Thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội từ thực tiễn tỉnh bắc ninh

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

TRẦN THỊ HOAN

THỦ TỤC TỐ TỤNG THÂN THIỆN
ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI
TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH

Ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự
Mã số: 8. 38. 01. 04

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Lan Chi

HÀ NỘI, NĂM 2021


TRẦN THỊ HOAN

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

TRẦN THỊ HOAN

LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

THỦ TỤC TỐ TỤNG THÂN THIỆN ĐỐI VỚI
NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI

TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ
LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

KHĨA X

Hà Nội, năm 2021

HÀ NỘI năm


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tơi, có sự hỗ trợ,
giúp đỡ từ người hướng dẫn là TS. Lê Lan Chi. Các nội dung nghiên cứu và kết
quả trong đề tài này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất cứ
cơng trình nghiên cứu nào trước đây. Những nhận xét, đánh giá cũng như số liệu
của các tác giả, cơ quan tổ chức khác đã được trích dẫn và thể hiện trong phần tài
liệu tham khảo.
Hà Nội, ngày 08 tháng 3 năm 2021
Tác giả luận văn

Trần Thị Hoan


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
BLTTHS

:

Bộ luật tố tụng hình sự

TAND

:

Tịa án nhân dân

VKSND

:

Viện kiểm sát nhân dân

CQĐT

:

Cơ quan điều tra

TTHS

:

Tố tụng hình sự

XHCN

:

Xã hội chủ nghĩa

BLHS

:

Bộ luật hình sự

NCTN

:

Người chưa thành niên

QCN

:

Quyền con người


MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG THÂN
THIỆN ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI ................................. 6
1.1. Khái niệm, đặc điểm, mục đích của thủ tục tố tụng thân thiện đối với
người dưới 18 tuổi phạm tội ............................................................................. 6
1.1.1. Khái niệm thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 6
1.1.2 Đặc điểm thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm
tội……………………………………………………………………………………...15
1.1.3. Mục đích của thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm

tội ..................................................................................................................... 19
1.2. Cơ sở quy định thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi
phạm tội .......................................................................................................... 20
1.3. Một số mơ hình tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội
trên thế giới ..................................................................................................... 23
1.3.1. Mơ hình tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi phạm tội trong pháp
luật quốc tế....................................................................................................... 23
1.3.2. Thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Pháp ........ 31
1.3.3. Thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Nga ............... 32
1.3.4. Thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Hoa
Kỳ…. ............................................................................................................. ...26
Tiểu kết chương 1…………………………………………………………………....34
Chương 2 QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM
HIỆN HÀNH VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG THÂN THIỆN ĐỐI VỚI NGƯỜI
DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH TẠI TỈNH BẮC
NINH ............................................................................................................... 28
2.1. Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành về thủ tục tố
tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội .................................... 28
2.1.1. Quy định về phạm vi chủ thể được áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện .... 28
2.1.2. Quy định về nguyên tắc tiến hành tố tụng ............................................... 36
2.1.3. Quy định về đối tượng chứng minh ........................................................ 37
2.1.4.Quy định về người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng ............... 40
2.1.5. Quy định về việc áp dụng biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế .... 41
2.1.6. Quy định về thủ tục tố tụng ..................................................................... 45


2.2. Thực tiễn thi hành quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thủ tục
thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh 40
2.2.1. Tổng quan về tình hình kinh tế, xã hội tỉnh Bắc Ninh và các yếu tố tác
động đến việc người dưới 18 tuổi phạm tội ..................................................... 408

2.2.2. Kết quả đạt được trong áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện đối với người
dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ............................................. 50
2.2.3. Những hạn chế, tồn tại trong thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện đối với
người dưới 18 tuổi phạm tội và nguyên nhân .................................................... 58
Tiểu kết chương 2……………………………………………………………………62
Chương 3 MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC
HIỆN THỦ TỤC TỐ TỤNG THÂN THIỆN ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18
TUỔI PHẠM TỘI ........................................................................................... 63
3.1. Giải pháp hoàn thiện một số quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm
2015 ................................................................................................................. 58
3.2. Các giải pháp về tổ chức và thực hiện pháp luật ................................... 70
3.2.1. Tăng cường năng lực chuyên môn của hệ thống cán bộ tư pháp ............. 70
3.2.2. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục và hướng dẫn thực hiện thủ
tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ......................................... 72
3.2.3. Xây dựng cơ chế phối hợp giữa Cơ quan điều tra,Viện kiểm sát và Tòa án,
các cơ quan, tổ chức khác ................................................................................ 74
3.2.4. Tăng cường các thiết chế nhà trường, gia đình và xã hội ....................... 74
Tiểu kết chương 3……………………………………………………………………75
KẾT LUẬN.................................................................................................... 76
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………..78


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Người dưới 18 tuổi là một đối tượng đặc biệt của quá trình giải quyết vụ án
hình sự. Ở lứa tuổi này, người dưới 18 tuổi chưa phát triển đầy đủ về tâm sinh lí,
mức độ nhận thức cũng như kinh nghiệm sống còn hạn chế, khả năng tự kiềm chế
chưa cao. Do đó, người dưới 18 tuổi thường dễ bị kích động, dễ bị lôi kéo vào
những hoạt động phiêu lưu, mạo hiểm, thực hiện những hành vi vi phạm pháp luật
và tội phạm. Trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, các quyết định, hành vi tố

tụng cũng như các xử sự mà các cơ quan tư pháp hình sự áp dụng đối với họ, nếu
khơng bảo đảm tính thân thiện, có khả năng gây ra những tổn thương nghiêm trọng
cho người dưới 18 tuổi và tác động tiêu cực tới quá trình phục hồi nhân cách và
giáo dục, cải tạo họ. Với những đặc thù đó, thủ tục tố tụng hình sự đối với người
dưới 18 tuổi cần có những quy định riêng, khác biệt so với thủ tục áp dụng cho người
trên 18 tuổi, thể hiện tính thân thiện, phù hợp với tâm sinh lý lứa tuổi. Việc đặt ra thủ
tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi có ý nghĩa quan trọng: vừa bảo vệ trật
tự, an tồn xã hội, bảo vệ cơng lý, quyền con người, quyền công dân, vừa thể hiện
trách nhiệm xã hội của nhà nước trong việc chăm sóc, giáo dục trẻ em và thế hệ trẻ,
giúp đỡ người dưới 18 tuổi phạm tội sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở
thành người có ích cho xã hội.
Bộ luật tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015 và các văn bản pháp luật khác
đã có nhiều quy định về thủ tục tố tụng có liên quan đến người dưới 18 tuổi, trong
đó có những quy định thể hiện yếu tố tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi
phạm tội. Tuy nhiên, các quy định của pháp luật tố tụng hình sự cịn nhiều điểm
chưa đáp ứng được yêu cầu thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, một số
quy định vẫn cịn mang tính hình thức, chưa sát với thực tế. Thực tiễn khởi tố, điều
tra, truy tố, xét xử đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở tỉnh Bắc Ninh cũng như
các địa phương khác cho thấy tình hình tội phạm, số vụ, số người dưới 18 tuổi
phạm tội vẫn diễn biến theo chiều hướng phức tạp, với những đặc thù riêng trong
quá trình giải quyết vụ án. Các cơ quan tiến hành tố tụng đã cố gắng vận dụng linh
hoạt những quy định của pháp luật trong các điều kiện, khả năng hiện có để bảo
đảm lợi ích tốt nhất cho người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, thực tiễn tố tụng đối với người

