Ảnh hưởng của văn hóa ấn độ trong nền nghệ thuật cổ champa

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
------------------------

LÊ THỊ MỘNG TRINH

ẢNH HƯỞNG CỦA VĂN HÓA ẤN ĐỘ
TRONG NỀN NGHỆ THUẬT CỔ CHAMPA
Chuyên ngành : Lịch Sử Thế Giới
Mã Số : 60 22 50

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
TS. HÀ BÍCH LIÊN

Thành phố Hồ Chí Minh - 2008


1

MỤC LỤC
Mục lục ............................................................................................... 1
Dẫn Luận ............................................................................................. 3
1. Lý do chọn đề tài ............................................................................ 3
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................... 5
3. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................12
4. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................13
5. Bố cục ............................................................................................14
CHƯƠNG 1 : KHÁI QUÁT TIẾN TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA
NỀN NGHỆ THUẬT CHAMPA ......................................................15

1.1. Sự du nhập của văn hóa Ấn Độ và sự ra đời của nền
nghệ thuật Champa .................................................................... 15
1.2. Khái quát tiến trình phát triển của nền nghệ thuật
Champa ..................................................................................... 20
1.2.1. Giai đoạn trước thế kỷ VII và những tác phẩm
nghệ thuật đầu tiên của Champa ............................................ 21
1.2.2. Giai đoạn từ nửa sau thế kỷ VII đến nửa đầu thế
kỷ VIII và sự nở rộ của phong cách Mỹ Sơn E1 ...................... 23
1.2.3. Giai đoạn từ giữa thế kỷ VIII đến giữa thế kỷ IX
và phong cách nghệ thuật Hoà Lai .......................................... 26
1.2.4. Giai đoạn cuối thế kỷ IX và dấu ấn của phong cách
nghệ thuật Đồng Dương ............................................................ 28
1.2.5. Thế kỷ X và đỉnh cao của nghệ thuật Champa phong cách Mỹ Sơn A1 ............................................................. 30


2

1.2.6. Giai đoạn từ thế kỷ XI đến thế kỷ XIV và “ráng
vàng lộng lẫy” của nền nghệ thuật Champa – phong
cách Bình Định .................................................................... 33
1.2.7. Giai đoạn từ thế kỷ XIV đến thế kỷ XVI và phong
cách muộn – những tia nắng cuối cùng của nền nghệ
thuật Champa. ...................................................................... 36
CHƯƠNG 2 : DẤU ẤN HINĐU TRONG NHỮNG TÒA THÁP
CỔ CHAMPA ....................................................................................... 39
2.1. Tinh thần tôn giáo Ấn Độ thể hiện trong những
công trình kiến trúc Champa. ........................................................ 39
2.2. Tháp Chăm cổ - những trải nghiệm đã qua của phong
cách kiến trúc truyền thống Ấn Độ. .............................................. 45
CHƯƠNG 3: ĐIÊU KHẮC CHAMPA - TINH THẦN HINĐU

HAY TIẾNG NÓI RIÊNG CỦA MỘT TỘC NGƯỜI. .................... 56
3.1. Điêu khắc Champa – thế giới của những vị thần Hinđu
và những quan niệm tôn giáo Ấn Độ. ......................................... 56
3.2.Phong cách Hinđu và dấu ấn của nó trong nghệ thuật
điêu khắc Champa. ........................................................................ 68
3.3. Các vũ điệu, vũ nữ và nhạc công – đề tài được yêu
thích trong điêu khắc Champa. ...................................................... 88
KẾT LUẬN .........................................................................................100
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................104
PHỤ LỤC ............................................................................................113


3

DẪN LUẬN
1. Lý do chọn đề tài :
Vương quốc cổ Champa nằm ở vùng đồng bằng duyên hải miền Trung
Việt Nam ngày nay. Đó là một vùng lãnh thổ hẹp, có bờ biển trải dài, uốn
cong, quanh năm đắm mình trong ánh nắng mặt trời ấm áp và những cơn gió
biển. Có thể vì thế chăng mà con người sống nơi đây trở nên nhạy cảm hơn
và giàu trí tưởng tượng hơn, để gần hai ngàn năm trước, họ đã cho ra đời một
trong những nền nghệ thuật sớm và đẹp nhất vùng Đông Nam Á – nền nghệ
thuật Champa.
Từ những thế kỷ trước công nguyên, vùng đồng bằng duyên hải miền
Trung xưa của Việt Nam đã là một địa bàn dừng chân lý tưởng cho những
con thuyền xuôi ngược giữa hai nền văn minh lớn của phương Đông lúc bấy
giờ là Ấn Độ và Trung Quốc. Trên những con thuyền ngược xuôi buôn bán,
ngoài những kiện hàng đầy ắp, các thương nhân luôn mang theo ít nhiều
những yếu tố văn hóa của đất nước họ, đặc biệt là tôn giáo, niềm tin.
Thuyền buôn của các nước ghé đến buôn bán bao nhiêu lần thì cũng bấy

nhiêu lần những yếu tố văn hóa bên ngoài tràn vào Champa. Một sự lựa chọn
và thích ứng thực tế đã diễn ra trong lịch sử để hình thành nên một nền văn hóa
Chăm, một bản sắc Chăm độc đáo.
Vào những thế kỉ đầu công nguyên, thông qua những thương nhân, nhà
sư, tu só Bà la môn và có lẽ cả những người nhập cư nữa, văn hóa Ấn Độ một nền văn hoá duy linh và giàu trí tưởng tượng - đã đến Champa và các
nước khác thuộc khu vực Đông Nam Á. Chắc hẳn, vì những người dân bản
địa đã tìm thấy trong nền văn minh Ấn Độ một “tiếng nói chung”, một sự


4

đồng cảm trong lónh vực tâm linh cũng như trong tâm tư, tình cảm, thế nên,
họ đã đón nhận những yếu tố của văn hóa Ấn –vốn có trình độ cao hơn họ –
với thái độ nhiệt tình. Những quốc gia “Hinđu hóa” đã ra đời và Champa là
một trong những nước tiêu biểu.
Champa, với nền văn hóa – nghệ thuật mang đậm chất tâm linh do chịu
nhiều ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ và cả bão táp biển khơi – chắc hẳn là
đã phát triển rực rỡ trong nhiều thế kỷ. Tuy nhiên, sau những biến thiên, đổi
dời của lịch sử, vương quốc Champa đã không còn, còn chăng, chỉ là những
đền - tháp sừng sững, “trơ gan cùng tuế nguyệt”, những bức phù điêu, tượng
đá sinh động ẩn chứa bao điều… Những đền - tháp, công trình điêu khắc ấy
chính là những mảng của quá khứ, những bằng chứng sống động về mối
quan hệ giao lưu văn hóa giữa Champa với các nước bên ngoài. Đó là những
“văn bia không lời”, giúp ta giải mã những ẩn số của quá khứ, để hiểu và cảm
nhận veà neàn văn hóa – nghệ thuật Champa.
Để giải mã nền nghệ thuật Champa, văn hoá Ấn Độ là chìa khoá. Bởi lẽ,
văn hóa Ấn Độ là nền tảng để Champa xây dựng nền nghệ thuật của mình.
Tìm hiểu ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ đối với nghệ thuật Champa trong
suốt quá trình hình thành, phát triển của vương quốc cổ này, chúng ta có thể
biết được Champa đã tiếp thu văn hoá Ấn Độ như thế nào, ở những khía

