Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Quá trình tiếp thu khoa học, kỹ thuật phương Tây vào Việt Nam thế kỷ XVI – XVIII

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

PHẠM NGỌC TRANG

QUÁ TRÌNH DU NHẬP KHOA HỌC, KỸ THUẬT
PHƢƠNG TÂY VÀO VIỆT NAM THẾ KỶ XVI - XVIII

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Hà Nội – 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

PHẠM NGỌC TRANG

QUÁ TRÌNH DU NHẬP KHOA HỌC, KỸ THUẬT
PHƢƠNG TÂY VÀO VIỆT NAM THẾ KỶ XVI - XVIII
Chuyên ngành: Lịch sử Thế giới
Mã số: 60 22 03 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:

Chủ tịch Hội đồng

TS. Nguyễn Mạnh Dũng

GS.TS. Nguyễn Văn Kim

Hà Nội – 2015


LỜI CAM ĐOAN
Tác giả xin cam đoan luận văn thạc sỹ khoa học: “Quá trình tiếp thu khoa
học, kỹ thuật phương Tây vào Việt Nam thế kỷ XVI – XVIII” là cơng trình
nghiên cứu của riêng tơi. Các nguồn tư liệu được dùng trong luận văn là chính
xác, những trích dẫn là trung thực. Vì vậy tơi xin chịu trách nhiệm cuối cùng về
kết quả của luận văn!

Ngƣời viết

Phạm Ngọc Trang


LỜI CẢM ƠN
Để hồn thành luận văn này, tơi đã nhận được sự giúp đỡ vô cùng quý
báu của thầy, gia đình và bạn bè – những người mà tơi tin chắc rằng những lời
này khơng thể nói hết được lịng biết ơn sâu sắc của tơi đối với họ.
Trước hết, tôi xin gửi lời cảm ơn tới GS.TS Nguyễn Văn Kim - Chủ nhiệm
Bộ môn cùng các thầy, cô trong Bộ môn Lịch sử Thế giới, Khoa Lịch sử, Trường
Đại học Khoa học xã Hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã nâng đỡ và
bồi dưỡng tơi trong suốt q trình học tập, trưởng thành.
Tơi muốn dành sự bày tỏ sự kính trọng và lịng biết ơn chân thành nhất tới
TS. Nguyễn Mạnh D ng Với tư c ch à gi o vi n hướng d n, thầy đã trực tiếp
ch bảo và động viên tôi hồn thành luận văn này Tơi học được ở thầy một thái

độ làm việc nghiêm túc, cẩn thận và tinh thần trách nhiệm cao. Thầy không ch
trực tiếp giúp tôi hồn thành luận văn mà cịn à người truyền cho tơi những ý
tưởng nghiên cứu và ịng đam m khoa học.
Đồng thời, tôi c ng xin gửi lời cảm ơn tới TS Dương Văn Huy đã nhiệt tình
ch d n và cho tơi rất nhiều gợi mở trong q trình nghiên cứu đề tài này. Cuối
c ng, tôi xin cảm ơn gia đình tơi và những bạn bè của tơi, những người đã giúp
đỡ và động viên tơi hồn thành nghiên cứu trong suốt thời gian qua.
Ngày 20 th ng 10 năm 2015
Học viên

Phạm Ngọc Trang


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Tình hình nghiên cứu .................................................................................... 2
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................. 8
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 8
5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu ................................................... 9
6. Ý nghĩa khoa học và đóng góp của luận văn .............................................. 11
7. Kết cấu của luận văn ................................................................................... 13
CHƢƠNG 1: BỐI CẢNH KINH TẾ - XÃ HỘI, TIẾN BỘ KHOA HỌC,
KỸ THUẬT Ở PHƢƠNG TÂY VÀ VIỆT NAM THẾ KỶ XVI - XVII.. 14
1.1. Tình hình kinh tế - xã hội, khoa học, kỹ thuật ở phương Tây ................. 14
1.1.1. Tình hình kinh tế - xã hội ............................................................... 14
1.2. Tình hình kinh tế - xã hội, khoa học, kỹ thuật Việt Nam ........................ 24
1.2.1. Tình hình kinh tế - xã hội ............................................................... 24
1.2.2. Tình hình khoa học, kỹ thuật.......................................................... 29

1.3. Tiểu kết chương 1: ................................................................................... 44
CHƢƠNG 2. SỰ DU NHẬP KHOA HỌC, KỸ THUẬT PHƢƠNG TÂY
VÀO VIỆT NAM THẾ KỶ XVI - XVIII .................................................... 46
2.1. Sự du nhập khoa học, kỹ thuật phương Tây từ cuối thế kỷ XVI đến cuối
thế kỷ XVIII .................................................................................................... 46
2.1.1. Trên phương diện thiên văn học .................................................... 46
2.1.2. Trên phương diện y học ................................................................. 51
2.1.3. Trên phương diện kỹ thuật đúc súng .............................................. 56
2.1.4. Trên phương diện kỹ thuật đóng thuyền ........................................ 59
2.1.5. Trên phương diện kỹ thuật xây đồn lũy ......................................... 62
2.1.6. Trên phương diện kỹ thuật chế tạo đồng hồ .................................. 66