1


dưới 18 tuổi phạm tội vẫn còn bộc lộ nhiều hạn chế, chưa đảm bảo tố tụng thân thiện
do đội ngũ cán bộ tư pháp, bổ trợ tư pháp còn thiếu; trình độ nghiệp vụ, hiểu biết khoa
học giáo dục người dưới 18 tuổi còn yếu, cơ sở vật chất chưa bảo đảm. Điều này đặt ra

nhiều rào cản, nhiều vấn đề cần giải quyết trong đó có việc đánh giá hiệu quả của các
quy định tố tụng hình sự để hoạt động tố tụng thực sự trở nên thân thiện.
Trước yêu cầu mới của thực tiễn, hướng đến mục tiêu xây dựng Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa và tôn trọng quyền con người đặc biệt là quyền của
người dưới 18 tuổi, thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội cần phải đổi
mới theo hướng bảo đảm tính thân thiện một cách thực chất, đáp ứng yêu cầu cải
cách tư pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền ở nước ta.
Từ cải cách đó, việc tiếp tục nghiên cứu sâu sắc hơn nữa vấn đề thủ tục tố tụng
thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, từ đó đưa ra kiến nghị, giải pháp nhằm
nâng cao hiệu quả thực hiện thủ tục này khơng những có ý nghĩa lý luận, thực tiễn và
pháp lý quan trọng, mà cịn là vấn đề mang tính cấp thiết. Đây cũng là lý do luận chứng
cho việc tác giả quyết định chọn đề tài "Thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới
18 tuổi phạm tội từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh" làm luận văn thạc sĩ luật học.
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Trước khi tác giả thực hiện đề tài này, đã có rất nhiều cơng trình nghiên cứu
các vấn đề về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi dưới góc độ luật tố tụng
hình sự được cơng bố, có thể kể đến một số cơng trình tiêu biểu như:
- Cơng trình dưới dạng luận án, luận văn:
Pháp luật về quyền của người chưa thành niên phạm tội ở Việt Nam, Vũ Thị
Thu Uyên (2015), Luận án tiến sĩ Luật học, Hà Nội
Chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội ở Việt Nam hiện
nay, Hoàng Minh Đức (2016), Luận án tiến sĩ luật học, Hà Nội.
Huỳnh Thị Kim Ánh (2020), Chính sách pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam
đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, Luận án tiến sĩ luật học, Hà Nội.
- Cơng trình dưới dạng bài viết khoa học tạp chí chuyên ngành:
“Một số điểm mới của BLTTHS năm 2015 về thủ tục tố tụng đối với người
dưới 18 tuổi”, Trần Thị Thu Hiên, Nguyễn Phương Anh (2016), Tạp chí Tòa án
nhân dân (tháng 10/2016).
“Thủ tục xét xử vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi tại Tịa án gia đình
và người chưa thành niên của một số quốc gia trên thế giới và kinh nghiệm cho

Việt Nam”, Nguyễn Phương Thảo (2017), Tạp chí Nhà nước và pháp luật (05).
2


Nguyễn Hải Ninh (2019), “Pháp luật tố tụng hình sự với việc bảo đảm quyền
con người của người bị buộc tội dưới 18 tuổi”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp (08);
Nguyễn Thị Khánh Ngọc (2020), “Sự cần thiết phải nhân rộng và nâng cao
hiệu quả hoạt động của Tòa gia đình và người chưa thành niên ở Việt Nam”, Tạp
chí Tòa án nhân dân (01).
Phan Thị Thanh Mai (2020), “Kiến nghị sửa đổi, bổ sung một số quy định
của BLTTHS năm 2015 về thủ tục tố tụng với người dưới 18 tuổi”, Tạp chí Khoa
học kiểm sát (02).
Ngồi ra, các giáo trình của các cơ sở đào tạo luật trên cả nước đều đề cập
đến các thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội như: Trường Đại học
Luật Hà Nội (2018), Giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb Cơng an nhân
dân, Hà Nội; Trường Đại học Kiểm sát Hà Nội (2016), Giáo trình Luật tố tụng hình
sự Việt Nam, Nxb. Chính trị Quốc gia sự thật, Hà Nội; Viện Đại học Mở Hà Nội
(2015), Giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam (Tái bản lần thứ hai), Nxb. Tư
pháp, Hà Nội,.… Một số sách bình luận khoa học về BLTTHS cũng đề cập đến thủ
tục này…
Các cơng trình trên ở các mức độ khác nhau đã làm rõ vấn đề lí luận cũng
như thực tiễn áp dụng quy định về các thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi
phạm tội. Tuy nhiên, chưa có cơng trình nào nghiên cứu tồn diện về thủ tục tố
tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo BLTTHS năm 2015 và
tiếp cận đối tượng nghiên cứu về mặt thực tiễn trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận về thủ tục tố tụng thân thiện đối
với người dưới 18 tuổi phạm tội trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và những
vấn đề thực tiễn thực hiện tại tỉnh Bắc Ninh, luận văn tìm ra những bất cập và
vướng mắc trong quá trình thực hiện để từ đó đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao

hiệu quả thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.
Các nhiệm vụ cần giải quyết của luận văn:
- Xây dựng khái niệm về thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18
tuổi phạm tội; chỉ ra những đặc điểm cơ bản, mục đích của thủ tục tố tụng thân
thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội và cơ sở quy định thủ tục này. Để thực
hiện nhiệm vụ này, luận văn cũng cần tham khảo một số mơ hình tố tụng trên thế
giới để đối chiếu, so sánh và tham khảo cho Việt Nam.
- Nghiên cứu, đánh giá tính thân thiện trong các quy định chung về thủ tục tố
tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015;
3


đánh giá thực tiễn thực hiện tại tỉnh Bắc Ninh để làm sáng tỏ những ưu điểm và hạn
chế của luật thực định cũng như của thực tiễn và chỉ ra nguyên nhân của những hạn
chế đó.
- Trên cơ sở các nghiên cứu trên, luận văn cần đề xuất các giải pháp phù hợp
nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18
tuổi phạm tội.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các vấn đề lý luận về thủ tục tố tụng
thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội (trong quá trình truy cứu trách
nhiệm hình sự, theo quy định của luật tố tụng hình sự, họ có các tư cách tố tụng của
người bị tố giác, người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo). Luận văn cũng
nghiên cứu thủ tục tố tụng thân thiện trong các quy định của pháp luật tố tụng hình
sự Việt Nam trong sự so sánh với thủ tục tố tung chung, với thông lệ tư pháp người
chưa thành niên và với thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh.
- Phạm vi nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về thủ tục tố tụng
thân thiện áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được thực hiện trong hoạt

động khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự; các hoạt động của các cơ quan có
thẩm quyền tiến hành tố tụng trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh trong 05 năm trở lại đây (từ
năm 2016 đến năm 2020) khi giải quyết những vụ án có người phạm tội là người dưới
18 tuổi.
Luận văn không nghiên cứu thực tiễn thực hiện trong quân đội nhân dân,
không nghiên cứu giai đoạn thi hành án hình sự.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và
duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan
điểm của Đảng và Nhà nước Việt Nam về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa, tinh thần cải cách tư pháp, chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống
pháp luật, hoạt động đấu tranh phòng, chống tội phạm. Luận văn sử dụng phương
pháp nghiên cứu của chuyên ngành Luật hình sự, Luật tố tụng hình sự.. với các
phương pháp nghiên cứu cụ thể để làm sáng tỏ bản chất của thủ tục tố tụng thân
thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.