cạnh nào, mức độ ra sao. Từ đó, chúng ta có thể tìm ra được những nét đặc
trưng, bản sắc của nền nghệ thuật Champa, khẳng định được giá trị của nó so
với những nền nghệ thuật khác trong khu vực và trên thế giới.
Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, hậu duệ của người Chàm cổ đã trở
thành một bộ phận máu thịt của đại gia đình các dân tộc Việt Nam, lịch sử
– văn hóa Champa đã trở thành một phần của lịch sử – văn hóa dân toäc.


5

Hơn thế, quá trình hình thành và phát triển bản sắc văn hóa của dân tộc là
quá trình hội nhập, đóng góp và chọn lọc những giá trị văn hóa của các tộc
người sống trên đất Việt, và, văn hóa Chăm là một trong những thành tố
quan trọng làm giàu có và phong phú hơn bản sắc của văn hóa Việt Nam.
Chính vì lẽ đó, chúng ta không thể không tìm hiểu về những di sản còn lại
của người Champa xưa. Tìm hiểu để biết thêm về lịch sử – văn hóa của một
bộ phận dân cư Việt Nam, đồng thời, cũng là để góp phần vào quá trình lưu
giữ và trân trọng những di sản của dân tộc.
Từ những lý do ấy, cùng với niềm say mê và những yêu cầu về kiến thức
lịch sử - văn hóa của một giáo viên dạy sử, tôi quyết định chọn đề tài cho
luận văn của mình là “Ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ trong nền nghệ thuật
cổ Champa”.
2. Lịch sử vấn đề :
Nhắc đến việc nghiên cứu văn hóa, nghệ thuật của vương quốc Champa
cổ, trước tiên, chúng ta phải kể đến những chuyên gia nước ngoài như H.
Pamlentier, F. Stern, J. Biosselier, E. Guillon... Qua các tác phẩm L’art
architetural Hindou dans L’Inde et en Extrême Orient (H. Pamlentier), Nghệ
thuật Champa (xứ An Nam cũ) và tiến trình của nó (F.Stern), Nghệ thuật tạc
tượng Champa - nghiên cứu về các đạo giáo và tiếu tượng học (J. Boisselier),
Cham art (E. Guillon)..., các tác giả đã phân tích khá cụ thể những công trình

kiến trúc và các tác phẩm điêu khắc tiêu biểu của vương quốc Champa cổ,
đồng thời cũng chỉ ra những chi tiết mang dấu ấn của sự giao lưu văn hóa với
bên ngoài (Ấn Độ, Môn-Dvaravati, Angkor...). Đối với Ấn Độ, theo lời nhận
định của các tác giả, có vẻ như, Champa chỉ nhận ảnh hưởng trực tiếp từ
quốc gia này vào những thế kỷ đầu sau khi lập quốc, thời gian còn lại, chủ


6

yếu, Champa tiếp nhận văn hóa Ấn Độ gián tiếp qua Phù Nam, Angkor và
các nước Mã Lai.
Ở Việt Nam, việc nghiên cứu văn hóa, nghệ thuật Champa cũng không
còn xa lạ. Trong mươi năm trở lại đây, đã có nhiều cơng trình nghiên cứu, bài
viết ... có giá trị ra đời, kèm theo đó là những tên tuổi đã trở thành quen
thuộc, có thể kể như Lương Ninh, Ngô Văn Doanh, Cao Xuân Phổ, Trần Kỳ
Phương, Lê Đình Phụng, Hà Bích Liên...
Có thể nói, GS. Lương Ninh là người đã đặt nền móng cho việc nghiên
cứu lịch sử – văn hóa Champa tại Việt Nam. Những nghiên cứu của ông
mang tính cổ điển và trên cơ sở những phát hiện của ông, trong đó có việc
giải mã nội dung của các văn bia cổ Champa, các học giả đi sau có thể tiếp
tục nghiên cứu, làm rõ hơn về lịch sử và nền văn hóa – nghệ thuật của vương
quốc cổ này. Gần đây nhất, với tác phẩm Vương quốc cổ Champa (2006), GS.
Lương NInh đã tiếp tục tạo ra một dấu ấn mới cho giới nghiên cứu hiện tại
về Champa. Liên quan trực tiếp đến nghệ thuật cổ Champa, GS. Lương Ninh
đã có nhiều công trình, bài viết rất có giá trị Thần tích Hinđu giáo và nghệ
thuật tiếu tượng Hinđu ở Đông Nam Á (1994), Lịch sử vương quốc Champa
(2004), Vương quốc cổ Champa (2006)…. Trong những công trình vừa kể, bên
cạnh việc trình bày về sự hình thành, phát triển của vương quốc Champa qua
từng thời kỳ lịch sử, GS. Lương Ninh còn lưu ý đến đặc điểm chính của một
số phong cách kiến trúc và điêu khắc. Trong đó, ông cũng đề cập đến mối

quan hệ giao lưu văn hoá giữa Champa và Ấn Độ, chỉ ra một số ảnh hưởng
của Ấn Độ đối với văn hóa Champa. Ngoài ra, GS. Lương Ninh còn phân
tích một số nét khác biệt trong việc thể hiện thần tích Hinđu trong những tác
phẩm điêu khắc của vương quốc Champa coå.


