Quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất với ý thức (Tiểu luận)

Tiểu luận triết học

QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN
CHỨNG VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA
VẬT CHẤT VỚI Ý THỨC

1


Tiểu luận triết học

LỜI NÓI ĐẦU
Tiến lên chủ nghĩa xã hội là mục tiêu cách mạng lớn lao nhất và quan
trọng nhất của Đảng và nhân dân ta hiện nay vì chỉ có thực hiện được mục tiêu
này, chúng ta mới có thể xây dựng được một nước Việt Nam mà theo cách nói
của Hồ Chí Minh là: “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng dân chủ, văn
minh”. Và cũng chỉ xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội, chúng ta mới có thể
làm thoả mãn ham muốn tột cùng, ham muốn cuối đời của Người đó là : “Làm
sao cho dân ta ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành ...”. Vậy
chúng ta phải làm thế nào để thực hiện mục tiêu trên? Từ thực tế hiện nay cùng
với con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta là bỏ qua chế độ chủ nghĩa tư
bản, mà tại đại hội VII của Đảng ta lần đầu tiên đã khẳng định: Chủ nghĩa MácLênin, tư tưởng Hồ Chí Minh là nền tảng tư tưởng, là kim chỉ nam cho hoạt
động của Đảng. Tức là, chúng ta phải: dùng lập trường, quan điểm, phương
pháp chủ nghĩa Mác - Lênin mà tổng kết những kinh nghiệm của Đảng ta, phân
tích một cách đúng đắn những đặc điểm của nước ta. Có như thế chúng ta mới
có thể dần dần tìm hiểu được quy luật phát triển của Cách mạng Việt Nam, định
ra được đường lối, phương châm, bước đi cụ thể của Cách mạng xã hội chủ
nghĩa phù hợp với tình hình nước ta.
Làm đề tài tiểu luận này, vơí tư cách là một sinh viên, một cơng dân của
nước Cộng hồ xã hội chủ nghĩa Việt Nam, một mặt tơi muốn cùng mọi người
tìm hiểu sâu hơn và kĩ hơn về Triết học Mác - Lênin phần chủ nghĩa duy vật

biện chứng. Cụ thể hơn, đó là mối quan hệ biện chứng giữa vật chất với ý thức.
Mặt khác, tơi cũng muốn góp một phần cơng sức nhỏ bé của mình vào sự
nghiệp cách mạng lớn lao của toàn Đảng, toàn dân ta hiện nay- sự nghiệp xây
dựng chủ nghĩa xã hội- mà nền tảng tư tưởng là chủ nghĩa Mác - Lênin. Đó là,
mọi sách lược, chiến lược cách mạng của chúng ta phải được xuất phát từ thực
tế khách quan, phát huy được tính năng động chủ quan và đồng thời chống chủ
quan duy ý chí. Đây được coi là một vấn đề hết sức quan trọng, bởi nó quyết
định sự thành công hay thất bại trên con đường đi tới chủ nghĩa xã hội ở nước
ta. Điều này sẽ được lý giải rõ hơn trong phần nội dung của đề tài.
2


Tiểu luận triết học
1. Quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất với ý thức.
1.1. Vật chất quyết định ý thức.
Trước tiên chúng ta phải đi tìm hiểu vật chất là gì? Theo Lênin thì “Vật
chất là phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho
con người trong cảm giác và được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại,
phản ánh lại và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác’’. như vậy định nghĩa vật
chất của Lê-nin nổi lên một số nội dung cơ bản sau:
Thứ nhất, vật chất là cái tồn tại khách quan bên ngoài ý thứcvà không phụ
thuộc vào ý thức.
Thứ hai, vật chất là cái gây lên cảm giác ở con người khi bằng cách nào
đó (trực tiếp hay gián tiếp) tác động lên các giác quan của con người.
Thứ ba, vật chất cái mà cảm giác, tư duy, ý thức chẳng qua chỉ là sự phản
ánh của nó.
Qua đó, Lênin muốn khẳng định rằng, trong nhận thức luận, vật chất ln
mang tính thứ nhất, là cái quyết định: vật chất quyết định sự hình thành ý thức,
quyết định nội dung phản ánh, quyết định sự biến đổi của ý thức và nó cịn là
điều kiện để hiện thực hố ý thức.

Dựa trên những thành tựu của khoa học tự nhiên nhất là sinh lý học thần
kinh, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định rằng ý thức là một thuộc tính
của vật chất nhưng không phải của mọi dạng vật chất mà chỉ là thuộc tính của
một dạng vật chất sống có tổ chức cao là bộ óc người. Bộ óc người là cơ quan
vật chất của ý thức. Khoa học cũng đã chứng minh được rằng, thế giới vật chất
nói chung và trái đất nói riêng đã từng tồn tại rất lâu trước khi xuất hiện con
người và bộ óc người, rằng ý thức ra đời là kết quả của sự phát triển lâu dài của
giới tự nhiên cho tới khi xuất hiện con người và bộ óc người. Hoạt động ý thức
của con người diễn ra trên cơ sở hoạt động sinh lý thần kinh của bộ não người.
Bộ não người bao gồm khoảng 15 đến 17 tỉ tế bào thần kinh, các tế bào này tạo
nên vô số các mối liên hệ nhằm thu nhận, xử lý, truyền dẫn và điều khiển toàn