2.2. Sự du nhập khoa học, kỹ thuật phương Tây nửa đầu thế kỷ XIX trong cái
nhìn so sánh với thế kỷ XVI - XVIII .............................................................. 68
2.2.1. Trên phương diện y học ................................................................. 70
2.2.2. Kỹ thuật đúc súng ........................................................................... 73
2.2.3. Kỹ thuật đóng thuyền ..................................................................... 77
2.2.4. Kỹ thuật xây dựng đồn lũy ............................................................. 79
2.3. Tiểu kết chương 2..................................................................................... 83
CHƢƠNG 3. TÁC ĐỘNG CỦA KHOA HỌC, KỸ THUẬT PHƢƠNG
TÂY VÀO TÌNH HÌNH KHOA HỌC, KỸ THUẬT, KINH TẾ - XÃ
HỘI VIỆT NAM THẾ KỶ XVI - XVIII .................................................... 86
3.1. Đối với nhận thức, tư tưởng và động thái của nhà cầm quyền Việt
Nam ................................................................................................................. 86
3.2. Đối với tình hình khoa học, kỹ thuật của người Việt Nam ...................... 93
3.3. Đối với hoạt động kinh tế....................................................................... 100
3.4. Đối với đời sống xã hội .......................................................................... 105
3.5. Tiểu kết chương 3: ................................................................................. 109
KẾT LUẬN .................................................................................................. 111

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 118
PHỤ LỤC ..................................................................................................... 129


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Sự tiến bộ của các thành tựu khoa học, kỹ thuật đặc biệt là các tri thức
khoa học tự nhiên và khoa học, kỹ thuật hàng hải, quân sự trong thế kỷ XV XVI đã làm thay đổi toàn bộ diện mạo của các nước phương Tây. Hệ quả của sự
phát triển tất yếu đó đã thúc đẩy người phương Tây tiến hành các cuộc phát kiến
địa lý lớn nhằm tìm ra con đường đến thế giới phương Đông để thiết lập quan hệ
giao lưu buôn bán và truyền đạo. Là quốc gia nằm ven bờ Thái Bình Dương, gần
với Ấn Độ Dương, lại có chung biên giới đất liền với một số quốc gia trong khu
vực, ngay từ khi còn rất sớm, song hành với hoạt động thương mại và truyền
giáo, thông qua vai trò của các thương nhân và giáo sĩ phương Tây, các tri thức
khoa học, kỹ thuật cũng đã bắt đầu được du nhập vào Việt Nam.
Trong khi đó, cách biệt hoàn toàn xa với các nước phương Tây, ở các
nước phương Đông cũng như ở Việt Nam, nền khoa học, kỹ thuật vẫn trên cơ sở
nền tảng truyền thống. Quá trình du nhập các tri thức khoa học, kỹ thuật hiện đại
phương Tây vào nội tại tình hình khoa học, kỹ thuật bản địa đã đưa đến những
cuộc tiếp biến văn hóa và sự hình thành các mơ hình phát triển mới cả trên bình
diện khơng gian và thời gian. Đồng thời, quá trình du nhập khoa học, kỹ thuật
phương Tây vào Việt Nam bắt đầu từ cuối thế kỷ XVI đến cuối thế kỷ XVIII lại là giai
đoạn bản lề tạo cơ sở cho quá trình du nhập mạnh mẽ hơn cho các thế kỷ sau này.
Tuy nhiên, hiện nay nghiên cứu về quá trình du nhập khoa học, kỹ thuật
phương Tây vào Việt Nam trong giai đoạn này vẫn cịn thiếu vắng những nghiên
cứu mang tính tồn diện và hệ thống. Một mặt, đây là đề tài có đối tượng nghiên
cứu rộng, mặt khác, cũng cần phải thấy rằng, tư liệu để nghiên cứu về vấn đề này
còn rất hạn chế và tản mát. Tất cả những tiếp xúc trên phương diện khoa học, kỹ
thuật với phương Tây diễn ra trên đất nước Việt Nam chỉ được ghi chép tóm
lược trong sử sách như các sự việc, thiếu hẳn sự miêu tả cụ thể phản ánh nhận