4


Luận văn sử dụng những phương pháp nghiên cứu: Phương pháp phân tích,
phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn
Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa quan trọng về phương diện lý
luận và thực tiễn, vì đây là cơng trình nghiên cứu đầu tiên ở cấp độ một luận văn
thạc sĩ luật học về thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội,
đặc biệt theo các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 và những văn bản
pháp luật có liên quan. Những điểm mới của luận văn là:
- Luận văn đã đưa ra và luận giải được một số quan điểm cơ bản về khái
niệm, đặc điểm, mục đích, cơ sở thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18
tuổi phạm tội, tìm hiểu thực trạng của quy định của pháp luật và thực tiễn thi hành

pháp luật tại tỉnh Bắc Ninh làm phong phú thêm cho hoạt động nghiên cứu khoa
học về pháp luật tố tụng hình sự.
- Trên cơ sở kết quả nghiên cứu lý luận và thực trạng thực hiện thủ tục tố
tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, luận văn đã chỉ ra được những
điểm bất cập cần sửa đổi, bổ sung nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình
sự về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.
- Trên cơ sở đánh giá thực tiễn thi hành thủ tục tố tụng thân thiện đối với
người dưới 18 tuổi phạm tội tại Bắc Ninh, luận văn đã phân tích những nguyên
nhân và đề xuất các định hướng và giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả
thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo Bộ
luật tố tụng hình sự năm 2015 và những văn bản pháp luật có liên quan.
7. Kết cấu của luận văn
Luận văn gồm có 03 chương:
Chương 1: Một số vấn đề lý luận về thủ tục tố tụng thân thiện đối với người
dưới 18 tuổi phạm tội
Chương 2: Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành về
thủ tục tố tụng thân thiện và thực tiễn thi hành tại tỉnh Bắc Ninh
Chương 3: Các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện thủ tục tố tụng
thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội

5


Chương 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG THÂN THIỆN ĐỐI
VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI
1.1. Khái niệm, đặc điểm, mục đích của thủ tục tố tụng thân thiện đối
với người dưới 18 tuổi phạm tội
1.1.1. Khái niệm thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội
1.1.1.1. Người dưới 18 tuổi phạm tội

Trước đây trong hệ thống pháp luật Việt Nam và khoa học pháp lý, khái
niệm người chưa thành niên (NCTN) được sử dụng nhiều hơn. Đến thời điểm Bộ
luật hình sự (BLHS) năm 2015 được ban hành, khái niệm người dưới 18 tuổi phạm
tội được đưa ra để thay thế khái niệm người chưa thành niên. Thuật ngữ này được
nhận thức khác nhau, tùy theo góc độ, lĩnh vực.
Theo nhà tâm lý học G.Stanley Hall, thời kỳ chưa thành niên là thời kỳ quá
độ tuổi trẻ em chuyển lên người lớn và là thời kỳ gắn liền với những xung đột, xáo
trộn tâm trạng, nó cũng được quan niệm đồng nghĩa với tuổi đang lớn hoặc đang
trưởng thành [13].
Quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu của Liên hợp quốc (LHQ) về áp dụng pháp luật
với NCTN (Quy tắc Bắc Kinh) không đưa ra khái niệm về NCTN mà chỉ đưa ra
thuật ngữ “người ít tuổi”. Theo Quy tắc số 2.1 mục a của Quy tắc Bắc Kinh thì
“Người chưa thành niên là người ít tuổi tuỳ theo từng hệ thống pháp luật có thể bị xét
xử vì phạm pháp theo phương thức khác với xét xử người lớn” [21]. Quy tắc của LHQ
về bảo vệ NCTN bị tước quyền tự do được Đại hội đồng LHQ thông qua ngày
14/12/1990, có ghi nhận tại Quy tắc số 11 mục a rằng, NCTN là người dưới 18 tuổi,
giới hạn tuổi dưới mức này cần phải được pháp luật xác định và không được tước
quyền tự do của NCTN.
Ở Việt Nam, theo Từ điển tiếng Việt, NCTN được hiểu như sau: “Người chưa
thành niên là người chưa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể lực, trí tuệ, tinh thần
cũng như chưa có đầy đủ về quyền và nghĩa vụ cơng dân” [53, tr.114]. Định nghĩa này
đã chỉ rõ, NCTN là người chưa hồn thiện cả về thể lực, trí lực lẫn tinh thần.
Tuy nhiên, nếu chỉ xem xét khái niệm NCTN theo Từ điển tiếng Việt thì rất
khó xác định phạm vi đối tượng cụ thể trong cơ cấu dân số là NCTN. Theo đó, yếu
tố để xác định đối tượng là NCTN hoàn toàn phụ thuộc vào dấu hiệu sự phát triển về

6


tâm sinh lý, nhận thức. Dấu hiệu này được xác định bởi yếu tố định tính, cịn yếu tố