3


Tiểu luận triết học
bộ các hoạt động của cơ thể trong quan hệ đối với thế giới bên ngoài qua cơ chế
phản xạ khơng điều kiện và có điều kiện.
Khơng chỉ có thế, vận động của ý thức, tư duy trên thực tế cũng là sản
phẩm của sự vận động của vật chất. Điều đó được chứng minh một cách khá rõ
ràng ở hình thức vận động xã hội của vật chất. Đó là sự thay thế lẫn nhau của
các hình thái kinh tế- xã hội, từ đó sớm hay muộn cũng dẫn đến sự thay đổi của
ý thức, của cách nghĩ, bởi tồn tại xã hội bao giờ cũng quyết định ý thức xã hội.
Vai trò cơ sở, quyết định của vật chất còn được thể hiện ở chỗ nó quyết
định nội dung phản ánh, quyết định sự biến đổi của ý thức.
Từ nội dung thứ hai trong định nghĩa vật chất của Lênin rằng: Vật chất
mà cái cảm giác, tư duy, ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó, mà ta thấy
rằng nội dung phản ánh của ý thức là thế giới bên ngoài, là hiện thực khách
quan. Hay nói như chủ nghĩa duy vật macxit : Ý thức là sự phản ánh thế giới
khách quan vào trong bộ óc của con người. Chính vì vậy mà thế giới khách

quan như thế nào thì ý thức phản ánh như thế ấy, không nên phản ánh một cách
xuyên tạc, hư ảo, bóp méo sự thật về thế giới khách quan như việc tơ vẽ hình
tượng các vị thần linh. Nói cách khác, nội dung phản ánh của ý thức phải lấy cái
khách quan làm tiền đề và bị cái khách quan quy định.
Vật chất quyết định sự biến đổi của ý thức. Do ý thức là chức năng của bộ
não người. Hoạt động ý thức không diễn ra ở đâu ngoài những hoạt động sinh lý
thần kinh của bộ não. Ý thức phụ thuộc vào hoạt động của bộ não, do đó khi bộ
não bị tổn thương thì hoạt động ý thức sẽ khơng được bình thường hoặc bị rối
loạn.
Mặt khác, trong hoạt động của con người, nhu cầu vật chất bao giờ cũng
giữ vai trò quyết định, chi phối và quy định mục đích hoạt động bởi vì con
người trước hết phải được thoả mãn nhu cầu vật chất tối thiểu : ăn, ở, mặc… rồi
mới nghĩ đến vui chơi, giải trí, các hoạt động tinh thần.Tức là, hoạt động nhận
thức của con người trước hết hướng tới mục tiêu cải biến tự nhiên để thoả mãn
nhu cầu sống. Cuộc sống tinh thần của con người phụ thuộc và bị chi phối bởi
4


Tiểu luận triết học
nhu cầu vật chất và những điều kiện vật chất hiện có. Ý thức con người khơng
thể tạo ra các đối tượng vật chất, cũng không thay đổi được quy luật vận động
của nó. Do đó, mọi mục tiêu ước muốn của con người không dựa trên điều kiện
vật chất hiện có, trên mảnh đất hiện thực đều là ước mơ chủ quan, khơng tưởng.
Ví dụ: Vận dụng trong sự nghiệp cơng nhiệp hố, hiện đại hố của nước
ta. Trước kia do không nhận thức được rằng mọi chủ trương đường lối…đều
phải dựa trên điều kiện vật chát hiện có mà chúng ta đã chủ trương phát triển
công nghiệp nặng trong khi mọi tiền đề vật chất thì chưa có. Do đó, chúng ta đã
bị thất bại.
Khơng chỉ có thế, tính thứ nhất của vật chất so với tính thứ hai của ý thức
cịn được thể hiện ở chỗ vật chất là điều kiện để hiện thực hố ý thức. Nó quy

định khả năng các nhân tố tinh thân có thể tham gia vào hoạt động của con
người. Nó tạo điều kiện cho nhân tố tinh thần này hoặc nhân tố tinh thần khác
biến thành hiện thực và qua đó quy định mục đích, chủ trương, biện pháp mà
con người đề ra cho hoạt động của mình bằng cách chọn lọc, sửa chữa, bổ sung,
cụ thể hoá các mục đích, chủ trương biện pháp đó.
Khi khẳng định vai trò cơ sở, quyết định trực tiếp của vật chất đối với ý
thức, chủ nghĩa duy vật macxit đồng thời cũng vạch rõ sự tác dộng trở lại vô
cùng quan trọng của ý thức đối với vật chất.
1.2. Ý thức tác động trở lại vật chất.
Ý thức do vật chất sinh ra song sau khi ra đời, ý thức có tính độc lập
tương đối nên có sự tác động trở lại to lớn đối với vật chất thông qua hoạt động
thực tiễn của con người.
Ý thức đúng đắn là ý thức dựa trên quy luật khách quan của con người.
Do đó nó có tác động tích cực, làm biến đổi hiện thực, vật chất khách quan theo
nhu cầu của mình.
Ý thức sai lầm, trái quy luật khách quan của con người có tác động tiêu
cực thậm chí phá hoại các điều kiện khách quan, hoàn cảnh khách quan, kéo lùi
lịch sử. Bởi mối quan hệ giữa vật chất và ý thức là mối quan hệ tác động qua lại.
5