thức cùng thái độ ứng xử của người Việt Nam đối với các tri thức khoa học, kỹ

1


thuật phương Tây.
Nghiên cứu giai đoạn đầu này nhằm làm rõ và đi sâu vào phân tích
nguyên nhân tại sao, trong bối cảnh nào mà người Việt Nam đã “lựa chọn” du
nhập các tri thức khoa học, kỹ thuật cũng như làm rõ hơn cách thức, con đường
du nhập, ứng đối của chính thể cầm quyền của Việt Nam và sự sáng tạo linh hoạt
của người bản địa trong cách dung hòa các xung đột giữa khoa học, kỹ thuật
phương Tây và khoa học, kỹ thuật của thế giới Á Đông. Đồng thời, chủ đề cũng
nhằm đạt tới một cái nhìn tồn cảnh và lấp khoảng trống về nhận thức trong giai
đoạn đầy biến động này. Trên cơ sở định hướng đó, tơi quyết định chọn đề tài:
“Q trình du nhập khoa học, kỹ thuật phương Tây vào Việt Nam thế kỷ XVI
– XVIII” làm chủ đề cho Luận văn thạc sỹ của mình.
2. Tình hình nghiên cứu
Có thể khẳng định rằng, đề tài “Quá trình du nhập khoa học, kỹ thuật
phương Tây vào Việt Nam thế kỷ XVI – XVIII” hiện nay vẫn là một hướng
nghiên cứu còn tương đối mới mẻ. Tuy nhiên, cũng có một số cơng trình nghiên
cứu liên quan đến vấn đề này đã được công bố, nhưng bản thân người viết nhận
thấy rằng đa phần các cơng trình trên đều là những nhận định đơn lẻ chưa có tính
thống nhất. Một số bài viết mới chỉ mang tính chất tìm hiểu khái qt, sơ lược về
quá trình du nhập khoa học, kỹ thuật phương Tây, nếu có thì đa phần cũng chỉ là
những cơng trình nghiên cứu có một phần liên quan hoặc đề cập gián tiếp. Đặc
biệt là trong bối cảnh nghiên cứu tại Việt Nam hiện nay, không nhiều đề tài
nghiên cứu tập trung tới nền khoa học, kỹ thuật của người Việt trước và sau khi
có sự du nhập khoa học, kỹ thuật hiện đại phương Tây. Gần như có một khoảng
trống trong nhận thức lịch sử đối với giai đoạn bản lề của quá trình du nhập đầu
tiên của các tri thức khoa học, kỹ thuật phương Tây vào Việt Nam.

* Đối với những nghiên cứu trong nước:
Cơng trình Tìm hiểu khoa học – kỹ thuật trong lịch sử Việt Nam (Ủy ban
Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện sử học, 1979) [122] là một tài liệu tham khảo

2


quan trọng của đề tài. Bên cạnh việc trình bày những hiện tượng và sự kiện lịch
sử có mang những nhân tố khoa học hay những sáng tạo kỹ thuật và tác dụng
tích cực của nó tới cuộc sống của dân tộc ta, cuốn sách đã chứng minh rằng
trước khi có sự du nhập khoa học, kỹ thuật phương Tây vào Việt Nam, dân tộc ta
đã có một truyền thống khoa học, kỹ thuật lâu đời... Phải thừa nhận một điều
rằng trong lịch sử nhân dân Việt Nam cũng đã đạt được một số thành tựu về kỹ
thuật, nhưng cuốn sách này gần như đã đề cao một cách thái quá truyền thống
khoa học, kỹ thuật của người Việt Nam. Hơn nữa, cuốn sách này chỉ góp phần
phục dựng lại các thành tựu khoa học, kỹ thuật truyền thống của người Việt mà
chưa đưa ra được quá trình du nhập các tri thức khoa học, kỹ thuật phương Tây –
mục tiêu nghiên cứu chính của đề tài, cũng như cơng trình này chưa đánh giá
được sự tác động và hệ quả của q trình du nhập đó ảnh hưởng đến các tri thức
khoa học, kỹ thuật truyền thống như thế nào.
Bên cạnh đó, luận văn cũng khai thác, kế thừa nhiều thành tựu nghiên cứu
của các học giả trong nước được đăng trên các tạp chí chuyên ngành liên quan
đến vấn đề tiếp thu hệ thống tri thức khoa học, kỹ thuật phương Tây trong giai
đoạn này. Các cơng trình như, Thủy quân Việt Nam thế kỷ XVII, XVIII và đầu thế
kỷ XIX qua các nguồn sử liệu phương Tây [110] của tác giả Phạm Văn Thủy đã
cung cấp khá nhiều thông tin sơ lược liên quan việc tiếp thu các tri thức khoa
học, kỹ thuật phương Tây trong việc xây dựng lực lượng hải quân và kỹ thuật đóng
tàu thuyền giữa cả hai miền Đàng Trong và Đàng Ngoài từ thế kỷ XVII – XIX.
Ngoài ra, những bài nghiên cứu như: Vài nét sinh hoạt y tế ngày xưa trong
triều đình Huế” [93] “Một số tác phẩm y học dưới triều Nguyễn” [94] và “C c

thầy thuốc Tây y dưới thời chúa Nguyễn” [95] và “của tác giả Đoàn Văn Quýnh
cũng là một trong những tư liệu hết sức quan trọng được người viết sử dụng.
Những bài viết này đã mô tả rất chi tiết về tên tuổi và hoạt động của những thầy
thuốc phương Tây tại triều đình nhà Nguyễn cũng như đất nước An Nam trong
giai đoạn từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX cũng như khái quát rất sơ lược về