7

Đi theo con đường nghiên cứu mà GS. Lương Ninh đã gợi mở, Ngơ Văn
Doanh cũng đã có nhiều cơng trình đặc sắc về văn hóa – nghệ thuật liên quan
đến vương quốc cổ Champa. Ông viết khá nhiều, dài hơi trong niềm đam mê
đầy cá tính đối với nền nghệ thuật của các tộc người sống trên đất nước Việt
Nam. Liên quan đến nghệ thuật Chăm, có thể kể đến : Tháp cổ Champa, sự thật
và huyền thoại (1994), Thánh địa Mỹ Sơn (2003), Văn hóa cổ Champa (2003),
Điêu khắc Champa (2004), Tháp bà Po Nagar, từ các purana Ấn Độ đến
những huyền tích dân gian của người Chăm và người Việt, Thờ Sivalinga - từ
Ấn Độ tới Champa, Ấn Độ và văn hóa Champa...Qua những tác phẩm và bài
viết ấy, tác giả đã cho chúng ta một cái nhìn khá sâu sắc, toàn diện về nền
văn hóa Champa, từ kiến trúc, điêu khắc đến múa, âm nhạc. Ảnh hưởng của
các nền văn hóa bên ngoài đối với các lónh vực nghệ thuật của Champa cũng
được tác giả đề cập đến. Đặc biệt, ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ đối với
Champa được tác giả lưu ý nhiều hơn cả. Với tám mặt giấy đầy kín chữ, bài
viết Ấn Độ và văn hóa Champa của Ngô Văn Doanh đã cho chúng ta biết
nguyên nhân vì sao văn hóa Ấn Độ đến Đông Nam Á và cung cấp cho chúng
ta những tri thức cô đọng nhưng toàn diện về ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ
đối với văn hóa - nghệ thuật Champa. Nhìn chung, theo quan điểm của tác
giả, văn hóa Champa (nói chung) và nghệ thuật Champa (nói riêng) chịu ảnh
hưởng khá sâu đậm của văn hóa Ấn Độ. Tuy nhiên, văn hóa Ấn Độ, xét cho
cùng, cũng chỉ là “lớp vỏ bọc” bên ngoài của nền văn hóa Champa đậm chất
bản địa mà thôi!

Bên cạnh những tác phẩm của Ngô Văn Doanh, chúng ta còn có thể tìm
hiểu về văn hóa Champa qua những công trình nghiên cứu, bài viết của Lê
Đình Phụng. Các tác phẩm : Tìm hiểu lịch sử kiến trúc tháp Champa (2005),


8

Phong cách Mỹ Sơn E1 trong nghệ thuật điêu khắc đá Champa (2006), Giá trị
văn hóa của các tháp Chăm Bình Định... của Lê Đình Phụng đã cung cấp cho
ta nhiều hiểu biết về kiến trúc và điêu khắc của vương quốc Champa cổ.
Bên cạnh đó, tác giả cũng đề cập đôi nét về những ảnh hưởng của văn hóa
Ấn Độ và các nước khác thể hiện trên các công trình kiến trúc đền - tháp
Champa.
Nghiên cứu chuyên sâu về Champa còn có thể kể đến Trần Kỳ Phương.
Qua các công trình, bài viết như Bảo tàng điêu khắc Chăm Đà Nẵng (1987),
Di sản nghệ thuật Chăm tại miền Trung Việt Nam (2001), Thánh đô Mỹ sơn,
trung tâm nghệ thuật của vương quốc cổ Champa (2006), Phế tích Champa:
khái luận về kiến trúc đền - tháp..., Trần Kỳ Phương đã cho ta một cái nhìn
khái quát về những di sản kiến trúc, điêu khắc mà Champa để lại. Bên cạnh
đó, tác giả đã chỉ ra cho ta thấy những ảnh hưởng của tư tưởng, tôn giáo Ấn
Độ thể hiện trên các kiến trúc, đền - tháp Champa.
Chỉ viết riêng về điêu khắc, tác phẩm Điêu khắc Chăm và thần thoại Ấn
Độ của Huỳnh Thị Được đã cho ta một cái nhìn so sánh giữa những hình
tượng trong điêu khắc Chăm với nguyên mẫu của nó trong thần thoại Ấn Độ.
Từ cái nhìn so sánh đó, chúng ta có thể tự rút ra kết luận là điêu khắc Chăm
đã tiếp nhận ảnh hưởng của thần thoại Ấn Độ ở mức độ nào và đã thể hiện
nó ra sao?
Luận án Phó tiến só “Điêu khắc đá Champa” của Phạm Hữu Mỹ cũng là
một công trình có giá trị về lónh vực điêu khắc đá của vương quốc cổ
Champa. Trong công trình này, tác giả đã mô tả tỉ mỉ gần như đầy đủ những

tác phẩm điêu khắc đá của Champa. Tác giả cũng dành đôi ba trang giấy để
bàn về ảnh hưởng của các nền văn hoá bên ngoài đối với các tác phẩm điêu


9

khắc ấy. Về ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ, tác giả cho rằng “quá trình
Champa tiếp thu văn hoá Ấn Độ đồng thời cũng là quá trình từng bước bản
địa hoá để kết hợp với tín ngưỡng bản địa (tục thờ tổ tiên)” [46, tr.37]
Nói về điêu khắc Champa, chúng ta còn phải kể đến tác phẩm Điêu khắc
Chàm của nhóm tác giả Nguyễn Văn Cự, Phạm Ngọc Long, Cao Xuân Phổ.
Tác phẩm đã nêu lên khá rõ những nét đặc trưng của các phong cách trong
nghệ thuật Champa cổ đồng thời cũng không quên nêu bật lên đặc điểm
riêng và nét độc đáo của điêu khắc Champa. Theo các tác giả, từ thế kỷ VII,
ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ bắt đầu mờ dần trong điêu khắc Champa,
thay vào đó, ảnh hưởng của Khmer, Java ngày càng tăng và tính bản địa
Chăm cũng ngày càng được khẳng định. Với cách sử dụng ngôn ngữ đầy
hình ảnh kết hợp với hàng loạt những bức hình khổ to sắc nét về các tác
phẩm điêu khắc, các tác giả đã cho chúng ta cảm nhận được một cách sâu
sắc cái hay, cái đẹp của điêu khắc Champa.
Nhìn chung, những tác phẩm khảo cứu về văn hóa Champa (nói chung) và
nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc Champa (nói riêng) là khá phong phú. Ngoài
những tác phẩm đã nêu trên, chúng ta còn có thể tìm thấy hàng loạt các bài
viết được đăng tải trên mạng Internet. Trong đó, có những bài viết đáng lưu
ý như bài Điêu khắc Champa ở Bình Định của Cao Xuân Phổ, Tháp Chăm
Bình Định – từ kiến trúc đến lịch sử của Đinh Bá Hòa, Ảnh hưởng của văn
hoá Ấn Độ đến tôn giáo của người Chăm ở Ninh Thuận của Phan Quốc Anh,
Thời điểm du nhập Phật giáo vào Champa của Thông Thanh Khánh, Di sản
nghệ thuật Chăm, Nghệ thuật Chăm tại bảo tàng Guimet của Văn Ngọc...
Những bài viết trên đã cung cấp cho ta ít nhiều tư liệu về văn hoá, nghệ