định lượng (có thể coi độ tuổi là yếu tố định lượng) chưa được xác định. Nếu tiếp cận
khái niệm NCTN trên phương diện pháp lý, pháp luật Việt Nam hiện hành, độ tuổi của
NCTN đã được thống nhất trong Bộ luật hình sự, Bộ luật tố tụng hình sự, Bộ luật dân
sự, Bộ luật lao động, Luật xử lý vi phạm hành chính và một số văn bản quy phạm pháp
luật khác.
Như vậy về độ tuổi, NCTN là người chưa đủ 18 tuổi. Có thể nhận thấy một
số điểm khác biệt của người dưới 18 tuổi so với người thành niên: (i) NCTN là
người chưa phát triển đẩy đủ về thể chất. Điểm khác biệt này là do nhân tố sinh
học; (ii) người dưới 18 tuổi là người chưa phát triển đầy đủ về trí tuệ và tâm lý,
sinh lý. Quá trình sinh học, trí tuệ của nhóm đối tượng này phát triển song song với
sự phát triển về thể chất.
Người dưới 18 tuổi chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân. Độ tuổi của
người dưới 18 tuổi là ranh giới để phân biệt họ với người thành niên. Theo đó
người chưa đủ 18 tuổi là người chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân.
Suy ra, người chưa thành niên hay người dưới 18 tuổi là người chưa phát
triển toàn diện về thể chất và tinh thần, chưa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ pháp
lý như người đủ 18 tuổi trở lên (đã thành niên).
Điều 40 (1) Công ước quyền trẻ em đề cập đến người chưa thành niên phạm
tội là trẻ em có hành vi vi phạm pháp luật hình sự. Điều 37 cịn đề cập đến khái
niệm trẻ em bị tước tự do. Khái niệm này có thể được hiểu (tương đương với) là
NCTN phạm tội bị tước tự do. Ngoài các khái niệm trên, một thuật ngữ khác cũng
thường được sử dụng bởi một số cơ quan nhân quyền LHQ và tổ chức quốc tế
khác, đó là trẻ em làm trái pháp luật, NCTN vi phạm pháp luật. Theo UNICEF,
NCTN làm trái với pháp luật là những người dưới 18 tuổi phải làm việc với hệ
thống tư pháp do bị nghi ngờ hay bị cáo buộc là phạm tội. Cũng có quan điểm cho
rằng, NCTN vi phạm pháp luật hay làm trái pháp luật được hiểu là “những người
dưới 18 tuổi đã thực hiện, hoặc bị tố cáo là đã thực hiện một hành vi vi phạm pháp
luật (hành chính hoặc hình sự)” [63]. Như vậy, khái niệm NCTN vi phạm pháp luật
có nội hàm rộng hơn khái niệm NCTN phạm tội, do vi phạm pháp luật khơng có
nghĩa chỉ bao gồm pháp luật hình sự, và khơng có nghĩa trong mọi trường hợp sẽ

7


dẫn đến hậu quả là NCTN bị truy cứu trách nhiệm hình sự và bị xác định là phạm
tội như với trường hợp NCTN phạm tội.
Trong luật hình sự và tố tụng hình sự ở Việt Nam, NCTN phạm tội là thuật
ngữ được sử dụng nhiều. Bộ luật hình sự (BLHS) năm 1999 có một chương riêng
(chương X): Những quy định đối với người chưa thành niên phạm tội. Bộ luật tố
tụng hình sự (BLTTHS) năm 2003 cũng đề cập đến khái niệm người chưa thành
niên phạm tội trong nhiều quy định của Chương XXXII (Thủ tục tố tụng với người
chưa thành niên). BLTTHS năm 2015 tiếp nối những quy định về NCTN trước đây,
nhưng thay đổi bằng việc quy định về khái niệm người dưới 18 tuổi phạm tội. Thực
chất khái niệm người dưới 18 tuổi phạm tội không thay đổi về nội hàm so với quy
định về NCTN phạm tội so với trước kia. Tuy nhiên, việc xác định ln giới hạn độ
tuổi trong khái niệm này góp phần dễ dàng hơn cho việc áp dụng cũng như không
cần các văn bản hướng dẫn thi hành.
Theo pháp luật Việt Nam hiện nay, người phạm tội là “người có đủ dấu hiệu
của chủ thể của tội phạm đã thực hiện hành vi được luật hình sự quy định là tội
phạm” [52, tr.311]. Người phạm tội có thể đã hoặc chưa thành niên - trong đó NCTN
phạm tội là một bộ phận đặc biệt của người phạm tội nói chung, ranh giới ngăn cách
NCTN phạm tội và người thành niên phạm tội là 18 tuổi tròn [67, tr.341]. Người từ đủ
18 tuổi trở lên thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội và bị coi là tội phạm, họ
được xem là những người đã thành niên phạm tội, còn người chưa đủ 18 tuổi mà
thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị coi là tội phạm thì sẽ được xem là
NCTN phạm tội.
Theo Điều 12 BLHS 2015, người dưới 18 tuổi phạm tội chỉ bao gồm những
người từ đủ 14 tuổi nhưng chưa đủ 18 tuổi. Luật hình sự quy định cụ thể, một
người nếu chưa đủ 14 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội hoặc một người
từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về

một số tội phạm theo quy định của BLHS.
Tuy nhiên, có một số vấn đề lý luận cần làm rõ khi đề cập tới khái niệm
người dưới 18 tuổi phạm tội. Khái niệm người dưới 18 tuổi phạm tội thường được
dùng cả trong tố tụng hình sự (TTHS). Tuy nhiên, về mặt lý luận, khái niệm người
dưới 18 tuổi phạm tội không đồng nhất với khái niệm người dưới 18 tuổi bị buộc
tội do: thứ nhất, có trường hợp phạm tội khi dưới 18 tuổi nhưng khi khởi tố vụ án,

8


khởi động tiến trình tố tụng, họ đã trên 18 tuổi; thứ hai, phạm tội là từ chỉ trạng thái bị
coi là có tội sau khi bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật, cịn trước khi bản án kết tội
đã có hiệu lực pháp luật, họ vẫn chưa bị coi là có tội mà chỉ coi là người bị buộc tội.
Nhưng trong thực tiễn tư pháp hình sự, cũng như trong các văn bản pháp luật TTHS,
khái niệm người phạm tội cũng thường được sử dụng để chỉ đối tượng người bị
buộc tội và trở thành một tập qn ngơn ngữ pháp lý. Vì thế, khái niệm người dưới
18 tuổi phạm tội cũng được sử dụng trong TTHS với hàm ý chỉ người dưới 18 tuổi
bị buộc tội.
1.1.1.2. Thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội
Thủ tục tố tụng là cách thức, trình tự, là nghi thức tiến hành xem xét một vụ
việc hoặc giải quyết một vụ án đã được thụ lý hoặc khởi tố theo các qui định của
pháp luật [65, tr.729]. Tuy nhiên, nếu hiểu theo nghĩa rộng, thủ tục tố tụng khơng
chỉ là cách thức, trình tự, là nghi thức tiến hành xem xét một vụ việc hoặc giải
quyết một vụ án mà là một hệ thống các yếu tố liên quan để triển khai, vận hành
các cách thức, trình tự, nghi thức đó. Các yếu tố này liên quan như các thiết chế (cơ
quan tiến hành tố tụng với con người, cơ sở vật chất…), người tham gia tố tụng,
các nguyên tắc, chính sách và quy định (thể chế) để xác định tổng thể căn cứ, thẩm
quyền, đối tượng, cách thức, trình tự thực hiện theo quy định của pháp luật.
Việc giải quyết các vụ án hình sự được quy định áp dụng cho thủ tục TTHS.
Tuỳ theo quan niệm và tiêu chí phân đoạn mà thủ tục TTHS được chia thành các

giai đoạn: khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, thi hành án, giám
đốc thẩm và tái thẩm hay khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án hay khởi tố,
điều tra, truy tố, xét xử… Bên cạnh những thủ tục TTHS được thiết kế nhằm giải
quyết chung đối với các vụ án hình sự thơng thường, cịn có những thủ tục TTHS
đặc biệt chỉ áp dụng cho một số đối tượng đặc biệt. Ví dụ: thủ tục áp dụng biện
pháp bắt buộc chữa bệnh, thủ tục rút gọn, thủ tục khiếu nại, tố cáo trong TTHS...
Thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi cũng là một trong những loại thủ tục đặc
biệt của TTHS, hoặc tại một số quốc gia trên thế giới, được quy định theo một luật
riêng về tư pháp người dưới 18 tuổi. Mặc dù qui định rất nhiều các thủ tục để giải
quyết vụ án hình sự mà người bị bắt, bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi nhưng
BLTTHS hiện hành lại không qui định về khái niệm thủ tục tố tụng đối với người
dưới 18 tuổi, cho nên trên thực tế đã có nhiều cách hiểu khác nhau về thủ tục này.