3


những tác phẩm y học của các thầy thuốc trong nước ra đời trong giai đoạn này.
Hay như bài viết “Sự phổ biến y học Ph p” [43] của tác giả Bùi Thị Hà cũng
đưa ra những thông tin sự du nhập của y học Pháp tới xã hội Việt Nam trong thế
kỷ XIX. Tuy nhiên, những bài viết này chỉ dừng lại ở sự khảo tả cái nhìn của
người Pháp đối với tình hình y học bản địa, sự du nhập �Hà Nội.
23. Jean Baptiste Chaigneau (2002), “Biên khảo về xứ Đàng Trong”,
Những người bạn cố đô Huế, Tập 10, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 259 – 291.
24. Phan Trần Chúc (1953), Bùi Viện với chính phủ Mỹ, lịch sử ngoại giao
thời Tự Đức, Nxb Chính ký, Hà Nội.
25. Phan Trần Chúc (2000), Bùi Viện với cuộc duy tân của triều Tự Đức,
Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội.
26. Việt Chương (2001), Thời Nam - Bắc triều (Trịnh - Nguyễn phân
tranh), Nxb Phụ nữ, Hà Nội.
27. H. Cosserat (1998), “Những người Pháp phục vụ Gia Long”, Những

119


người bạn cố đơ Huế, Tập 4, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 168 – 211.
28. H. Cosserat (2006), “Chín khẩu thần công ở kinh thành Huế, những chi
tiết bổ sung”, Những người bạn cố đô Huế, Tập 19, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr.

220 – 238.
29. H. Cosserat (2006), “Kinh thành Huế bản đồ học”, Những người bạn cố
đô Huế, Tập 20, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 5 – 110.
30. William Dampier (2011), Một chuyến du hành đến Đàng Ngoài năm
1688, Nxb Thế giới, Hà Nội.
31. Vũ Cao Đàm (2009), Tuyển tập c c cơng trình đã cơng bố, Tập 2, Nxb.
Thế giới, Hà Nội.
32. Lê Quý Đôn (1978), Đại Việt thông sử, Nxb Hà Nội, Hà Nội.
33. Lê Quý Đôn (1964), Phủ biên tạp lục, Nxb Khoa học, Hà Nội.
34. Lê Quý Đôn (2006), Vân đài oại ngữ, Nxb Văn hóa Thơng tin, Hà Nội.
35. Lê Q Đơn (1978), Đại Việt thông sử, Nxb Hà Nội, Hà Nội.
36. Nguyễn Mạnh Dũng (2013), “Ý thức về sức mạnh, an ninh biển của
Nguyễn Ánh - Gia Long (qua một số tư liệu phương Tây)”, Tạp chí Nghiên cứu
Đơng Nam Á, số 9 (162), tr. 3 – 11.
37. Nguyễn Mạnh Dũng (2011), “Về hoạt động thương mại của công ty
Đông Ấn Pháp với Đại Việt (nửa cuối thế kỷ XVII - đến giữa thế kỷ XVIII)”, In
trong cuốn Người Việt với biển, Nxb Thế giới, Hà Nội, tr. 337 – 250.
38. Nguyễn Mạnh Dũng (2015), Về tình hình ngoại thương Việt Nam thế
kỷ XVIII, In trong cuốn Việt Nam truyền thống kinh tế - văn hóa biển, Nxb.
Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr. 365 – 386.
39. Nguyễn Mạnh Dũng (2011), Quá trình xâm nhập của Pháp vào Việt
Nam từ cuối thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX - Nguy n nhân và hệ quả, Luận án
Tiến sĩ Lịch sử, ĐH KHXH

NV, ĐHQGHN.

40. Nguyễn Mạnh Dũng (2015), “EFEO trong lịch sử khoa học và cơng
nghệ Việt Nam”, Tạp chí nghiên cứu lịch sử, số 2 (466), tr. 18 – 33.