10

thuật của vương quốc Champa, đồng thời, cũng cho ta biết thêm một số
thông tin về ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ đối với nghệ thuật Champa.
Cũng thuộc lónh vực nghệ thuật nhưng âm nhạc và múa Champa có ít
công trình nghiên cứu và bài viết hơn. Có thể giải thích hiện tượng này là do
tư liệu gốc về múa và âm nhạc Champa còn lại không nhiều. Mặc dù vậy,
chúng ta vẫn có thể mường tượng được một cách khái quát về lónh vực nghệ
thuật này thông qua các tác phẩm, bài viết như Nghệ thuật múa Chàm của
Ngọc Canh, Bước đầu tìm hiểu, phục hồi múa cung đình Chăm của Đặng
Hùng, Đặc trưng âm nhạc nghi lễ của người Chăm Bà la môn của Văn Thu
Bích, Múa Chàm của Irasara.... Chỉ gói gọn trong vài mươi trang giấy mỏng
manh, thế nhưng, bài viết Nghệ thuật múa Chàm của tác giả Ngọc Canh đã
cho người đọc một cái nhìn khá toàn diện về nghệ thuật múa Champa, từ
nguồn gốc, các hình thái múa đến đặc điểm chung của các động tác múa.
Tác phẩm của Đặng Hùng thì không bao quát như thế. Tác giả chỉ trình bày
xoáy sâu vào “Nghệ thuật múa cung đình Chăm”. Tìm hiểu tác phẩm này,
chúng ta có thể biết được những nhạc cụ mà người Champa đã dùng trong
nghi lễ cung đình ngày xưa, đặc điểm của múa cung đình Chăm và sự thay
đổi trong phong cách múa cung đình Chăm qua các thời kỳ lịch sử. Ảnh
hưởng của văn hóa Ấn Độ đối với âm nhạc và nghệ thuật múa Champa cũng
được các tác giả đề cập đến trong các tác phẩm ấy. Tuy vấn đề này chỉ được
nói qua một cách sơ lược nhưng đó cũng là những tri thức quý giá, rất hữu ích
cho những ai yêu thích tìm hiểu về âm nhạc và nghệ thuật múa Champa.
Người hướng dẫn luận văn này của tôi, Tiến só Hà Bích Liên cũng là một
nhà nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử và văn hoá của vương quốc cổ
Champa. Bà đã có những công trình, bài viết có giá trị đề cập một cách trực

11

tiếp hoặc gián tiếp đến nền nghệ thuật độc đáo của vương quốc này. Trong
luận án tiến só lịch sử của mình, khi trình bày về “quan hệ giữa vương quốc
cổ Champa với các nước trong khu vực”, bà đã bàn đến một số khía cạnh của
nghệ thuật Champa như là một bằng chứng của sự giao lưu. Tuy quan hệ
giữa Ấn Độ và Champa không được trực tiếp nói đến ở đây nhưng thông qua
những đoạn phân tích về tượng Phật Đồng Dương, tháp Mỹ Sơn E1..., chúng
ta có thể biết được một số điều về ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ đối với
nền nghệ thuật của vương quốc Champa cổ. Ngoài công trình trên, Hà Bích
Liên còn có một số bài viết đăng trên các báo hoặc trình bày trong các buổi
hội thảo khoa học, có thể kể như : Nghệ thuật cổ Champa- những dấu ấn của
giao lưu văn hoá khu vực, Về phong cách Mỹ Sơn A1 trong nghệ thuật
Champa, Phong cách Hinđu trong nghệ thuật Chàm cổ.... Trong số đó, bài
viết “Phong cách Hinđu trong nghệ thuật Chàm cổ” có thể được xem là một
bài tổng kết mang tính khái quát, cô đọng những ảnh hưởng của văn hóa Ấn
Độ đối với nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Champa. Năm 2005, tại hội
nghị quốc tế Nghiên cứu Chăm- Những trường phái mới và cũ ( Cham Studies,
Old and New School of Thought) tại Paris, bài trình bày của bà về Hoa văn
thổ cẩm Chaêm (Patters on Brocade Textiles of Cham Culture in Vietnam) đã
đưa ra một cái nhìn mới về sự tiếp nối, chuyển tiếp truyền thống từ hoa văn
trên đá đến hoa văn trên vải, gắn với các phong cách nghệ thuật cổ điển và
nội dung tôn giáo. Cũng cần nói thêm rằng, hầu hết các bài nghiên cứu trình
bày trong hội thảo của nhiều học giả nổi tiếng đến từ nhiều quốc gia khác
nhau, đều liên quan đến nghệ thuật Champa nếu không nói là chỉ chú trọng
nghiên cứu về nghệ thuật- một lónh vực nghiên cứu giúp cho nhân loại xích
gần lại nhau hơn, dễ thông cảm và trân trọng nhau hôn.

12

Từ những điều vừa trình bày trên, có thể nhận thấy, nền văn hoá, đặc biệt
là nghệ thuật Champa, đã được rất nhiều học giả trong, ngoài nước bàn đến
và bàn một cách sâu sắc. Luận văn của tôi, trước hết, là kế thừa những thành
tựu mà các nhà nghiên cứu đã đạt được. Bên cạnh đó, thông qua việc hệ
thống lại những phát hiện của các nhà khoa học, tôi mong muốn góp thêm
một cách nhìn mới, có thể là còn rất non nớt của mình, về nền nghệ thuật
Champa, cụ thể là về ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ trong nền nghệ thuật
ấy.
3. Phạm vi nghiên cứu :
Như đã xác định ngay từ đầu, trong tên đề tài, luận văn nhằm tìm hiểu
ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ đối với nền nghệ thuật của vương quốc
Champa cổ. Cụ thể, người viết sẽ dựa trên tiến trình phát triển của lịch sử
nghệ thuật Champa mà các học giả đi trước đã tạo dựng khá hoàn hảo để
bàn chuyên về một khía cạnh : những dấu ấn còn lại của văn hoá Ấn Độ có
thể nhìn thấy trong nền nghệ thuật ấy. Thực chất, đó là đọc lại nội dung của
các tác phẩm nghệ thuật thông qua việc tìm hiểu ảnh hưởng của văn hoá Ấn
Độ ẩn chứa trong nó – tìm hiểu để có cái nhìn sâu sắc hơn về các tác phẩm
nghệ thuật ấy, đồng thời, để hiểu rõ hơn khát vọng về cái đẹp và thế giới
tâm linh của một tộc người đã từng sống trên lãnh thổ Việt Nam.
Nghiên cứu về nghệ thuật Champa không phải là trọng tâm của luận văn,
thế nên, việc tạo dựng một bức tranh toàn cảnh về nền nghệ thuật Champa
là điều mà người viết không thể thực hiện được. Do vậy, phạm vi nghiên cứu
những ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ đối với nghệ thuật Champa được thực
hiện giới hạn trên nền kiến thức về mối quan hệ giữa lịch sử và lịch sử nghệ
thuật.