9


Việc tiến hành tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được thực hiện
theo một thủ tục đặc biệt. Các quy định này nhằm mục đích đưa ra những hình thức
giải quyết vụ án sao cho phù hợp với các đặc điểm tâm, sinh lý của người dưới 18
tuổi phạm tội, nhằm xác định đúng đắn, toàn diện sự thật khách quan của vụ án và
bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ trước các cơ quan có thẩm quyền tiến
hành tố tụng. Ngồi ra, các quy định này cịn nhằm kết hợp hài hồ giữa các biện
pháp cưỡng chế và giáo dục, thuyết phục, tạo ra những điều kiện cần thiết để người
dưới 18 tuổi sửa chữa sai lầm, sớm trở thành người có ích cho xã hội.
Từ sự phân tích các đặc điểm trên về người dưới 18 tuổi phạm tội và thủ tục
tố tụng áp dụng đối với họ, có thể đưa ra khái niệm thủ tục tố tụng đối với người
dưới 18 tuổi phạm tội như sau:
Thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là những thủ tục bao gồm
thủ tục riêng, thủ tục chung không trái thủ tục riêng cần thực hiện khi tiến hành giải
quyết vụ án mà người phạm tội là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi nhằm giải

quyết đúng đắn, khách quan vụ án và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của họ trong các
hoạt động tố tụng hình sự.
1.1.1.3. Thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi phạm tội
Hiện nay các quốc gia trên thế giới đã xây dựng nhiều văn bản pháp luật bảo
vệ các quyền của con người, đặc biệt là đối với người dưới 18 tuổi, trong đó phải
kể đến các văn kiện quốc tế dành riêng cho người dưới 18 tuổi như Công ước về
quyền trẻ em; Hướng dẫn của Liên hợp quốc về phòng ngừa phạm pháp ở người
dưới 18 tuổi (gọi tắt là Hướng dẫn Riyadh); Quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu của Liên
hợp quốc về áp dụng pháp luật với người dưới 18 tuổi (gọi tắt là Quy tắc Bắc
Kinh); Quy tắc của Liên hợp quốc về bảo vệ người dưới 18 tuổi bị tước quyền tự
do. Các văn kiện pháp lý này đã tạo ra những chuẩn mực tối thiểu nhằm bảo đảm
các quyền của người dưới 18 tuổi khi vi phạm pháp luật. Các văn bản này đã đưa ra
các nguyên tắc về tư pháp thân thiện với người dưới 18 tuổi.
Việc bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em nói chung và người dưới 18 tuổi
luôn được Đảng, Nhà nước Việt Nam quan tâm. Trong mọi hoạt động của cơ quan,
tổ chức, gia đình, cá nhân có liên quan đến người dưới 18 tuổi thì lợi ích của trẻ em
được quan tâm hàng đầu, đây là nguyên tắc xuyên suốt trong chính sách, pháp luật
của Việt Nam đối với người dưới 18 tuổi. Quan điểm nhất quán của Đảng và Nhà

10


nước ta đối với người dưới 18 tuổi phạm tội (trong đó có trẻ em) được thể hiện rất
đầy đủ trong BLHS, BLTTHS và các văn bản hướng dẫn thi hành.
Đối với hệ thống tư pháp thân thiện với người dưới 18 tuổi một trong những
nguyên tắc quan trọng nhất là “Trong mọi hoạt động liên quan tới trẻ em, dù được
thực hiện bởi các cơ quan phúc lợi xã hội của nhà nước hay tư nhân, bởi tòa án, các
nhà chức trách hành chính hay cơ quan pháp luật, thì lợi ích tốt nhất của trẻ em
phải là mối quan tâm hàng đầu”. Quy tắc Bắc Kinh cũng nêu rõ nguyên tắc
này “Các thủ tục tố tụng phải nhằm bảo đảm những lợi ích cao nhất của người dưới

18 tuổi và được tiến hành trong một bầu khơng khí hiểu biết, cho phép người dưới
18 tuổi được tham gia và tự do bày tỏ ý kiến”.
Đối với Việt Nam: Nguyên tắc xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội
được xác định như sau:
- Phải bảo đảm lợi ích tốt nhất của người dưới 18 tuổi trong việc xử lý người
dưới 18 tuổi phạm tội và chủ yếu nhằm mục đích giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai
lầm, phát triển lành mạnh, trở thành cơng dân có ích cho xã hội;
Nguyên tắc không phân biệt đối xử trong hệ thống tư pháp người dưới 18
tuổi có ý nghĩa trong việc áp dụng các thủ tục đối với người dưới 18 tuổi vi phạm
pháp luật. Nguyên tắc này đòi hỏi việc áp dụng thủ tục tư pháp đối với trẻ em phải
bình đẳng, khơng có sự phân biệt dựa trên bất cứ yếu tố nào: chủng tộc, màu da,
giới tính, tơn giáo, ngơn ngữ, địa vị xuất thân… Nguyên tắc này được ghi nhận tại
Điều 2 Công ước quốc tế về quyền trẻ em.
Nguyên tắc này cũng được ghi nhận trong Quy tắc Bắc Kinh “Các Quy tắc
tiêu chuẩn tối thiểu dưới đây phải được áp dụng một cách không thiên vị đối với
người phạm tội chưa thành niên, khơng phân biệt chủng tộc, màu da, giới tính,
ngơn ngữ, tơn giáo, quan điểm chính trị hoặc các quan điểm khác, nguồn gốc xã hội
hoặc dân tộc, tài sản, dòng dõi hoặc các mối tương quan khác”.
Thực tiễn cho thấy trong TTHS nói chung và TTHS với trẻ em nói riêng chưa
phát hiện sự phân biệt đối xử, do đó, nguyên tắc này đã được ghi nhận và thực hiện tại
Việt Nam.
Xét về góc độ luật thực định, hiện nay Việt Nam đang tiến hành xây dựng hệ
thống pháp luật về tư pháp hình sự thân thiện với người dưới 18 tuổi. Trong đó có
yếu tố xây dựng được thủ tục TTHS thân thiện với người dưới 18 tuổi. Điều này