Tiểu luận triết học
Không nhận thức được điều này sẽ rơi vào quan niệm duy vật tầm thườngvà
bệnh nảo thủ trì trệ trong nhận thức và hành động.
Nói tới vai trị của ý thức về thực cất là nói tới vai trò của con người bởi ý
thức là ý thức của con người.
Trái với các nhà triết học duy tâm muốn biến ý thức của con người thành
động lực của lịch sử, Cácmac và Ph.Ăngghen đã khẳng định: “Xưa nay, tư
tưởng khơng thể đưa người ta vượt ra ngồi trật tự thế giới cũ được, trong bất
cứ tình huống nào, tư tưởng cũng chỉ có thể đưa người ta vượt ra ngoài phạm

vi tư tưởng của trật tự thế giới cũ mà thôi”. Thật vậy, tư tưởng căn bản không
thể thực hiện được cái gì hết. Muốn thực hiện tư tưởng thì cần có những con
người sử dụng lực lượng thực tiễn. Điều đó cũng có nghĩa là con người muốn
thực hiện các quy luật khách quan thì phải nhận thức, vận dụng đúng đắn các
quy luật đó, phải có ý chí và phương pháp để tổ chức hành động. Như vậy vai
trị của ý thức là ở chỗ nó giúp con người đề ra chủ trương, đường lối, chính
sách, những mục đích, kế hoạch, biện pháp, phương hướng phù hợp với thực tế
khách quan. Nói như vậy có nghĩa là cũng có những ý thức khoa họcvà những
ý thức không khoa học so với hiện thực khách quan, tương ứng với nó là hai tác
động trái ngược nhau tích cực và tiêu cực của ý thức đối với vật chất.
Vai trị tích cực của ý thức, tư tưởng khơng phải ở chỗ nó trực tiếp tạo ra
hay thay đổi thế giới vật chất mà là nhận thức thế khách quan từ đó hình thành
được mục đích, phương hướng, biện pháp đúng đắn đồng thời có ý chí, quyết
tâm cần thiết cho hoạt dộng của mình. Sức mạnh cuả ý thức con người không
phải ở chỗ tách rời điều kiện vật chất, thoát ly hiện thực khách quan, mà là biết
dựa vào điều kiện vật chất đã có, phản ánh đúng quy luật khách quan để cải tạo
thế giới khách quan một cách chủ động, sáng tạo với ý chí và quyết tâm cao
nhằm phục vụ lợi ích của con người và xã hội. Con người nhận thức và phản
ánh thế giới thế giới khách quan càng đầy đủ chính xác bao nhiêu thì cải tạo
chúng càng có hiệu quả bấy nhiêu. ở đây vai trò năng động sáng tạo của ý thức,
của nhân tố chủ quan của con người có vị trí hết sức quan trọng. Bảo thủ trì trệ
6


Tiểu luận triết học
hoặc tiêu cực thụ động, ỷ lại ngồi chờ chính là kìm hãm sự phát triển, triệt tiêu
tính năng động tích cực sáng tạo của ý thức.
Mặt khác, do có tính vượt trước, nên ý thức giúp cho hoạt động của con
người trở nên tự giác, tích cực, chủ động hơn như trong việc dự báo, lập kế
hoạch, đề ra đường lối, phương pháp hành động.

Vai trò của ý thức còn thể hiện ở vai trò của tri thức, trí tuệ, tình cảm và ý
chí. Nó khơng những là kim chỉ nam cho hoạt động thực tiễn mà cịn là động
lực của thực tiễn. Khơng có sự thúc đẩy của tình cảm, ý chí, hoạt động thực tiễn
sẽ diễn ra một cách chậm chạp, thậm chí khơng thể diễn ra được. Nhờ ý chí và
tình cảm, ý thức quy định tốc độ và bản sắc của hoạt động thực tiễn. Tinh thần,
dũng cảm, dám nghĩ dám làm, lịng nhiệt tình, chí quyết tâm, tình u, niềm say
mê với công việc, khả năng sáng tạo và vượt qua khó khăn nhằm đạt tới mục
tiêu xác định đều có ảnh hưởng to lớn đến hoạt động thực tiễn làm cho nó diễn
ra nhanh hay chậm. Tuy nhiên, ý chí, tình cảm chỉ là động lực mà khơng thể là
kim chỉ làm cho hoạt động thực tiễn. Bởi vì, sự thành công hay thất bại của hoạt
động thực tiễn, tác dụng tích cực hay tiêu cực của ý thức đối với sự phát triển
của tự nhiên và xã hội chủ yếu phụ thuộc vào vai trò chỉ đạo ý thức. Chính vì
vậy phải biết kết hợp giữa tri thức, trí tuệ, khoa học với ý chí, tình cảm. Bởi tri
thức càng được tích luỹ, con người ngày càng đi sâu vào bản chất sự vật và cải
tạo sự vật có hiệu quả hơn.
Tuy nhiên cơ sở cho việc phát huy tính năng động chủ quan của ý thức là
việc thừa nhận và tơn trọng tính khách quan của vật chất, của các quy luật tự
nhiên và xã hội. Nếu như thế giới vật chất – với những thuộc tính và quy luật
vốn có của nó – tồn tại khách quan, khơng phụ thuộc vào ý thức con người thì
trong nhận thức và hoạt động thực tiễn phải xuất phát từ thực tế khách quan, lấy
thực thể khách quan làm căn cứ cho mọi hoạt động của mình. Chính vì vậy,
Lênin đã nhiều lần nhấn mạnh rằng, không được lấy ý muốn chủ quan của mình
làm chính sách, khơng được lấy tình cảm làm điểm xuất phát cho chiến lược và
sách lược cách mạng. Nếu chỉ xuất phát từ ý muốn chủ quan, nếu lấy ý chí áp
7


Tiểu luận triết học
đặt cho thực tế, lấy ảo tưởng thay cho hiện thực thì sẽ mắc phải bệnh chủ quan
duy ý chí.