13

Có rất nhiều lónh vực bao hàm trong nền nghệ thuật cổ Champa, ngoài
kiến trúc, điêu khắc còn có âm nhạc, nghệ thuật múa… Trong phạm vi luận
văn này, người viết sẽ lần lượt nghiên cứu, trình bày ảnh hưởng của văn hoá
ấn Độ thể hiện trong từng lónh vực cụ thể ấy. Tuy nhiên, chính tài liệu sẽ
giới hạn lại nội dung của đề tài nghiên cứu. Như chúng ta đã biết, người
Chăm xưa có thói quen cầu nguyện trong những ngôi đền và có truyền thống
đúc các pho tượng để thờ cúng. Chính vì thế, trong nền nghệ thuật Champa,
nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc là hai lónh vực nổi bật nhất. Đây cũng là
hai lónh vực có tài liệu phong phú hơn cả. Vì vậy, người viết sẽ xoáy sâu
nghiên cứu hai lónh vực này.
Âm nhạc và nghệ thuật múa Champa đi cùng với đền tháp và những lễ
nghi tôn giáo. Tuy nhiên, đó là lónh vực văn hoá phi vật thể và đã mai một
theo năm tháng. Gần như, nó chỉ còn để lại dấu ấn trên các công trình kiến
trúc và các tác phẩm điêu khắc. Vì thế, mặt dù nó là một lónh vực nghệ thuật
riêng, song, khi trình bày, người viết sẽ bàn về nó khi phân tích ảnh hưởng
của văn hóa Ấn Độ thể hiện trong lónh vực điêu khắc.
4. Phương pháp nghiên cứu :
Thực hiện đề tài này, người viết chủ yếu áp dụng kết hợp các phương
pháp nghiên cứu cơ bản sau :
- Phương pháp lịch sử : trình bày theo khung thời gian và không gian lịch
sử, dựa trên tư liệu để đánh giá các vấn đề có liên quan đến nội dung luận
văn.
- Phương pháp lo-gic : trên cơ sở những tư liệu thu thập được, người viết
tiến hành phân tích, tổng hợp, so sánh đối chiếu nhằm làm nổi bật lên được
sự ảnh hưởng và mức độ ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ đối với nghệ thuật


14

kiến trúc, điêu khắc, âm nhạc và nghệ thuật múa Champa. Từ đó, người viết
sẽ đi đến một kết luận chung nhất và hợp lý nhất về ảnh hưởng của văn hoá
Ấn Độ đối với nền nghệ thuật Champa cũng như nêu ra được giá trị riêng
của nền nghệ thuật Champa, yếu tố đã tạo nên sức sống, chỗ đứng cho nền
nghệ thuật Champa trong vô vàn những nền nghệ thuật đặc sắc trên thế giới.
- Phương pháp khảo sát điền dã : đi thực tế, tham quan các bảo tàng … để
tiếp xúc với các công trình kiến trúc, các hiện vật điêu khắc của Champa
nhằm có những hiểu biết cụ thể, rõ ràng hơn về nghệ thuật tạo hình Champa.
- Phương pháp liên ngành: sử dụng tài liệu của nhiều ngành khoa học
(khảo cổ học, mỹ thuật…) để từ đó, có được cái nhìn sâu sắc hơn về giá trị
lịch sử – văn hoá cũng như giá trị thẫm mỹ của các tác phẩm nghệ thuật.
5. Bố cục :
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, tài liệu tham khảo, nội dung chính
của luận văn gồm có ba chương :
Chương 1 : Khái quát tiến trình phát triển của lịch sử nghệ thuật Champa
Chương 2 : Dấu ấn Hinđu trong những tòa tháp cổ Champa .
Chương 3 : Điêu khắc Champa – tinh thần Hinđu hay tiếng nói riêng của
một tộc người.


15

CHƯƠNG 1 : KHÁI QUÁT TIẾN TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA LỊCH
SỬ NGHỆ THUẬT CHAMPA
Sự ra đời, phát triển của vương quốc Champa và nền nghệ thuật Champa
không tách rời với ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ. Tuy nhiên, không phải bất
cứ thời điểm nào văn hoá Ấn Độ cũng ảnh hưởng đến Champa với mức độ
như nhau và được người Champa tiếp nhận một cách rập khuôn và thể hiện
ra thành các tác phẩm nghệ thuật. Bởi lẽ, nghệ thuật là một hoạt động sáng
tạo. Chủ thể sáng tạo là con người có những mối quan hệ xã hội phức tạp, có

tình cảm, nguyện vọng, tâm tư. Trong những khung cảnh lịch sử khác nhau,
với mức độ đậm, nhạt của các mối quan hệ xã hội và những cung bậc cảm
xúc khác nhau, những sản phẩm nghệ thuật do con người tạo ra cũng khác.
Nói một cách ngắn gọn, lịch sử nghệ thuật có quan hệ mật thiết, bị chi phối
bởi lịch sử quốc gia – dân tộc. Sự phát triển của nền nghệ thuật Champa
cũng không nằm ngoài qui luật này. Trong những bối cảnh lịch sử cụ thể, với
những biến động về chính trị và sự thịnh suy về kinh tế, mối quan hệ giữa
Champa với các nước cũng như mức độ ảnh hưởng của các nền văn hoá bên
ngoài, đặc biệt là ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ, đến Champa cũng có sự
đổi thay. Chính vì thế, để hiểu được một cách toàn diện và sâu sắc về nền
nghệ thuật Champa, cũng như, để hiểu rõ hơn về ảnh hưởng của văn hoá Ấn
Độ đến nghệ thuật Champa, chúng ta không thể không tìm hiểu khái quát
tiến trình phát triển của nền nghệ thuật ấy.
1.1. Sự du nhập của văn hóa Ấn Độ và sự ra đời của nền nghệ thuật
Champa
Căn cứ vào những tư liệu khảo cổ học, chúng ta biết được rằng “trước khi
ảnh hưởng Ấn Độ tới, ở Champa chưa có truyền thống xây dựng đền - tháp


16

mang tính biểu tượng sâu sắc và bằng vật liệu bền, chưa quen thể hiện lên
trên bề mặt đá một cách gợi cảm như Ấn Độ” [17, tr. 95]. Như vậy, có thể
nói, văn hóa Ấn Độ chính là chất xúc tác quan trọng để Champa tạo nên
nền nghệ thuật của họ. Chính vì lẽ đó, khi bàn về lịch sử nghệ thuật
Champa, chúng ta không thể không nói qua một chút về con đường, thời
điểm du nhập của văn hoá Ấn Độ vào lãnh thổ của vương quốc Champa cổ.
Vương triều Simhapura – vương triều đầu tiên của vương quốc Champa mang rất nhiều yếu tố Hinđu trong bản thân nó. Từ tên nước, tên hiệu các vị
vua, tên các vùng, miền, thành phố, ngôn ngữ mà vương triều Simhapura sử
dụng : chữ Phạn, đến các tác phẩm điêu khắc (tượng Phật, tượng thần…) có

