóa Học
nhằm năng cao hứng thú học tập, hiệu quả dạy học theo hướng phát triển năng lực
” ở các lớp và làm phiếu điều tra, tôi thu được kết quả như sau
Bảng 1: Khảo sát sự hứng thú với giờ học và kĩ năng học sinh có được sau
khi áp dụng phương pháp dạy học qua sơ đồ tư duy và trị chơi
Tiêu chí khảo sát

Trước khi áp dụng
SKKN

Sau khi áp dụng
SKKN

- Hứng thú với giờ học hóa học

35%

80%

- Biết cách vẽ sơ đồ tư duy

5%

100%

- Biết cách làm trị chơi ghép
hình

2%

100%

- Biết cách làm việc nhóm:
+ Khả năng phân công nhiệm
vụ
+ Khả năng trao đổi, học hỏi từ
bạn trong nhóm

5%

95%

17

- Sự tự tin, khả năng diễn đạt ý
và khả năng nói trước đám
đơng

- Khơng tự tin, khả
năng diễn đạt ý, khả
nói trước đám đơng
trình kém

- Tự tin hơn vào
khả năng diễn đạt
ý và khả năng nói
trước đám đơng
tốt hơn nhiều

Bảng 2. Bảng thống kê kết quả nắm bắt kiến thức thơng so đồ tư duy, qua
trị ghép hình với lớp 12A3 học theo phương pháp mới và lớp 12A2 học theo
phương pháp truyền thống.
Lớp 12A2
STT

Lớp 12A3

Mức độ
SL

%

SL

%

1

Điểm giỏi

3

33,33

4

44,44

2

Điểm khá

4

44,44

5

55,56

3

Điểm TB

2

22,22

1

11,11

4

Điểm kém

0

0

0

0

Như vậy thơng qua q trình dạy, học và kiểm tra đánh giá: Với 2 lớp 12
trong đó 12A2 có 36 học sinh thì chỉ có 18 em có nguyện vọng học mơn Hóa để
thi đại học và xét tốt nghiệp, cịn với 12A3 cũng chỉ có 20/ 37 học sinh lựa chọn
mơn Hóa thì với số lượng học sinh là tương đương nhau nhưng học với 2
phương pháp thì cho kết quả nhận thức khác nhau. Lớp 12A3 được học theo
phương pháp dạy học mới, chủ yếu do hoạt động từ phía học sinh cho kết quả
cao hơn, khả năng nắm bài chắc hơn.
Bảng 3. Bảng mô tả kết quả kiểm tra viết của 2 lớp 12A2, 12A3 sau khi học
xong chương sắt và hợp chất của sắt
STT

Mức độ

1

Điểm giỏi

Lớp 12A2

Lớp 12A3

SL

%

SL

%

13

36,11

20

54,05

18

2

Điểm khá

12

33,33

11

29,73

3

Điểm TB

10

27,28

6

16,22

4

Điểm kém

1

0,03

0

0

Như vậy: Với phương pháp mới này, khơng chỉ giúp ích cho những em
học tập nghiên cứu sâu mơn Hóa mà cịn giúp các em khác dễ học, dễ hiểu, dễ
theo dõi. Vì quá trình các em nghiên cứu là một lần học, nghe bạn trình bày là
lần học thứ hai và trong quá trính phản biện chính là q trình biến kiến thức
sách vở thành của mình.
- Học sinh hứng thú hơn trong các giờ học. Tích cực tham gia các hoạt động học
tập, sơi nổi trao đổi, tranh luận với các bạn trong nhóm, trong lớp. Chủ động
chiếm lĩnh kiến thức từ nhiều kênh: sách giáo khoa, internet, giáo viên, và bạn
bè
- Đặc biệt thấy học sinh tự tin hơn khi nói trước lớp, trước các đám đơng khác.
Vì các em đều phải tự luyện tập ở nhà trước khi lên lớp rút thăm để thuyết trình,
và cũng nhờ các em trao đổi thơng tin với các bạn trong nhóm nên khả năng
diễn đạt ý tốt hơn.
- Các em cũng biết cách phân công công việc trong nhóm, biết kết hợp, trao đổi
ý kiến với nhau để đạt được hiệu quả công việc tốt nhất.
- Bản thân thấy việc dạy học thú vị hơn, bởi được nghe học sinh nói, được thấy
học sinh làm, chứ không thụ động tiếp thu kiến thức như trước kia.
- Phương pháp dạy học này hồn tồn có thể áp dụng cho nhiều mơn học, giúp
học sinh có cơ hội rèn luyện kĩ năng giao tiếp và kĩ năng làm việc nhóm thường
xuyên hơn.
3. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
3.1. Kết luận.
Trong q trình thực hiện đề tài tơi nhận thấy
- Hướng dẫn học sinh vẽ sơ đồ tư duy và làm trị chơi ghép hình trong học tập là

một trong các phương pháp hữu hiệu tăng hứng thú học tập cho học sinh, đồng
thời giúp học sinh tăng tính chủ động, sáng tạo và phát triển tư duy logic, tư duy
ngôn ngữ, biết hợp tác cùng giải quyết vấn đề hiệu quả nhất. Giáo viên sẽ tiết
kiệm được thời gian, tăng sự linh hoạt trong bài giảng.
- Có thể sử dụng lại nhiều lần để ôn tập và củng cố kiến thức
3.2.

Kiến nghị

- Sáng kiến kinh nghiệm “Hướng dẫn học sinh vẽ sơ đồ tư duy và tự thiết kế,
sử dụng trị chơi ghép hình trong mơn Hóa Học nhằm năng cao hứng thú học

19


tập, hiệu quả dạy học theo hướng phát triển năng lực” là sự chia sẻ kinh
nghiệm của bản thân với các đồng nghiệp, tơi mong nhiều giáo viên, nhiều
trường tìm hiểu, áp dụng để đưa lại những hiệu quả tích cực cho cả học sinh và
giáo viên.
- Do hạn chế về thời gian nên đề tài của tôi không tránh khỏi thiếu sót, rất mong
nhận được nhiều ý kiến đóng góp của đồng nghiệp để kết quả mơn hóa học đạt
được kết quả cao hơn
----------- HẾT ----------

XÁC NHẬN CỦA THỦ
TRƯỞNG ĐƠN VỊ

Thanh Hóa, ngày 16 tháng 5 năm 2021
Tơi xin cam đoan đây là SKKN của mình
viết, khơng sao chép nội dung của người

khác.
Trịnh Thị Phương Lan

20