Khơng chỉ có thế, khi vai trị chỉ đạo của ý thức phạm sai lầm thì tinh
thần, dũng cảm, lịng nhiệt tình, chí quyết tâm cũng làm cho hoạt động thực tiễn
thất bại một cách nhanh chóng.
Qua những điều vừa trình bày ở trên về mối quan hệ giữa vật chất với ý
thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chúng ta có thể rút ra một ý nghĩa hết
sức quan trọng trong hoạt động thực tiễn của con người như sau: Mọi hoạt động
của con người ( cả hoạt động nhận thức lẫn hoạt động thực tiễn) đều phải xuất
phát từ thực tế khách quan, phát huy được tính năng động sáng tạo của ý thức,
tư tưởng, của nhân tố chủ quan của con người và đồng thời chống chủ quan duy
ý chí.
2. Vận dụng quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất
với ý thức vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay
2.1. Xuất phát từ thực tế khách quan từ đó đề ra đường lối, chủ trương,
chính sách, kế hoạch, phương hướng, mục tiêu…đúng đắn cho sự nghiệp
xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay.
Chúng ta khẳng định: Chủ nghĩa xã hội nhất định sẽ thay thế chủ nghĩa tư
bản như chủ nghĩa tư bản đã thay thế chế độ phong kiến. Đó là quy luật khách
quan của lịch sử lồi người. ở nước ta, chủ nghĩa xã hội cũng nhất định sẽ được
xây dựng thành cơng trong sự gắn bó giữa độc lập dân tộc với chủ nghĩa xã hội.
Xuất phát từ đâu và đi theo con đường nào? Chỉ có thể và phải xuất phát
từ những điều kiện – hoàn cảnh lịch sử cụ thể của đất nước Việt Nam và con
người Việt Nam, của dân tộc và lịch sử trong bối cảnh khu vực thế giới hiện đại,
theo quy luật chung mà chủ nghĩa Mac – Lênin đã nêu ra.
Thực tế là, chúng ta bước vào con đường xã hội chủ nghĩa từ một xuất
phát điểm về kinh tế xã hội rất thấp - nhất là lực lượng sản xuất. Đó là tình trạng
sản xuất nhỏ, kinh tế tự nhiên, kinh tế hiện vật còn khá phổ biến, kỹ thuật thơ
sơ, thủ cơng nửa cơ khí. Sản xuất hàng hố cịn chưa trở thành phổ biến, thị
8

Tiểu luận triết học
trường bị chia cắt, thậm chí có nơi, có lúc khép kín kể cả trong kinh tế đối
ngoại. Phương thức tổ chức, quản lý nền kinh tế dựa trên lĩnh vực kinh tế của
chúng ta là tập trung lực lượng sản xuất, đổi mới phương thức, tổ chức quản lý,
phân phối sản phẩm.
Muốn phát triển lực lượng sản xuất, chúng ta phải đẩy mạnh cơng nghiệp
hố, hiện đại hố trên cả quy mơ bề rộng lẫn chiều sâu, tạo đường băng để đất
nước “cất cánh” một cách hiện thực hướng tới năm 2020 nước ta cơ bản trở
thành một nước cơng nghiệp hố chứ khơng dừng lại ở phương hướng chung.
Nghĩa là, phải xây dựng một chương trình khả thi cho cả cơng nghiệp, nơng
nghiệp và các ngành kinh tế khác, chú trọng cho phát triển nông nghiệp, cho các
vùng kinh tế – xã hội trọng điểm, cho vùng núi, vùng sâu, vùng xa, vùng căn cứ
cách mạng cũ…
Trong chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 10 năm 2001 – 2010 của
Đảng ta đã khẳng định : con đường cơng nghiệp hố, hiện đại hố của nước ta
cần và có thể rút ngắn thời gian so với các nước đi trước, vừa có những bước
tuần tự vừa có những bước nhảy vọt. Phát huy những lợi thế của đất nước, tận
dụng mọi khả năng để đạt trình độ cơng nghệ tiên tiến, đặc biệt là công nghệ
thông tin và công nghệ sinh học, tranh thủ ứng dụng ngày càng nhiều hơn, ở
mức cao hơn và phổ biến hơn những thành tựu mới về khoa học và công nghệ,
bảo đảm cho khoa học và công nghệ thật sự trở thành lực lượng sản xuất trực
tiếp và động lực chủ yếu trong phát triển kinh tế – xã hội, khắc phục nguy cơ tụt
hậu về khoa học và công nghệ. Trong thời đại cách mạng thông tin hiện nay,
chúng ta khơng có sự lựa chọn nào khác
là phải tiếp cận nhanh chóng với tri thức và cơng nghệ mới của thời đại để từng
bước phát triển kinh tế trí thức. Phát huy nguồn lực trí tuệ và sức mạnh tinh thần
của người Việt Nam, coi phát triển giáo dục và đào tạo là nền tảng và động lực
của sự nghiệp cơng nghiệp hố, hiện đại hố. Bởi nhân tố con người đóng vai
trị hết sức quan trọng trong sự phát triển lực lượng sản xuất.

9


Tiểu luận triết học
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng đã khẳng định: Con
đường đi lên của nước ta là sự phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế
độ tư bản chủ nghĩa, tức là bỏ qua việc xác lập hệ thống chính trị của quan hệ
sản xuất và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu, kế thừa
những thành tựu mà mà nhân loại đã đạt được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, đặc
biệt là về khoa học và công nghệ để phát triển nhanh lực lượng sản xuất, xây
dựng nền kinh tế hiện đại. Xây dựng chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ
nghĩa, tạo ra sự biến đổi về chất của xã hội trên tất cả các lĩnh vực là sự nghiệp
rất khó khăn, phức tạp cho nên phải trải qua một thời kì quá độ lâu dài với
nhiều chặng đường, nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội có tính chất quá độ.
Trong các lĩnh vực của đời sống xã hội diễn ra sự đan xen và đấu tranh giữa cái
mới và cái cũ.
Khi khẳng định: chúng ta phải tiếp thu, kế thừa những thành tựu mà nhân
loại đã đạt được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, tức là, chúng ta lựa chọn, sử
dụng những thành tựu có lợi cho quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Trên
phương diện này cần phải xem chủ nghĩa tư bản không chỉ là một đối trọng mà
quan trọng hơn đồng thời là một đối tác.
Đây là một vấn đề rất quan trọng đối với nước ta đi lên chủ nghĩa xã hội
bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Muốn chủ nghĩa xã hội thành cơng thì khơng
thể khơng sử dụng chủ nghĩa tư bản với tư cách là một nấc thang văn minh nhân
loại. Như Mac đã nói: “ chúng ta đau khổ vì chủ nghĩa tư bản và cũng đau khổ
vì khơng có nó”. Tức là, chúng ta đau khổ vì quan hệ sản xuất sở hữu tư nhân tư
bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất, nhưng có lẽ chúng ta cịn đau khổ hơn nếu
như khơng có lực lượng sản xuất khổng lồ của nó, đó chính là: “Tiền đề thực
tiễn tuyệt đối cần thiết” (C.Mác và Ph.Ăngghen).
Định hướng và tiến hành xây dựng chủ nghĩa xã hội tất yếu phải kế thừa