11


nhằm đáp ứng quy định Điều 40 Công ước quốc tế về quyền trẻ em yêu cầu các
quốc gia phải thúc đẩy việc hình thành các đạo luật quy định trình tự thủ tục, các cơ

quan và tổ chức riêng cho trẻ em bị coi là, bị tố cáo hay thừa nhận là đã vi phạm
pháp luật hình sự. Một số nguyên tắc bảo đảm quyền của người dưới 18 tuổi vi
phạm pháp luật cũng được đề cập như nguyên tắc giả định vô tội cho tới khi chứng
minh đã phạm tội theo pháp luật, được giúp đỡ về pháp lý hoặc những giúp đỡ
thích hợp khác để chuẩn bị và trình bày sự bảo vệ của mình… Bình luận chung số
10 của Công ước cũng khuyến nghị việc thiết lập tòa án người dưới 18 tuổi với tư
cách là một thiết chế độc lập hoặc như là một phần của hệ thống tịa án hiện có.
Đến nay, Việt Nam đã thành lập Tịa Gia đình và Người dưới 18 tuổi tại tất
cả các tỉnh, thành phố trong cả nước. Việc quy định cơ cấu tổ chức của Tòa án nhân
dân và việc thành lập Tòa chuyên trách này là đỉnh cao của hệ thống tư pháp Việt
Nam nhằm bảo vệ trẻ em. Việc thành lập Tòa chuyên trách về gia đình và người
dưới 18 tuổi đã chứng tỏ cam kết mạnh mẽ của Việt Nam trong việc bảo đảm
quyền trẻ em, đặc biệt là trẻ em trong hoạt động tư pháp, thông qua việc xây dựng
một hệ thống tư pháp trẻ em tồn diện mà Tịa Gia đình và Người dưới 18 tuổi là
trung tâm, với sự tham gia, phối hợp chặt chẽ của các cơ quan, tổ chức có liên
quan. Như vậy, có thể rút ra khái niệm thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18
tuổi phạm tội như sau:
Thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi phạm tội là thủ tục đặc
biệt của tố tụng hình sự áp dụng đối với người bị truy cứu trách nhiệm hình sự từ
đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi tham gia tố tụng với các tư cách của người bị tố giác,
bị buộc tội, được tiến hành trên cơ sở nguyên tắc chú trọng việc giáo dục, giúp đỡ
người dưới 18 tuổi phạm tội phát triển lành mạnh, các đối xử, quyết định và hành
vi tố tụng phải xuất phát từ nhu cầu, lợi ích và phù hợp với các đặc điểm tâm sinh
lý của người dưới 18 tuổi.
1.1.2. Đặc điểm của thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi
phạm tội.
Thứ nhất, thủ tục tố tụng thân thiện đối với người bị tạm giữ, bị can, bị cáo,
người bị kết án dưới 18 tuổi xuất phát từ việc lấy lợi ích của người dưới 18 tuổi
phạm tội làm trung tâm, tôn trọng, thấu hiểu, giảm thiểu các tổn thương do TTHS

12


có thể gây ra và giúp họ phát triển lành mạnh, hồ nhập và trở thành cơng dân có
ích cho xã hội. Đây là hạt nhân cơ bản tạo nên đặc trưng của thủ tục tố tụng này.
Điều này xuất phát từ chính sách hình sự với người dưới 18 tuổi phạm tội,
mục đích lấy người dưới 18 tuổi phạm tội làm trung tâm, trong đó địi hỏi các thủ
tục tố tụng phải đảm bảo lợi ích cao nhất của người dưới 18 tuổi. Cách tiếp cận này
dẫn đến việc BLTTHS cũng như các văn bản thể hiện CSHS và tố tụng với người
dưới 18 tuổi phạm tội phải đảm bảo các yếu tố như:
Việc thực hiện các thủ tục tố tụng phải đảm bảo sự tôn trọng, thấu hiểu, cho
phép người dưới 18 tuổi được tham gia và tự do bày tỏ ý kiến của mình trong tiến
trình giải quyết vụ án. Hoạt động TTHS cần phải tôn trọng QCN cơ bản của người
dưới 18 tuổi, đặc biệt là tôn trọng quyền tự do bày tỏ ý kiến của người dưới 18 tuổi,
tôn trọng suy nghĩ của người dưới 18 tuổi, tôn trọng các quyền riêng tư của họ.
Bên cạnh đó các thủ tục tố tụng tiến hành đối với người dưới 18 tuổi phạm
tội cần phải đảm bảo yêu cầu thấu hiểu khi đặt ra mục đích quan trọng là xác định
được nguyên nhân và điều kiện phạm tội của người dưới 18 tuổi, xác định hoàn
cảnh sinh sống, hoàn cảnh giáo dục, đặc điểm tâm sinh lý của họ. Từ đó trong q
trình tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng phải được đào tạo, có kinh nghiệm
trong quá trình thực hiện các hoạt động tố tụng đối với người dưới 18 tuổi, đồng
thời phải đảm bảo sự nhẹ nhàng, đặt mục tiêu hàng đầu là giáo dục, cải tạo đối với
người dưới 18 tuổi.
Ngoài ra, thủ tục này còn cần phải đảm bảo yếu tố cho phép người dưới 18
tuổi được tham gia và tự do bày tỏ ý kiến: khích lệ khai báo, hợp tác để thu thập lời
khai, chứng cứ: tránh nguy cơ người dưới 18 tuổi do căng thẳng, thậm chí hoảng
loạn từ đó né tránh, sợ hãi hay chống đối lại cơ quan tiến hành tố tụng, thậm chí
chống đối xã hội. Điều này cũng mang lại kết quả là hoạt động tố tụng thân thiện
với người dưới 18 tuổi cần giảm thiểu các tổn thương do TTHS có thể gây ra: cân
nhắc việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế, biện pháp điều

tra mang tính cưỡng chế chỉ trong trường hợp cần thiết; Rút ngắn thời gian của các
giai đoạn tố tụng cũng như tính cơng khai của các hoạt động tố tụng; Loại trừ các
ngôn ngữ, cử chỉ thái độ có thể gây tổn thương tâm lý cho người dưới 18 tuổi. Giúp họ
phát triển lành mạnh, hồ nhập và trở thành cơng dân có ích cho xã hội: quan tâm đến
các nhu cầu cá nhân trong q trình tố tụng, khích lệ, động viên kịp thời, can thiệp

13


sớm nếu người dưới 18 tuổi có các dấu hiệu sang chấn tâm lí; Phân tích, giảng giải,
giáo dục theo cách thức phù hợp để họ có nhận thức đúng đắn và có quyết tâm thay
đổi, hướng thiện.
Cuối cùng, thân thiện là đặc tính nổi bật của thủ tục tố tụng đối với người
dưới 18 tuổi, tính thân thiện liên quan đến các thuộc tính khác, đặt ra các thuộc tính
khác của thủ tục tố tụng đối với người phạm tội dưới 18 tuổi như: (i)giản lược thủ
tục và thời gian tố tụng; (ii) giảm thiểu tính cưỡng chế của các biện pháp tố
tụng;(iii) bảo mật thông tin; (iv) bảo đảm sự có mặt của người bào chữa và người
đại diện…; (v) thái độ gần gũi, lắng nghe, thấu hiểu của người tiến hành tố tụng và
những người khác làm việc với người phạm tội dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng.
Thứ hai, đối tượng áp dụng của thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới
18 tuổi phạm tội mà theo các tư cách người tham gia tố tụng của luật TTHS, là
người bị tố giác, kiến nghị khởi tố, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo từ đủ 14 tuổi
đến dưới 18 tuổi.
Theo BLTTHS năm 2015 thì người bị tố giác là người bị người tố giác thực
hiện hoạt động tố giác trước cơ quan được giao giải quyết đơn tố giác tội phạm.
Cũng theo BLTTHS thì người bị tố giác chưa phải là người bị buộc tội. Mà người
bị buộc tội được hiểu gồm các nhóm gồm người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo.
Như vậy, trong trường hợp người bị tố giác là người dưới 18 tuổi thì họ cũng đã bắt
đầu cần được áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện đối với họ. Bởi lẽ, nhóm chủ thể
này cũng có những đặc điểm nhất định về tâm lý, sinh lý và quyền mà khi bị áp