cách thể hiện rất gần gũi với truyền thống nghệ thuật Ấn Độ… đã nói lên
điều đó. Sự đậm đà của những yếu tố Hinđu cho phép ta xác định là đã có
một ảnh hưởng trực tiếp, một “ảnh hưởng rất sâu đậm và rất xưa của Ấn Độ
đối với Champa”[12, tr.87]. Ngoài ra, thông qua đặc điểm của những tác
phẩm kiến trúc, điêu khắc còn lưu lại của vương quốc cổ Champa, chúng ta
còn có thể nhận thấy Champa còn gián tiếp tiếp thu văn hoá Ấn Độ thông
qua các nước trong khu vực (Phù Nam, Java, Chân Lạp).
Về thời điểm Champa tiếp nhận văn hóa Ấn Độ, thật ra, cho đến thời điểm
hiện nay, các nhà nghiên cứu vẫn chưa tìm được tư liệu đáng tin cậy nào cho
phép xác định mốc thời gian Champa tiếp nhận văn hóa Ấn Độ. Chắc hẳn,
thời điểm này cũng khơng nằm ngồi khoảng thời gian văn hóa Ấn độ tràn
xuống Đơng Nam Á. Dựa trên một số bản ghi chép cổ, các nhà nghiên cứu
cho rằng, có lẽ, văn hóa Ấn Độ đã được truyền đến Đơng Nam Á từ những
thế kỷ trước công nguyên. Vào thời gian này, do “đã bị mất nguồn mua vàng
ở Trung Á và Xibêri” [12, tr. 89], các thương nhân Ấn Độ bắt đầu chuyển


17

hướng sang phương Đơng, tìm đến “xứ sở của vàng và hương liệu” : khu vực
Đông Nam Á. Dải đất miền Trung Việt Nam, lãnh thổ của vương quốc
Champa ngày xưa, là nơi mà thuyền buôn các nước thường ghé đến. Bởi lẽ,
nó nằm trên con đường trung chuyển hàng hoá giữa Ấn Độ và Trung Quốc.
“Các cảng của Champa đóng vai trò như những cảng cuối cùng trước khi
những con thuyền vượt qua vịnh Bắc Bộ vào vùng biển Nam Trung Hoa và
là điểm dừng chân đầu tiên khi các con thuyền đi từ Trung Quốc đến
Mallacca, vịnh Thái Lan hay gần hơn…vương quốc Phù Nam” [27, tr. 26].
Không chỉ là đầu mối giao thông quan trọng, Champa còn là quê hương của
các loại hương liệu, lâm, thổ sản quý, đặc biệt là vàng và trầm hương. Chính
vì thế, nó đã trở thành “điểm hẹn lý tưởng” cho thuyền buôn của các quốc

gia, trong đó có thuyền buôn Ấn Độ.
Trong những lần ghé lại, lưu trú tại các hải cảng của Champa, chờ đợt gió
mùa lên để tiếp tục chuyến hải hành, hẳn là, những thương nhân Ấn Độ đã
bộc lộ ít nhiều những yếu tố văn hoá và niềm tin tôn giáo của họ. Không loại
trừ khả năng, những thương nhân Ấn Độ đã đến Champa xin lập thương điếm
và cư trú lâu dài ở đó, hoặc là, người dân Ấn Độ, do cuộc sống hay là do
chính sách di cư có tổ chức của Nhà nước, đã tìm đến định cư ở Champa. Về
chính sách di dân của nhà nước Ấn Độ tuy ta chưa có căn cứ để khẳng định,
song, trong cuốn sách Arthasastra (khảo cứu về tổ chức chính trị và hành
chính của Kaudilya) có đoạn kể rằng : vị thượng thư của vua Chandragupta
(cuối thế kỷ IV đầu thế kỷ III TCN) đã khuyên nhà vua chiếm đoạt đất đai
của các vương quốc khác hay di dân quá đông của mình tới đó [12, tr.87].
Việc chiếm đoạt đất đai có lẽ ít được ủng hộ, bởi vì, là đất nước thường
xuyên phải đối mặt với chiến tranh, hơn ai hết, các vị vua Ấn Độ hiểu rằng


18

chiến tranh sẽ gây ra nhiều tổn thất. Trong khi đó, dưới sức ép của việc tăng
dân số, một trong những phương pháp mà các vị vua Ấn Độ có thể nghó đến
là chính sách di dân. Như vậy, thương nhân, người dân di cư Ấn Độ chính là
những người đầu tiên đã truyền bá văn hoá, tôn giáo Ấn Độ tới Champa. Dó
nhiên, sự truyền bá này chỉ diễn ra một cách tự nhiên thông qua các hoạt
động trong cuộc sống.
Không chỉ có thế, văn hoá Ấn Độ, đặc biệt là tôn giáo còn được truyền
đến Champa một cách có hệ thống. Hoạt động truyền bá này được thực hiện
qua các nhà sư, tu só Bà la môn. Do sự thôi thúc của lòng mộ đạo, do sự
khuyến khích, tạo điều kiện của các vị vua, những nhà sư, tu só Bà la môn đã
rời “xứ sở của các thần linh” để đi đến các vùng đất mới, trong đó có lãnh
thổ của vương quốc Champa để tuyên truyền đạo pháp. Việc truyền bá văn

hoá Ấn Độ, nhất là tôn giáo, đã diễn ra từ trước công nguyên nhưng có lẽ
phải chờ đến đầu công nguyên, vào khoảng thế kỷ II- III, dưới thời trị vì của
vị vua mộ đạo Asôka, thì mới trở nên rầm rộ. Champa chắc hẳn cũng đã tiếp
thu một cách có hệ thống những quan điểm triết học và tôn giáo Ấn Độ trong
khoảng thời gian này.
Văn hóa Ấn Độ chính là sự kết hợp, hoà quyện giữa ba yếu tố : tôn giáo,
triết học và thần thoại. Trong ba yếu tố đó, tôn giáo là yếu tố bao trùm nhất.
Tôn giáo Ấn Độ chi phối các lónh vực khác của văn hóa, là mảnh đất màu
mỡ để cho những hạt mầm của văn học, nghệ thuật nảy nở sinh sôi. Champa
đã tiếp thu văn hóa Ấn Độ, nhiều nhất là tôn giáo, dựa trên một sự đồng cảm
sâu sắc về lónh vực tâm linh. Và, cũng như Ấn Độ, cùng với sự du nhập tôn
giáo vào lãnh thổ Champa, một nền nghệ thuật nhằm chuyển tải những cái
đẹp, những quan niệm sâu xa về thế giới cũng đã xuất hiện.