và sử dụng lực lượng sản xuất do nhân loại tạo ra và phát triển trong điều kiện
của xã hội tư bản chủ nghĩa, chẳng hạn đó là: thành tựu khoa học, kỹ thuật, và
cơng nghệ –mơi trường, là cơ chế thị trườngvới nhiều hình thức cụ thể tác động
10


Tiểu luận triết học
vào quan điểm phát triển kinh tế, nhất là những mặt tích cực của nó. Nói như
vậy khơng có nghĩa là lặp lại hồn tồn q trình xây dựng lực lượng sản xuất
đó trong lịch sử.
Ở nước ta, lực lượng sản xuất cần phát triển song hành hai phương thức:
tuần tự (từ thủ công đến nửa cơ khí rồi cơ khí) và nhảy vọt theo lối đi tắt, đón
đầu (từ thủ cơng đi thẳng vào hiện đại) sao cho trong một thời gian ngắn, thậm
chí rât ngắn chúng ta đạt trình độ với các nước tiên tiến trong khu vực…
Song chúng ta phải biết rằng, lực lượng sản xuất chỉ có thể phát triển gắn
liền với quan hệ sản xuất phù hợp. Vì vậy, Đảng và nhà nước ta đã chủ trương
thực hiện nhất quán và lâu dài chính sách phát triển kinh tế hàng hố nhiều
thành phần vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của nhà nước theo
định hướng xã hội chủ nghĩa, đó chính là nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa. Từ đó, phát triển lực lượng sản xuất, phát triển kinh tế để xây
dựng cơ sở vật chất - kinh tế của chủ nghĩa xã hội, nâng cao đời sống nhân dân.
Phát triển lực lượng sản xuất hiện đại tới mức xã hội hoá gắn liền với xây dựng
quan hệ sản xuất mới phù hợp trên cả 3 mặt: sở hữu, quản lý và phân phối.
Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có nhiều hình thức sở
hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trị chủ đạo,
kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững
chắc. Kinh tế thị trường có định hướng xã hội chủ nghĩa có sự quản lý của nhà
nước. Nhà nước ta là nhà nước xã hội chủ nghĩa, quản lý nền kinh tế bằng hệ
thống pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách, sử dụng cơ chế
thị trường, áp dụng các hình thức kinh tế và phương pháp quản lý của kinh tế thị

trường để kích thích sản xuất, giải phóng sức sản xuất, phát huy được mặt tích
cực, hạn chế và khắc phục mặt tiêu cực của cơ chế thị trường, bảo vệ lợi ích của
người lao động, của tồn thể nhân dân.
Muốn đảm bảo cho nền kinh tế thị trường có điều kiện tồn tại và phát
triển, chúng ta phải thừa nhận sự tồn tại một cách tất nhiên và khách quan của
các quy luật: quy luật giá trị, quy luật cung – cầu, quy luật cạnh tranh… trong
11


Tiểu luận triết học
nền kinh tế. Vì nó là cái khách quan nên chúng ta phải chú ý không nên đi
ngược lại nếu khơng thì chẳng bao giờ có thể xây dựng nền kinh tế thị trường
theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Nhưng bên cạnh những mặt tích cực của nền kinh tế thị trường là: phát
triển nhanh lực lượng sản xuất, nâng cao mức sống, mức thu nhập của người lao
động lên thì mặt trái của nó trong một vài năm trở lại đây đang được phát huy
một cách mạnh mẽ, sự chênh lệch thu nhập dẫn đến sự phân hoá giàu nghèo
trong lao động, tệ nạn quan liêu, tham nhũng, suy thoái phẩm chất đạo đức của
một số cán bộ, cơng chức nhà nước…
Trước thực tế đó, Đảng và nhà nước cần có những biện pháp phân phối
hợp lý, khơng chỉ có phân phối theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế mà còn
phân phối theo mức đóng góp vốn và các nguồn lực khác vào sản xuất, kinh
doanh và thơng qua phúc lợi xã hội. Ngồi ra chúng ta cần có những biện pháp
khuyến khích làm giàu một cách chính đáng. Đối với thu nhập, nhà nước cần có
cơ sở điều tiết thu nhập (thuế thu nhập), cải cách cơ bản chế độ tiền lương. Đối
với người nghèo và có hồn cảnh khó khăn cần có chính sách xã hội hợp lý: bàn
cách làm giàu… mặt khác cần kiên quyết chống những thu nhập bất chính.
Đáng sợ hơn đó là tệ nạn quan liêu, tham nhũng, suy thối phẩm chất đạo
đức của nhiều cán bộ, cơng chức nhà nước nằm ngay trong bộ máy nàh nước,
nó gây ra bất cơng xã hội, làm giảm lịng tin của nhân dân vào sự lãnh đạo của

Đảng, vào con đường đi lên chủ nghĩa xã hội… ở vai trò của công tác xây dựng
Đảng, nhà nước trong sạch, vững mạnh là hết sức quan trọng.
Nói chung, chúng ta đi lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua việc xác lập hệ thống
chính trị của chủ nghĩa tư bản khơng phải là khơng có kế thừa và chọn lọc
những quan hệ sản xuất, những hình thức kinh tế tư bản chủ nghĩa khi nó chưa
hết tác dụng tích cực ngya trong thời kỳ quá độ. Đây chính là những “cây cầu
nhỏ”, những bước trung gian quá độ đưa chúng ta tới “phòng chờ” trực tiếp đi
và chủ nghĩa xã hội.