dụng các biện pháp tố tụng nhằm làm sáng tỏ các tình tiết của vụ việc, họ hồn tồn
có thể bị tác động tiêu cực từ các biện pháp tố tụng đó.
Nhóm thứ 2 cần phải được áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới
18 tuổi đó là người bị bắt, bị tạm giữ là người dưới 18 tuổi. Như vậy, mặc dù chưa
bị khởi tố về hình sự, nhưng người bị tạm giữ là người dưới 18 tuổi cũng đã bị áp dụng
các thủ tục TTHS đặc biệt, nổi bật đó là biện pháp ngăn chặn tạm giữ. Do đó, đối
tượng này cũng cần phải được áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18
tuổi.
Nhóm thứ 3, là bị can và bị cáo là người dưới 18 tuổi. Bị can là người đã bị
khởi tố về hình sự, cịn bị cáo là người đã có quyết định của Toà án đưa ra xét xử
đối với họ. Điều này có thể thấy, đây là hai nhóm đối tượng chủ yếu của thủ tục tố

14


tụng thân thiên với người dưới 18 tuổi phạm tội. Các thủ tục thân thiện đối với
người dưới 18 tuổi phạm tội chủ yếu diễn ra đối với các chủ thể trong giai đoạn
này.
Bên cạnh đó cũng cần phân biệt khái niệm thủ tục tố tụng thân thiện với
người dưới 18 tuổi phạm tội với thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi
nói chung. Thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi được áp dụng đối với
người dưới 18 tuổi nói chung bao gồm người bị buộc tội dưới 18 tuổi và người bị
hại dưới 18 tuổi. Ngoài ra nếu hiểu theo nghĩa rộng thì thủ tục thân thiện trong
TTHS cịn bao gồm cả NCTN được miễn TNHS và áp dụng các biện pháp giám sát
giáo dục, thủ tục và quá trình áp dụng các biện pháp giám sát giáo dục cũng phải
mang tính thân thiện.
Thứ ba, thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội gắn
liền với các chế độ đối với NCTN về điều kiện ăn ở, sinh hoạt, khám chữa bệnh…
trong môi trường giam giữ, mặc dù chế độ đối với NCTN về điều kiện ăn ở, sinh
hoạt, khám chữa bệnh… trong môi trường giam giữ thuộc đối tượng điều chỉnh của

luật thi hành tạm giữ, tạm giam mà không phải luật TTHS.
Thứ tư, thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội không chỉ
đặt ra với cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng mà cả đối với cán bộ nhà
tạm giữ, trại tạm giam, giám định viên, phiên dịch viên, người bào chữa. Ngoài ra,
trong thủ tục này cịn có thể có sự hỗ trợ của chuyên gia tâm lý, cán bộ xã hội…
Thứ năm, thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội
được áp dụng theo các quy định đặc biệt nhưng có liên quan chặt chẽ với các quy
định chung.
Thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là thủ tục đặc
biệt nhưng không tách riêng, độc lập với thủ tục chung mà còn mối quan hệ gắn bó,
khơng thể tách rời thủ tục chung. Bởi lẽ, về cơ bản, các thủ tục tố tụng thân thiện
đối với người dưới 18 tuổi phạm tội cũng được thực hiện trên cơ sở các thủ tục
chung, chỉ có một vài điểm đặc trưng làm nên sự khác biệt [41, tr.19].
Thứ sáu, các thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi được ghi nhận
trong hệ thống pháp luật Việt Nam phải phù hợp, tương thích với các quy định của
pháp luật quốc tế về tư pháp người dưới 18 tuổi.

15


Hệ thống tư pháp chưa thành niên của các quốc gia ln có những chuẩn
mực nhất định, điều này phù hợp với xu thế chung trên toàn thế giới cũng như phù
hợp với yêu cầu bảo đảm QCN của nhóm đối tượng này. Điều này cũng xuất phát
từ việc cộng đồng quốc tế trong những năm vừa qua luôn quan tâm xây dựng một
hệ thống các quy tắc, chuẩn mực chung cho toàn nhân loại về tư pháp người dưới
18 tuổi. Điều này đã được ghi nhận trong Công ước của Liên hiệp quốc về quyền
trẻ em (1989), Quy tắc tối thiểu phổ biến của Liên hiệp quốc về tư pháp NCTN
(1985), Hướng dẫn phòng, chống tội phạm ở NCTN (1990), Quy tắc về bảo vệ
NCTN bị tước đoạt quyền tự do (1990), Hướng dẫn của Liên hiệp quốc về các vấn
đề tư pháp liên quan tới nạn nhân và nhân chứng trẻ em (2005)...

Việt Nam cũng khơng nằm ngồi các quy tắc, chuẩn mực đó. Do đó, hệ thống
tư pháp thân thiện với người dưới 18 tuổi cần phải đảm bảo tuân thủ các quy định của
pháp luật quốc tế mà Việt Nam đã tham gia. Trong thời gian vừa qua, Việt Nam cũng
đã tích cực tham gia đầy đủ các công ước quốc tế về đảm bảo quyền của trẻ em, đặc
biệt trong lĩnh vực tư pháp hình sự. Từ đó, hệ thống TTHS thân thiện với người dưới
18 tuổi phạm tội cũng đã được hoàn thiện ở mức độ nhất định.
1.1.3. Mục đích của thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi
phạm tội
Thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được đặt ra
để phù hợp với các đặc điểm tâm, sinh lý của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo,
người bị kết án là người dưới 18 tuổi, nhằm xác định đúng đắn, toàn diện sự thật
khách quan của vụ án và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp chính đáng của họ trước
các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Thủ tục tố tụng thân thiện kết hợp hài
hòa giữa các biện pháp cưỡng chế và giáo dục, thuyết phục, tạo ra những điều kiện
cần thiết để người dưới 18 tuổi sửa chữa sai lầm, sớm trở thành người có ích cho xã
hội [41, tr.19]. Nói cách khác việc ban hành và thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện
đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nhằm tăng cường việc bảo vệ quyền và tự do
của người dưới 18 tuổi phạm tội, cũng như các lợi ích hợp pháp của Nhà nước và
xã hội bằng pháp luật TTHS, đồng thời góp phần nâng cao hiệu quả của hoạt động
phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện. Cụ thể:
Thứ nhất, thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được
thiết kế nhằm bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của người dưới 18 tuổi phạm tội.