19

Qua các thư tịch cổ, những đền tháp, tượng, phù điêu hiện còn, ta biết,
nền nghệ thuật của vương quốc Champa xưa đã hình thành, phát triển trong
thời gian khá dài (từ thế kỷ III-IV đến thế kỷ XVI) và khá đa dạng. Các lónh
vực nghệ thuật như kiến trúc, điêu khắc, âm nhạc, múa… đều rất độc đáo,
trong đó nổi bật lên là nghệ thuật tạo hình : kiến trúc, điêu khắc.
Có nhà nghiên cứu nào đó đã từng nhận định : kiến trúc Champa là một
trong những loại hình kiến trúc độc đáo đặc biệt của loài người. Nếu ai đã
từng một lần được nhìn ngắm, được chạm tay vào “cơ thể gạch” rắn chắc,
nồng ấm của những ngôi tháp Chàm, chắc hẳn sẽ nhận ra rằng lời nhận định
trên không phải là một lời khen sáo rỗng. Các kiến trúc Champa mang một
vẻ đẹp thâm trầm, vừa thiêng liêng, vừa gần gũi, đặc biệt, nó có sức sống
vững bền vượt lên trên sự bào mòn khắc nghiệt của thời gian. Trải bao thế
kỷ, những ngôi tháp vẫn đứng trơ gan. Nó là bằng chứng cho trình độ vượt

bật của nghệ thuật kiến trúc Champa và đã kích thích không ít người tìm tòi,
nghiên cứu.
Đi đôi, gắn liền với nghệ thuật kiến trúc, đó là nghệ thuật điêu khắc.
Ngoài những họa tiết trang trí trên các đền tháp, kho tàng điêu khắc Champa
còn có vô số những phù điêu, tượng. Đó là một “ rừng hoa đá đẹp” [5, tr.
16], là những tinh hoa của nghệ thuật Champa. Những phù điêu tượng thần,
vũ nữ, động vật... tuy bất động nhưng lại vô cùng sống động, đáng yêu. Nó
đã làm say mê biết bao người yêu nghệ thuật.
Cũng là một lónh vực phục vụ cho tôn giáo, âm nhạc và nghệ thuật múa
Champa cũng ra đời, phát triển, gắn liền với sự xuất hiện của các đền tháp.
Thế nhưng, do những thăng trầm của lịch sử Champa, lónh vực nghệ thuật
này đã bị mai một và những tư liệu ghi chép về nó cũng không còn. Còn


20

chăng, chỉ là những hình ảnh chạm khắc còn lưu lại trên bề mặt đá. Để tìm
hiểu về nó, không còn cách nào khác, chúng ta phải dựa vào những tác phẩm
điêu khắc còn lưu lại của Champa.
1.2. Khái quát lịch sử nghệ thuật Champa :
Chịu ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ, đồng thời cũng chịu sự chi phối của
những biến động chính trị và những mối quan hệ giao lưu văn hóa, qua các
giai đoạn lịch sử, nền nghệ thuật Champa đã phát triển qua những giai đoạn
khác nhau với những phong cách nghệ thuật khác nhau.
Trong quá trình nghiên cứu về nền nghệ thuật Champa, các chuyên gia
trong và ngoài nước đã dựa vào nhiều yếu tố như đặc điểm của các ngôi tháp
(mái, thân, cột ốp, cửa giả, các họa tiết trang trí…), cách thể hiện khuôn mặt,
đầu tóc, trang phục, trang sức… của các tượng, phù điêu để định thành các
phong cách và dựa vào nội dung bi kí, lịch sử chính trị Champa, mối quan hệ
giữa Champa với các nước để định niên đại cho các phong cách này. Tuy

nhiên, có lẽ do những tư liệu cổ khá phân tán và còn lại không nhiều, cộng
thêm, sự khác biệt trong quan niệm thẩm mỹ của mỗi người, thế nên, cách
phân chia phong cách nghệ thuật và định khung niên đại cho các phong cách
giữa các chuyên gia cũng khác.
Trong số các quan điểm phân chia phong cách, quan điểm của chuyên gia
người Pháp Ph. Stern là khá hợp lí và nhận được sự đồng tình của nhiều
chuyên gia trong nước. Theo quan điểm của Ph. Stern, nền nghệ thuật của
Champa đã tồn tại trong khoảng thời gian từ cuối thế kỉ VII – đầu thế kỉ VIII
đến thế kỉ XVI và đã trải qua sáu phong cách :
- Phong cách Mó Sơn E1 (cuối thế kỉ VII – giữa thế kỉ VIII)
- Phong cách Hoà Lai (giữa thế kỉ VIII – giữa thế kỉ IX)


21

- Phong cách Đồng Dương (cuối thế kỉ IX)
- Phong cách Mó Sơn A1 (thế kỉ X)
- Phong cách Bình Định (phong cách Tháp Mắm – thế kỉ XI – Thế kỉ
XIV)
- Phong cách muộn (thế kỉ XIV - XVI)
Khi trình bày về các giai đoạn phát triển của nghệ thuật Champa, người
viết chủ yếu dựa trên cách phân chia phong cách này.
1.2.1. Giai đoạn trước thế kỷ VII và những tác phẩm nghệ thuật đầu tiên
của Champa
Nền nghệ thuật Champa hẳn là đã ra đời từ những thế kỷ đầu công
nguyên cùng với sự du nhập của tôn giáo Ấn Độ. Thế nhưng, đến nay, chúng
ta vẫn chưa tìm được bất cứ tư liệu nào đề cập đến nghệ thuật kiến trúc
Champa trước thế kỷ VII. Có chăng, chỉ là một vài thông tin ít ỏi, vụn vặt rút
ra từ nội dung các bi ký đủ để ta biết được, trong khoảng thế kỷ IV, “có thể
là dưới thời vua Bhadravarman I” [27, tr.37], các kiến trúc tôn giáo Champa

đã ra đời tại khu vực thánh địa Mỹ Sơn. Theo suy đoán của các nhà nghiên
cứu, các kiến trúc này được làm bằng tranh, gỗ…, một loại vật liệu không
bền, sau đó, vì nhiều lý do, chúng đã bị tàn phá, chôn vùi, không còn dấu
vết.
Về điêu khắc, các nhà nghiên cứu đã tìm thấy tại các di chỉ Đồng Dương
(Quảng Nam), Quảng Khê, Phước Tịnh (Phú Yên) thuộc lãnh thổ của vương
quốc Champa xưa một số tượng Phật, tượng thần Ấn Độ giáo bằng đá hoặc
bằng đồng có niên đại vào khoảng thế kỷ III – IV, V-VI. Một số tác phẩm,
chủ yếu là các tượng Phật, có thể kể như tượng Phật đứng ở Đồng Dương,
Quảng Khê, tượng Phật ngồi trên rắn Naga giữa hai Stupa ở Phước Tịnh….,