12


Tiểu luận triết học
Về nặt kiến trúc thượng tầng, chúng ta cũng kế thừa và chọn lọc để xây
dựng nhà nước hiến pháp của xã hội chủ nghĩa điều khiển nền kinh tế thị
trường.
Chúng ta xác định mục tiêu: chủ nghĩa xã hội mà nhân dân ta xây dựng là
một chế độ xã hội vì con người và do con người. Để tiến hành đến mục tiêu xây
dựng thành công xã hội chủ nghĩa phải gắn liền với tăng trưởng kinh tế, với
công bằng xã hội, với tiến bộ xã hội, phải ra sức thực hiện các chính xác xã hội.
Đảng ta khẳng định: “chính xác xã hội đúng đắn vì hạnh phúc con người là
động lực to lớn phát huy mọi tiềm năng sáng tại của nhân dân trong sự nghiệp
xây dựng chủ nghĩa xã hội”, bởi “khơng có đầu tư nào có lợi như đầu tư cho
con người ”. Chính sách xã hội của Đảng được thể hiện trên tất cả các mặt của
đời sống: quan tâm chăm sóc đối với những người có cơng với cách mạng,
chính sách đền ơn đáp nghĩa (xây nhà tình nghĩa, sổ tiết kiệm tình nghĩa). Trong
kihn tế, tạo ra nhiều cơng ăn việc là mới cho người lao động, cải cách chế độ
tiền lương theo hướng xố bỏ thu nhập bình qn, tiền tệ hố tiền lương, khuyến
khích tài năng, đâu tư đúng mức cho các ngành: y tế, giáo dục, văn hố- nghệ
thuật, nghiên cứu khoa học. Thực hiện chính sách dân số là một mục tiêu hết

sức quan trọng trong điều kiện quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay.
Nhưng dù sao đó mới chỉ là những chủ trương, đường lối đối với tình
hình trong nước. Vậy cịn quốc tế thì sao?
Thứ nhất, cách mạng khoa học - công nghệ, đặc biệt là công nghệ thơng
tin, cơng nghệ sinh học tiếp tục có những bước nhảy vọt, ngày càng trở thành
lực lượng sản xuất trực tiếp, thúc đẩy sự phát triển của kinh tế tri thức. Nước ta
một mặt có cơ hội rút ngắn khoảng cách so với các nước phát triển, cải thiện vị
thế của mình. Đồng thời đứng trước nguy cơ tụt hậu xa hơn nếu không tranh thủ
được cơ hội, khắc phục được những yếu kém để vươn lên. Điều này đòi hỏi các
nhà doanh nghiệp phải hết sức nhanh nhạy nắm bắt thông tin, áp dụng những
thành tựu của khoa học cơng nghệ vào trong kinh doanh, có như thế mới mong
có cơ hội phát triển.
13


Tiểu luận triết học
Thứ hai, tồn cầu hố kinh tế là xu thế khách quan, lôi cuốn các nước,
bao trùm hầu hết các lĩnh vực, vừa thúc đẩy hợp tác, vừa tăng sức ép cạnh tranh
và tính tuỳ thuộc nhau giữa các nền kinh tế. Nước ta cũng không thể nằm ngồi
vịng xốy đó.
Vậy chúng ta phải làm thế nào để vừa có thể hội nhập kinh tế quốc tế,
tham gia vào xu thế tồn cầu hố lại vừa có thể giữ vững được nền kinh tế độc
lập tự chủ.
Trước tiên phải tính đến vai trị của bộ máy nhà nước. Theo chỉ dẫn của
Lênin thì bộ máy nhà nước cần phải vừa mềm dẻo vừa hết sức cứng rắn: “Ngày
nay cần có sự mềm dẻo tối đa, mà muốn thế, muốn ứng biến một cách mềm dẻo
thì bộ máy phải thực sự cứng rắn”. Phải mềm dẻo vì đây là thời kỳ quá độ, biện
pháp quá độ. Phải cứng rắn vì đây là cuộc “chiến tranh kinh tế”, cuộc chiến
tranh “ai thắng ai” giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội. Bởi kẻ nào nắm
thống trị về kinh tế thì dần dần sớm muộn cũng sẽ thống trị cả về chính trị (áp