120

41. Gaide (2001), “Y học châu Âu tại An Nam xưa và nay”, Những người bạn
cố đô Huế, Tập 8, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 283 – 314.
42. Gaide (2002), “Vài nét về các thầy thuốc của phái bộ và tịa khâm Pháp tại
Huế”, Những người bạn cố đơ Huế, Tập 10, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 297 – 315.
43. Bùi Thị Hà (2014), “Sự phổ biến y học Pháp”, Tạp chí Xưa và Nay, số 451,
tr. 59 – 61.
44. D.G.E. Hall (1997), Lịch sử Đơng Nam Á, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
45. Hoàng Xuân Hãn (1982), Lịch và lịch Việt Nam, Tập san KHXH Paris.
46. Thái Nhân Hòa (1999), Phạm Phú Thứ với xu hướng canh tân, Nxb
Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh.
47. Hội khoa học Lịch sử Việt Nam (2001), “Những vấn đề lịch sử Việt
Nam”, In trong Nguyệt san Xưa & Nay, Nxb Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh.
48. J. Honey (1999), “Việt Nam vào thế kỷ 19 qua hồi ký của John White,
John Crawful, George Gibson”, Tạp chí nghiên cứu Huế, Tập 1, Trung tâm nghiên
cứu Huế, tr. 209 – 227.
49. Patrick J. Honey (2002), “Việt Nam vào thế kỷ XIX qua hồi ký của
Edward Brown và Trương Vĩnh Ký”, Tạp chí Nghiên cứu Huế - Tập 2, Trung
tâm nghiên cứu Huế, tr. 130 – 149.
50. Nguyễn Hồng (1959), Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam, Quyển 1 - các
Thừa sai Dòng Tên, 1615 - 1665, Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội.
51. Nguyễn Hồng (2009), Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam, Quyển 2, Nxb
Từ điển Bách khoa, Hà Nội.
52. Dương Văn Huy (2015), “Chính sách hướng biển của chính quyền chúa
Nguyễn ở Đàng Trong thế kỷ XVI - XVIII”, In trong cuốn Việt Nam truyền
thống kinh tế - văn hóa biển, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr. 420 – 446.
53. Nguyễn Thừa Hỷ (1993), Thăng Long - Hà Nội thế kỷ XVII - XVIII XIX, Nxb Hội sử học Việt Nam, Hà Nội.
54. Nguyễn Thừa Hỷ (2009), “Những thương nhân Hà Lan đầu tiên đến

121


Đàng Ngồi và Kẻ Chợ năm 1637”, Tạp chí nghiên cứu lịch sử, số 4 (396), tr. 68 – 79.
55. Nguyễn Quang Hưng (2007), Công giáo Việt Nam thời kỳ triều Nguyễn
(1802 - 1883), Nxb Tôn giáo, Hà Nội.
56. Phan Khoang (1696), Xứ Đàng Trong 1558-1777, Nxb Khai Trí, Hồ
Chí Minh.
57. Nguyễn Văn Kim (2011), “Xứ Đàng Trong, các mối quan hệ tương tác
và quyền lực khu vực”, In trong cuốn Việt Nam trong thế giới Đông Á – Một
cách tiếp cận liên ngành và khu vực học, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.
451 – 482.
58. Nguyễn Văn Kim (2010), “Ứng đối của chính quyền Đàng Trong với
các thế lực phương Tây”, In trong cuốn Việt Nam trong thế giới Đông Á – Một
cách tiếp cận liên ngành và khu vực học, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.
483 – 511.
59. Nguyễn Văn Kim (2015), “Tri thức về biển và tư duy hướng biển qua
một số trước tác của Lê Quý Đôn”, In trong cuốn Việt Nam truyền thống kinh tế
- văn hóa biển, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr. 474 – 494
60. Nguyễn Văn Kim (chủ biên) (2011), Người Việt với biển, Nxb Thế
Giới, Hà Nội.
61. Trần Trọng Kim (2006), Việt Nam sử ược, Nxb Thuận Hóa, Huế.
62. Klein, John (Chủ biên) (2007), “Sư tử và rồng: Bốn thế kỷ quan hệ Hà
Lan - Việt Nam”, Nxb Thế giới, Hà Nội.
63. Đặng Mộng Lân (1994), Báo cáo tổng hợp chuy n đề Lịch sử khoa học
và cơng nghệ, Chương trình KX.06 “Khoa học và cơng nghệ với các giá trị văn
hóa”, Hà Nội.
64. H. Lebris (1997), “Các súng thần công của kinh thành Huế”, Những
người bạn cố đơ Huế, Tập 1, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 114 – 122.
65. Võ Liêm (1997), “Kinh đô Thuận Hóa (Huế)”, Những người bạn cố đơ

Huế, Tập 3, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 282 – 297.