22

có cách thể hiện tinh tế, sắc sảo, trong khi một số tác phẩm khác thuộc chủ
đề Hinđu giáo, như là đầu tượng ở Củng Sơn, nhóm tượng bán thân ở Phú
Ninh, lại được tạo tác thô sơ và khá vụng về. Mặc dù vậy, xét về đặc điểm
tiếu tượng và phong cách nghệ thuật, cụ thể là ở kiểu trang phục xếp nếp,
cách thể hiện đôi tay, các đường nét trên gương mặt …., các tác phẩm này có
mối quan hệ trực tiếp với phong cách nghệ thuật Môn-Dvaravati và tỏ ra rất
gần gũi với truyền thống nghệ thuật Ấn Độ. Về điểm này, chúng ta sẽ có dịp
phân tích kỹ ở chương sau. Đặc điểm của các pho tượng cho phép ta nghó đến
một mối quan hệ giao lưu khá cởi mở, thân thiện dựa trên cơ sở sự đồng điệu
về đời sống tâm linh, tôn giáo giữa vương quốc non trẻ Champa và các nước,
nhất là với Ấn Độ, Phù Nam và thế giới Mã Lai. Có vẻ như, trong quá trình
giao lưu này, Champa đóng vai trò là chủ thể tiếp nhận. Điều này cũng
không có gì khó hiểu. Bởi lẽ, nếu so với Phù Nam, đặc biệt là Ấn Độ,
Champa quả thật còn quá non trẻ. Nền văn hóa của nó cũng còn quá sơ khai.
Champa đã tìm thấy trong nền văn hoá Ấn một cách thể hiện những ước
muốn, khát vọng bản thân với trình độ cao hơn, và, dó nhiên, sự tiếp nhận

văn hóa một chiều là điều khó tránh khỏi.
Trong khoảng bảy thế kỷ đầu công nguyên, Champa tiếp nhận những
yếu tố của văn hoá Ấn Độ và tiến hành xây dựng nhà nước, nền văn hoá của
mình dựa trên những gì đã tiếp nhận. Tên nước Champa, tên các thành phố,
tước hiệu của các vị vua… đã cho chúng ta thấy rõ điều này. Xét về lịch sử
nghệ thuật, qua đặc điểm của các tác phẩm điêu khắc, có thể xem đây là
giai đoạn Champa tiếp thu mạnh mẽ và thực hành một cách rập khuôn
truyền thống mỹ thuật Ấn Độ. Chính vì thế, Ph. Stern đã nhận xét :


23

“Thời kì nảy sinh nghệ thuật Ấn Độ hoá ở Đông Dương diễn ra hơi
muộn, thế kỉ VII – VIII. Trước thời kì này, kiến trúc bằng gỗ mà nay
không còn dấu tích gì, chỉ còn mấy pho tượng đồng thuộc phong cách
Amaravati và Srilanca; nếu loại bỏ một vài mảnh kiến trúc bị hư hại
nặng thì nghệ thuật Champa còn lại không thể lùi xa hơn Mó Sơn E1,
tức theo chúng tôi là thế kỉ VIII” [27, tr. 37]
Vì thực hành rập khuôn nên những tác phẩm nghệ thuật Champa ra đời
trong giai đoạn này còn rất thô sơ, khá tản mạn về đề tài và khó định thành
phong cách. Tuy nhiên, nó cũng hứa hẹn cho những tác phẩm đạt độ “chín”
hơn, điêu luyện hơn trong giai đoạn sau…
1.2.2. Giai đoạn từ nửa sau thế kỷ VII đến nửa đầu thế kỷ VIII và sự nở
rộ của phong cách Mỹ Sơn E1 :
Đến giai đoạn này, vương quốc Champa đã tồn tại được vài thế kỷ. Ngần
ấy thời gian giao lưu học hỏi đủ để Champa xây dựng cho mình một bản sắc
riêng. Đối với Ấn Độ, Champa vẫn giữ quan hệ buôn bán và giao lưu văn
hoá thường xuyên. Đối với các nước Đông Nam Á, do đã có một biến động
lớn về chính trị diễn ra nên quan hệ giao lưu của Champa cũng có sự thay
đổi.

Trong nửa đầu thế kỷ VII, người Khmer đã tiến chiếm hoàn thành việc
xâm lược Phù Nam. Cùng với sự diệt vong của Phù Nam, mối quan hệ giữa
Champa và vương quốc này cũng biến mất. Thay vào đó, một mối quan hệ
hữu nghị mới, theo con đường giao lưu tự nhiên (chủ yếu là bằng đường thủy,
thông qua dòng Mêkông) giữa những bộ phận cư dân gần nhau, lại cùng nằm
trong vùng ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ đã hình thành : quan hệ Champa –
Chân Lạp. Đến khoảng giữa thế kỷ VII, mối quan hệ này đã đạt đến mức


24

cao của sự nồng ấm. Theo bia Ang Chumnik của người Khmer [27, tr. 34],
vua Chân Lạp (cai trị vào những năm 600 – 615) đã cử thượng thư của mình
đi sứ sang Champa và khoảng năm 650, một hoàng thân Champa đã đến kinh
đô Chân Lạp cưới công chúa. Đứa con của cuộc hôn nhân này sau đó đã trở
về Champa và lên ngôi, “phỏng theo bi kí Champa thì…chắc không ai khác là
Prakasdhama” [27, tr. 41], vua thứ chín của vương triều Simhapura.
Mối quan hệ ấm áp của Champa - Chân Lạp đã tạo điều kiện cho nghệ
thuật Chàm tiếp xúc với nghệ thuật Khmer giai đoạn Tiền Angkor. Sự tiếp
xúc này đã để lại dấu ấn rõ nét trên các hiện vật, các hình điêu khắc còn lưu
lại trong phong cách nghệ thuật độc đáo đầu tiên của Champa : phong cách
Mỹ Sơn E1.
Phong cách Mỹ Sơn E1 ra đời từ nửa sau thế kỷ VII và tồn tại cho đến
giữa thế kỷ VIII. Thời điểm mở đầu cho phong cách này - khoảng nửa sau
thế kỷ VII - cũng chính là thời điểm mà đền thờ Mỹ Sơn E1 được xây. Ngôi
đền hiện nay không còn nữa. Tuy nhiên, qua những dấu tích còn lại, ta biết :
ngôi đền xoay mặt về hướng tây, nền bằng gạch, hình vuông, bốn góc có bốn
trụ bằng đá khá đẹp ; ngôi đền được trang trí đơn giản, quanh chân tháp
không có vật trang trí phụ nào. Như vậy, xét về mặt kiến trúc, ngôi đền Mỹ
Sơn E1 không có điểm nổi bật gì. Điểm độc đáo của nó toát ra từ những họa

tiết trang trí trên cột trụ, đài thờ và mi cửa.
Bình thường, mi cửa chỉ là một đà ngang trên các cửa ra vào. Thế nhưng,
ở tháp Mỹ Sơn E1, nó đã trở thành một tác phẩm điêu khắc thể hiện câu
chuyện “đản sinh Brahma” trong thần thoại Ấn Độ. Đây là một tác phẩm
đẹp, đáng tiếc, nó vẫn chưa được làm xong. Đài thờ, một kiệt tác của nghệ
thuật Champa, có kích thước khá lớn, được làm từ đá sa thạch. Bốn mặt của