dụng mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng với kiến trúc thượng tầng).
Thứ hai, đó là chúng ta xây dựng chủ nghĩa xã hội mang bản sắc dân tộc
vận hành trước xu thế tồn cầu hố, chủ động mở cửa hội nhập kinh tế quốc tế
nhưng phải giữ vững nền kinh tế độc lập tự chủ. Bởi vì khơng có bản lĩnh và
khơng có bản sắc độc đáo riêng được giữ gìn, bảo vệ và phát huy thì khơng thể
đứng vững trong giao lưu hợp tác và hội nhập quốc tế. Phải làm cho văn hoá
thấm sâu vào tâm lý, ý thức dân chúng, là nội dung của kinh tế, chinh trị , xã hội
trong phát triển. Văn hoá ở trong kinh tế chính trị là vậy. Mà giá trị cao nhất, sâu
nhất của văn hố lại là con người. Nó phải là chỗ quy tụ của mọi đường lối, chủ
trương, chính sách, cơ chế, giải pháp. Một lần nữa chúng ta khẳng định vai trò
của con người trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Vì vậy
nước ta phải đầu tư hơn nữa cho việc phát triển con người mà cụ thể là sự
nghiệp giáo dục- đào tạo phải được: đổi mới phương pháp giảng dạy ở tất cả các
bậc học từ mầm non tới sau đại học. Chú trọng đến giáo dục đào tạo ở bậc tiểu
học và trung học cơ sở. Bởi “khơng có cái lợi nào bằng cái lợi đầu tư cho con
14


Tiểu luận triết học
người”. Mặt khác, ta còn phải nâng cao năng lực và hiệu quả chủ động hội nhập
quốc tế theo hướng đẩy nhanh tốc độ và khả năng nội sinh hoá những sức mạnh
bên trong nhằm thâu thức, tích tụ và tăng cường nội lực đất nước để hội nhập
một cách mạnh mẽ, toàn diện và sâu sắc mà vẫn giữ được bản sắc Việt nam.
Hiện nay, các thế lực thù địch với những “diễn biến hồ bình” vẫn đang
đe dọa hệ thống chính trị xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Từ thực tế đó địi hỏi Đảng
và nhà nước ta phải ra sức tăng cường an ninh quốc phịng, ra sức đổi mới hệ
thống chính trị phù hợp với yêu cầu phát triển của đất nước, của thời đại.
2.2. Phát huy vai trị của tính năng động chủ quan và chống chủ quan duy ý
chí.
Bên cạnh một số chính sách, biện pháp nhằm đưa đất nước ta vững bước

trên con đường xã hội chủ nghĩa như đã trình bày ở trên, ta khơng thể khơng kể
đến vai trò thúc đẩy sự nghiệp xây dựng chủ nnghĩa xã hội tiến nhanh và xa hơn
đó là tính năng động, chủ quan, đó là khối đại đồn kết tồn dân và đó cịn là ý
chí, nhiệt tình, quyết tâm thực hiện cho được xã hội xã hội chủ nghĩa trên đất
nước Việt Nam.
Bản thân sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội là một nhiệm vụ mới mẻ,
khó khăn, phức tạp, đòi hỏi phải phát huy cao độ vai trị của nhân tố chủ quan,
của tính năng động chủ quan. Đó chính là những phát minh vĩ đại, những đường
lối chính sách đứng đắn có tính chất quyết thắng của toàn thể dân tộc Việt Nam.
Sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội là sự nghiệp sáng tạo vĩ đại của
đơng đảo quần chúng. Khơng có ý chí, hồi bão lớn, nghị lực lớn thì khơng thể
thực hiện được những nhiệm vụ trọng đại, khó khăn phức tạp chưa từng có
trong lịch sử dân tộc. Vấn đề là ở chỗ mọi nhiệt tình và ý chí cách mạng hiện
nay phải gắn liền với chi thức, hiểu biết, đặt trên cơ sở khoa học, sự phát triển
tiềm lực trí tuệ của cả dân tộc.
Khơng có khoa học, khơng có sự phát triển mạnh mẽ nguồn lực trí tuệ thì
khơng thể dẫn dắt xã hội đi tới văn minh, hiện đại. Do đó, phải quy tụ mọi tài
năng của cơng dân, tập hợp trí tuệ và phát huy sức mạnh trí tuệ của cả dân tộc.
15


Tiểu luận triết học
Đây phải đứng ở đỉnh cao và là chỗ kết tinh tài năng ý chí chỉ đạo, bản lĩnh giai
cấp và dân tộc, biểu hiện tinh thần thời đại.
Bước vào thế kỷ XXI, chúng ta tin chắc vào thắng lợi của sự nghiệp xây
dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ tổ quốc, tin chắc chủ nghĩa xã hội nhất định
thành công, nhất định tiếp tục đi theo con đường đã chọn, dù một thế kỷ hay lâu
hơn nữa cũng khơng nao núng. Đó phải chăng là sự khẳng định một ý chí lớn,
một niềm tin lớn, một quyết tâm lớn mà nếu khơng có thì sẽ khơng tiếp tục cụ
thể hố và từng bước đưa vào cuộc sống những điều ghi trong cương lĩnh xây

dựng đất nước trong thời kỳ qua độ lên chủ nghĩa xã hội cũng như trong Đại hội
Đảng lần thứ IX.
Với ý chí “quyết tâm đưa nước ta thốt khỏi nghèo làn, lạc hậu”, thhì
khơng thể chậm chễ trong cơng nghiệp hố, hiện đại hhố đất nước, để nhanh
chóng thu hẹp khoảng cách giữa nước ta với các nước phát triển.
Trong khi đề cao vai trò của nhân tố chủ quan, của ý chí, nhiệt tình, cách
mạng cũng cần phải phân biệt với tư tưởng chủ quan duy ý chí. Chủ nghĩa duy
vật biện chứng cho rằng tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội nhưng ý thức xã
hội lại có tác động ngược lại đến tồn tại xã hội, thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát
triển của xã hội. Khi con người xuất phát ý muốn chủ quan, lấy ý chí áp đặt cho
thực tế thì nó sẽ trở thành một vận cản đối với sự nghiệp cách mạng. Vì vậy,
trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội mà trước mắt là sự nghiệp cơng
nghiệp hố, hiện đại hố, chúng ta khơng thể tiến hành theo quan niệm cũ, cách
làm cũ (trước 1986). Mà mọi đường lối, kế hoạch đều phải dựa vào tình hình
thực tế, những điều kiện và khả năng thực tế, tôn trọng quy luật khách quan.
Nêu cao, bồi dưỡng ý chí cách mạng và phê phán tư tưởng chủ quan duy
ý chí là hai mặt của một vấn đề. Nêu cao ý chí cách mạng là khuyến khích tinh
thần dám nghĩ, dám làm, dám tạo ra những bước đột phá có tính cách mạng để
phát triển chứ khơng phải là kích thích những hành động chủ quan nóng vội, bất
chấp quy luật khách quan. Phê phán tư tưởng chủ quan duy ý chí là nhằm hướng
tới sự tỉnh táo khoa học và tính thực tiễn trong mọi mặt hoạt động chứ không
phải là làm nhụt ý chí cách mạng.