122


66. Rollet de L’isle (1997), “Những người Âu đã thấy Huế xưa”, Những
người bạn cố đô Huế, Tập 3, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 406 – 422.
67. Charles B. Maybon (2011), Những người châu Âu ở nước An Nam,
Nxb Thế giới, Hà Nội.
68. Barbara Widenor Maggs, Khoa học, toán học, lý luận: C c phương ph p
truyền đạo của c c gi o sĩ dòng T n A exandre de Rhodes tại Việt Nam trong thế kỷ
XVII, Ngô Bắc dịch, />69. Frédréric Mantienne (2003), Sự chuyển giao kỹ thuật quân sự Tây
phương cho Việt Nam hồi cuối thế kỷ XVIII và đầu thế kỷ XIX – Trường hợp
nhà Nguyễn (Ngô Bắc dịch), .
70. Trần Viết Ngạc (1999), “Bối cảnh lịch sử Đại Việt vào thời Alexandre
de Rhodes đặt chân đến”, Tạp chí Nghiên cứu Huế, Tập 1, Trung tâm nghiên cứu
Huế, Huế, tr. 161 – 167.
71. Nguyễn Thanh Nhã (2013), Bức tranh kinh tế Việt Nam thế kỷ XVII và
XVIII, Nxb Tri thức, Hà Nội.
72. Đỗ Văn Ninh (1983), Thành cổ Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội
73. Lương Ninh (2005), Lịch sử Đông Nam Á, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
74. Lương Ninh (1976), Lịch sử thế giới trung đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội
75. Vũ Dương Ninh (2011), Lịch sử văn minh thế giới, Nxb Giáo dục, Hà Nội
76. Vũ Dương Ninh (chủ biên) (2007), Phong trào cải cách ở một số nước
Đông Á (giữa thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX), Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội
77. Nghiên cứu Huế (1999), Tập I, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế.
78. Nghiên cứu Huế (2001), Tập II, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế.
79. Nghiên cứu Huế (2002), Tập III, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế.
80. Nghiên cứu Huế (2002), Tập IV, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế.
81. Nghiên cứu Huế (2003), Tập V, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế.

82. Nghiên cứu Huế (2008), Tập VI, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế.
83. Nguyễn Quang Ngọc (chủ biên) (2003), Tiến trình lịch sử Việt Nam,

123


Nxb Giáo dục, Hà Nội.
84. Nguyễn Quang Ngọc: “Biển đông trong chiến ược xây dựng và bảo vệ
đất nước của vương triều Tây Sơn”, baotangnhanhoc.org.
85. Nội các triều Nguyễn (2005), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Nxb
Thuận Hóa, Huế.
86. J. H. Peyssonnaux (2001), “Các cuốn sổ tay của một nhà sưu tập đồ
gốm cổ người Anh tại An Nam”, Những người bạn cố đô Huế, Tập 9, Nxb
Thuận Hóa, Huế, tr. 124 – 156.
87. Hữu Châu Phan (2001), “Bối cảnh lịch sử Việt Nam khi người Pháp đến”,
Tạp chí Nghiên cứu Huế, Tập 2, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế, tr. 30 – 71.
88. Hữu Châu Phan (2002), “Thiết lập cơ cấu cai trị đầu tiên của Pháp tại
Việt Nam: giai đoạn 1861 – 1879”, Tạp chí Nghiên cứu Huế - tập 4, Trung tâm
nghiên cứu Huế, Huế, tr. 33 – 71.
89. Nguyễn Gia Phu - Nguyễn Văn Ánh - Đỗ Đình Hãng - Trần Văn La
(2004), Lịch sử thế giới trung đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
90. Ardant du Picq (2002), “Những đồn lũy của kinh thành Huế”, Những
người bạn cố đô Huế, Tập 10, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 316 – 343.
91. J. B. Piétri (2015), Thuyền buồm Đơng Dương – Voi iers D’Indochine,
Đỗ Thái Bình dịch, Nnb Trẻ, Hồ Chí Minh.
92. Quốc sử quán Triều Nguyễn (1962), Đại Nam thực lục tiền biên, Nxb
Sử học - Viện Sử học, Hà Nội.
93. Đoàn Văn Quýnh (1999), “Vài nét sinh hoạt y tế ngày xưa trong triều
đình Huế”, Tạp chí Nghiên cứu Huế, Tập 1, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế, tr.
194 – 198.

94. Đoàn Văn Quýnh (2001), “Một số tác phẩm y học dưới triều Nguyễn”,
Tạp chí Nghiên cứu Huế, Tập 2, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế, tr. 305 – 306.
95. Đoàn Văn Quýnh (2002), “Các thầy thuốc tây y dưới thời chúa Nguyễn”,
Tạp chí Nghiên cứu Huế, Tập 3, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế, tr. 85 – 86.

124


96. Trương Hữu Quýnh (chủ biên) (2000), Đại cương ịch sử Việt Nam,
Tập I, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
97. Trương Hữu Quýnh (1986), “Mấy vấn đề về quan hệ giữa việc truyền
bá đạo Thiên chúa và chính trị ở Việt Nam thế kỷ XVII – XIX”, Tạp chí nghiên
cứu lịch sử, số 1-2
98. Alexandre De Rhodes (1994), Lịch sử vương quốc Đàng Ngồi, Ủy ban
đồn kết Cơng giáo, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh.
99. Alexandre De Rhodes (1994), Hành trình và truyền giáo, Ủy ban đồn
kết Cơng giáo, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh.
100. J. B. Roux (1997), “Những nhà truyền giáo Pháp đầu tiên dưới triều
Hiền vương: Vị hoàng tử theo đạo Gia Tô của dinh cát”, Những người bạn cố đô
Huế, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 390 – 402.
101. A. Salles (2001), “Những người Pháp phục vụ Gia Long”, Những
người bạn cố đơ Huế, Tập 9, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 285 – 296.
102. Thích Đại Sán (1963), Hải ngoại ký sự, Viện đại học Huế, Huế.
103. Trần Đức Anh Sơn (2014), Ngành đóng thuyền và tàu thuyền ở Việt
Nam thời Nguyễn, Nxb Văn hóa - Văn nghệ, Hồ Chí Minh.
104. Richard Tamas (2008), Quá trình chuyển biến tư tưởng phương Tây
Những đã định hình thế giới quan của chúng ta, Nxb Hà Nội, Hà Nội.
105. Li Tana (2013), Xứ Đàng Trong: Lịch sử kinh tế - xã hội Việt Nam thế
kỷ 17 - 18, Nguyễn Nghị dịch, Nxb Trẻ, Hà Nội.
106. Li Tana (2003), “Thuyền và kỹ thuật đóng thuyền ở Việt Nam cuối

thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19”, Tạp chí Xưa & Nay, số 131, Hà Nội.
107. Li Tana (2002), “Xứ Đàng Trong vào thế kỷ XVII và XVIII: Một mơ
hình khác của Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Huế, Tập 3, Trung tâm nghiên
cứu Huế, Huế, tr. 44 – 52.
108. Jean - Baptiste Tavernier (2011), Tập du ký mới và kỳ thú về vương
quốc Đàng Ngoài, Nxb Thế giới, Hà Nội.

125


109. Tạp chí Xưa và Nay (2007), Những vấn đề lịch sử triều Nguyễn, Nxb
Văn hóa Sài Gịn, Thành phố Hồ Chí Minh.
110. Phạm Văn Thủy (2014), “Thủy quân Việt Nam thế kỷ XVII, XVIII và
đầu thế kỷ XIX qua các nguồn sử liệu phương Tây”, In trong cuốn Người Việt
với biển, Nxb Thế giới, Hà Nội, tr. 506 – 523.
111. Nguyễn Trường Tộ với vấn đề canh tân đất nước (2000), Nxb Đà
Nẵng, Đà Nẵng.
112. Tạ Chí Đại Trường (2011), Người lính thuộc địa Nam Kỳ (1861 1945), Nxb Tri thức, Hà Nội.
113. Tạ Chí Đại Trường (2006), Việt Nam thời Tây Sơn: Lịch sử nội chiến
1771 - 1802, Nxb Cơng an nhân dân, Hà Nội.
114. Tạ Chí Đại Trường (2015), Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến
1802, Nxb Tri thức, Hà Nội.
115. Yoshiharu Tsuboi (2013), Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung
Hoa 1847 - 1885, Nxb Tri thức, Hà Nội.
116. Hoàng Anh Tuấn (2010), Tư iệu c c Công ty Đông Ấn Hà Lan và
Anh về Kẻ Chợ - Đàng Ngoài thế kỷ XVII, Nxb Hà Nội, Hà Nội.
117. Hoàng Anh Tuấn (2008), “Cơng ty Đơng Ấn Hà Lan ở Đàng Ngồi
(1637 - 1700)”, In trong cuốn Sư tử và rồng - Bốn thế kỷ quan hệ Hà Lan - Việt
Nam, Nxb Thế giới, Hà Nội, tr. 37 – 61.
118. Hoàng Anh Tuấn (2005), “Kế hoạch Đông Á và thất bại của công ty

Đơng Ấn Anh ở Đàng Ngồi thập niên 70 của thế kỷ XVII”, Tạp chí nghiên cứu
lịch sử, số 9 (352), tr. 28 – 39.
119. Phạm Văn Tuấn (2005), Lịch sử Thuyền, tàu và các lực ượng hải
quân, .
120. Đặng Như Tùng (Người dịch) (1997), Những người bạn cố đô Huế,
Nxb Thuận Hóa, Huế.
121. Nguyễn Thị Thanh Tùng và Phạm Ngọc Trang (2014), “Ứng đối của