16


Tiểu luận triết học
KẾT LUẬN
Qua việc nghiên cứu đề tài trên, chúng ta đã tìm hiểu một cách sâu sắc
hơn về mối quan hệ giữa vật chất với ý thức, đó là mối quan hệ biện chứng tác

động qua lại lẫn nhau. Khẳng định vật chất ln mang tính thứ nhất, tính quyết
định, ý thức ln mang tính thứ hai, bị chi phối, bị quyết định. Song, ý thức lại
có tác động trở lại vô cùng quan trọng đối với vật chất. Nó có thể làm cho vật
chất phát triển, biến đổi theo nhu cầu, ý muốn, nhưng đồng thời nó cũng có thể
làm cho vật chất khơng phát triển, bị kìm hãm. Qua đó, chúng ta có thể rút ra
bài học hết sức cần thiết cho sự nghiệp cách mạng lớn lao của Đảng và nhân dân
ta - Sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội đó là: Chúng ta chỉ có thể tiến lên chủ
nghĩa xã hội nếu như: Mọi đường lối, chính sách, phương hướng mục tiêu đề ra,
hoạch định ra phải được xuất phát từ thực tế điều kiện nước nhà. Thứ hai chúng
ta phải phát huy cao độ vai trị tích cực của ý thức hay chính là vai trị năng
động chủ quan của con người. Xây dựng hệ động lực tinh thần mạnh mẽ cổ vũ
lớn lao cho sự nghiệp cách mạng vĩ đaịo của tồn Đảng và nhân dân ta. Đó
chính là “xây dựng khối đại đồn kết dân tộc”, đó là “khơi dậy lịng u nước, ý
chí quật cường, phát huy tài trí của người Việt Nam, quyết tâm đưa nước nhà ra
khỏi nghèo làm lạc hậu”. Đồng thời, chúng ta cũng cần tránh tư tưởng chủ quan
duy ý chí, nóng vội trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. Một điều hết
sức quan trọng đó là làm sao để vừa xây dựng nền kinh tế có sự tham gia của
các thành phần kinh tư bản lại vừa tránh được nguy cơ chệch hướng xã hội chủ
nghĩa. Đây cũng là một vấn đề cấp thiết mà Đảng và nhà nước ta cần có phương
hướng đi sao cho phù hợp.
Gần đây có một số ý kiến cho rằng: Mục tiêu đến năm 2020 nước ta cơ
bản trở thành một nước công nghiệp của Đảng ta là chủ quan duy ý chí, là nóng
vội, khơng tn theo chủ nghĩa Mác – Lê nin, rằng nước ta chưa đủ điều kiện để
có thể đề ra một mục tiêu không tưởng như vậy. Đứng trước tình hình này, Đảng
và nhà nước ta cần có biện pháp, bước đi như thế nào?

17


Tiểu luận triết học

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Giáo trình triết học Mác - Lênin (NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội)
2. Triết học Mác - Lênin (NXB giáo dục)
3.Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH.
NXB Sự thật, Hà Nội, năm 1991.
4. Chủ nghĩa Lênin và công cuộc đổi mới trong sự nghiệp xây dựng
CNXH ở nước ta (NXB Thông tin lý luận, năm 1995).
5. Lê Khả Phiêu: “Phát huy sức mạnh toàn dân tộc, xây dựng…” (NXB
Chính trị quốc gia, năm 2001).
6. Lý luận chính trị số 1- 2002.
7. Tạp chí Cộng sản số 22 - 2000.
8. Tạp chí Cộng sản số 5 - 2001.
9. Tạp chí Cộng sản số 6 - 2001.
10. Tạp chí Cộng sản số 8 - 2001.
11. Tạp chí Triết học số 5 – 2002.
12. Văn kiện Đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ 9.
NXB Chính trị quốc gia, năm 2001.

18


Tiểu luận triết học
MỤC LỤC
Nội dung

Trang

Lời nói đầu……………………………… …………………………1
1. Quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa

vật chất với ý thức …………………………………………...2
1.1. Vật chất quyết định ý thức …………………………………… 2
1.2. ý thức tác động trở lại vật chất…………………………………4
2. Vận dụng quan điểm duy vật biện chứng về mối quan hệ
giữa vật chất với ý thức vào sự nghiệp xây dựng chủ
nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay. …………………………….7
2.1. Xuất phát từ thực tế khách quan từ đó đề ra đường lối,
chủ trương, chính sách, kế hoạch, phương hướng,
mục tiêu…đúng đắn cho sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa
xã hội ở nước ta hiện nay…………………………………….7
2.2. Phát huy vai trị của tính năng động chủ quan và chống chủ
quan duy ý chí…………………………...………………….12
3. Kết luận …………………………………………………………15
4. Phụ lục …………………………………………………………..16
5. Tài liệu tham khảo ………………………………………………17

19