126


chính quyền Lê - Trịnh với hoạt động của người phương Tây ở Đàng Ngồi thế
kỷ XVII”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 6 (171), tr. 55 - 60.
122. Ủy ban khoa học xã hội Việt Nam: Viện sử học (1979), Tìm hiểu khoa
học - kỹ thuật trong lịch sử Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
123. Ủy ban nhân dân tỉnh Thanh Hóa, Hội khoa học lịch sử Việt Nam
(2008), Kỷ yếu hội thảo khoa học Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong
lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX, Nxb Thế giới, Hà Nội.
124. Thế Văn, Quang Khải (1999), Bùi Viện với sự canh tân đất nước, Nxb
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
125. Viện khoa học xã hội Việt Nam (1978), Đại Việt sử ký toàn thư, Nxb
Khoa học Xã hội, Hà Nội.
126. Hồ Vĩnh (2002), “Súng thần công tại cố đơ Huế”, In trong Tạp chí
Nghiên cứu Huế, Tập 4, Trung tâm nghiên cứu Huế, Huế, tr. 131 – 137.
127. Thành Thế Vỹ (1961), Ngoại thương Việt Nam hồi thế kỷ XVII, XVIII
và đầu XIX, Nxb Thế giới, Hà Nội.
128. Thành Thế Vỹ (1958), “Một số tài liệu về ngoại thương ở Đàng Ngồi
đầu thế kỷ XVII”, Tạp chí Văn Sử Địa, số 44.
129. Choi Byung Wook (2011), V ng đất Nam Bộ dưới triều Minh Mạng,
Nxb Thế giới, Hà Nội.

II. Nguồn tài liệu ngoại văn
130. Ackerman, Evelyn Bernette (1996), The Intelectual Odyssey of a
French Colonial Physician: Jules Regnault and Far Eatern Medicine, French
Historical Studies, Vol., 19, No., 4
131. Crawful, John (1830), Journal of an embassy from the Governor General of India to the courts of Siam and Cochichina, Henry Colburn and
Richard Bentley, New Burlington Street, London.
132. Dror, Olga - Taylor, K.W. (2006), Views of Seventeenth - Century
Vietnam Christoforo Borri on Cochichina and Samuel Baron on Tonkin, Cornell

127


University Ithaca, New York
133. Dutton, George, The Tay Son Uprising, Society and Rebellion in
Eighteenth - Century Vietnam, University of Hawai’i press.
134. Frédréric Mantienne (2003), “The transfer of Western military
technology to Vietnam in the late 18th century and the early 19th century – The
case of the Nguyen”, Journal of Southeast Asian Studies (NUS), The National
University of Singapore, pp 34 (3), 519-534
135. Laichen, Sun, Military Technology Transfers From Ming China and
The Emergence Of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527), Journal
of Southeast Asian Studies, 34.3 (Oct. 2003)
136. Phan, Peter C, Mission and Catechesis: Alexandre de Rhodes and
Inculturation in Seventeenth Century Vietnam
137. Reid, Anthony (1993), Southeast Asia in the Age of Commerce 1450 1680, Vol. 2. Expansion and Crisis, Yale University Press, London and New York.
138. Reid, Anthony (1993), Southeast Asia in the early modern area:
Trade, Power and Belief, Cornell University Press.
139. Reid, Anthony (Feb., 1990), “An “Age of commerce” in Southeast
Asian History”, Modern Asia Studies, Vol. 24, No. 1, pp. 1 - 30.
140. Suárez, Thomas, Early Mapping of Southeast Asia, Periplus Editions

(HK) Ltd: Singapore, 1999, Chapter 16, The Nineteenth Century and the
Mapping of the Interior - Indochina, Burma and Thailand, Transition to the Modern Era

128


PHỤ LỤC

1. Một số hình ảnh về các thành đƣợc xây dựng theo thiết kế Vauban

Hình 1: Thành Bắc Ninh được xây dựng năm 1805
(Nguồn: hinhxua .free.fr)

129


Hình 3: Cửa thành Bắc Ninh
(Nguồn: hinhxua.free.fr)

130


Hình 3: Thành Sơn Tây, 1884
(Nguồn: hinhxua.free.fr)

131


2. Một số hình ảnh về việc đóng tàu thuyền thế kỷ XVIII - XIX

Hình 1: Bản vẽ kỹ thuật thuyền buồm và một số vật dụng dùng để đi Hoàng Sa
(Nguồn: />
132


Hình 2: Một loại thương thuyền linh hoạt do John White vẽ lại
(Nguồn: />
133


Hình 3: Loại thuyền đi biển của nhà Nguyễn trong thế kỷ 19 được khắc trên
cửu đỉnh ở Huế.
(Nguồn: />?returnUrl=/tabid/127/FilterTypeID/False/FilterDate/2015-1024/currentpage/7/language/en-US/Default.aspx)

134