16


Xét về góc độ tâm, sinh lý thì người dưới 18 tuổi phạm tội có những đặc
điểm nhất định dẫn tới nguy cơ dễ bị tổn thương trong quá trình giải quyết vụ án
hình sự hơn so với người đã thành niên. Do đó, người dưới 18 tuổi phạm tội khi
thực hiện các thủ tục tố tụng đối với họ phải đảm bảo tính thân thiện. Tính thân

thiện của thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi thể hiện ở việc các cơ quan tiến
hành tố tụng, người tiến hành tố tụng phải đảm bảo tối đa QCN, quyền cơng dân
cũng như những lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi. Thủ tục tố tụng thân
thiện với người dưới 18 tuổi nhấn mạnh đến phương thức đối xử của các cơ quan
tiến hành tố tụng với người dưới 18 tuổi theo hướng tôn trọng danh dự, nhân
phẩm cho đối tượng đặc biệt này. Trong thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới
18 tuổi phạm tội, việc đặt ra trách nhiệm, nghĩa vụ đối xử của các cơ quan tiến
hành tố tụng chính là phương thức bảo đảm cho các quyền của người dưới 18
tuổi. Những tiêu chí nêu trên thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi
phạm tội xuất phát từ nguyên tắc cơ bản về quyền trẻ em: “Mọi trẻ bị cáo buộc,
buộc tội hoặc bị coi là vi phạm luật hình sự đều có quyền được đối xử phù hợp
với sự phát triển ý thức về nhân phẩm và phẩm chất của trẻ. Sự phát triển ý thức
đó giúp tăng thêm ý thức tôn trọng các QCN và quyền tự do cơ bản của người
khác, và giúp xem xét khía cạnh lứa tuổi của trẻ và mong muốn của chúng về sự
tái hịa nhập cộng đồng” (Điều 40 Cơng ước của Liên hiệp quốc về quyền trẻ em).
Trong TTHS, người bị buộc tội nói chung là những đối tượng bị các cơ quan
tiến hành buộc tội ở các mức độ khác nhau, trong các giai đoạn tố tụng khác nhau.
Pháp luật TTHS qui định cho họ những quyền để tự bảo vệ mình hoặc nhờ người
bảo vệ mình trước sự buộc tội đó. Đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi
phạm tội thì cần phải có những cơ chế hữu hiệu hơn để bảo vệ quyền và lợi ích hợp
pháp của các em, bởi vì họ là những người chưa thể tự mình bảo vệ trước sự buộc
tội của các cơ quan tiến hành tố tụng. Người dưới 18 tuổi phạm tội dù đang là
người bị buộc tội thì họ cũng cần được đối xử theo cách thức phù hợp với đặc điểm
lứa tuổi, tâm sinh lý của họ trên tinh thần tôn trọng nhân cách, phẩm giá và các
quyền tự do của các em cũng như khơi dậy lịng tơn trọng của các em đối với các
QCN nhằm mục đích giáo dục, thúc đẩy sự tái hồ nhập cộng đồng của các em,
tránh cho các em những mặc cảm với mọi người, xã hội. Chính vì vậy, các qui định
về bắt, tạm giữ, tạm giam, các qui định về khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi

17

hành án hình sự đều dựa trên ngun tắc tơn trọng và bảo vệ các quyền và lợi ích
hợp pháp của người dưới 18 tuổi. Việc pháp luật TTHS qui định Điều tra viên,
Kiểm sát viên, Thẩm phán khi tiến hành tố tụng phải là người có hiểu biết về tâm lý
học, khoa học giáo dục cũng như đấu tranh phòng chống tội phạm của người dưới
18 tuổi là một bảo đảm cần thiết cho quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18
tuổi. Chỉ khi có sự hiểu biết sâu sắc về đối tượng được bảo vệ thì những người tiến
hành tố tụng mới có thể làm tốt được công tác bảo vệ [3]. Việc áp dụng các biện
pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội cũng được pháp luật TTHS qui
định một cách chặt chẽ và chỉ áp dụng trong những trường hợp cần thiết. Để bảo vệ
quyền và lợi ích hợp pháp người dưới 18 tuổi, pháp luật TTHS qui định bắt buộc
phải có người bào chữa trong các vụ án mà người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người
dưới 18 tuổi phạm tội. Việc có người bào chữa trong các vụ án loại này không
những giúp cho người dưới 18 tuổi được bảo vệ về mặt pháp lý mà còn giúp cho
các cơ quan tiến hành tố tụng có thể giải quyết vụ án một cách khách quan, toàn
diện và đầy đủ. Bên cạnh sự tham gia bắt buộc của người bào chữa, pháp luật
TTHS cịn qui định sự có mặt của đại diện gia đình, nhà trường hoặc các tổ chức xã
hội. Qui định này cũng tạo điều kiện cho các cơ quan tiến hành tố tụng có thể đánh
giá được đầy đủ, toàn diện về bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi để xử lý vụ án
sao cho đúng đắn. Hơn nữa, sự có mặt của họ sẽ có tác dụng tốt trong việc bảo vệ,
chăm sóc, giáo dục bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi, giúp người dưới 18 tuổi
nhận ra được những sai lầm, thấy được sự quan tâm của cộng đồng đối với các em
để có thái độ tích cực trong việc sửa chữa sai lầm đó.
Thứ hai, thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được
qui định nhằm giải quyết vụ án mà người dưới 18 tuổi phạm tội một cách chính xác
và khách quan.
Quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi phạm tội chỉ có thể đạt
được trên cơ sở vụ án đó được giải quyết một cách chính xác và khách quan. Để
đảm bảo vụ án hình sự nói chung và vụ án mà người dưới 18 tuổi phạm tội nói

riêng được giải quyết một cách khách quan, các cơ quan tiến hành tố tụng phải xác
định nội dung vụ án đúng với các tình tiết của vụ án như thực tế đã diễn ra trên cơ
sở các chứng cứ đã thu thập được, không được định kiến, suy diễn theo ý chí chủ
quan của những người tiến hành tố tụng. Chẳng hạn, BLTTHS năm 2015 đã qui

18


định các thủ tục đặc biệt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Các qui định về
phạm vi áp dụng, về đối tượng chứng minh, về áp dụng biện pháp ngăn chặn và
giám sát, về người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng, về xét xử, thi hành án
hình sự… đối với người dưới 18 tuổi là cơ sở giúp các cơ quan tiến hành tố tụng
phân biệt rõ các thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội và các thủ tục
tố tụng đối với người trên 18 tuổi có đủ năng lực hành vi dân sự, để họ xác định
được rõ nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của mình, hạn chế được các vi phạm
quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi, tạo điều kiện cho họ hoàn thành
tốt nhiệm vụ. Để các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng chính xác các thủ tục tố
tụng đối với người dưới 18 tuổi trong quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và
thi hành án hình sự, BLTTHS năm 2015 qui định rõ về phạm vi áp dụng thủ tục đối
với người dưới 18 tuổi phạm tội phải được áp dụng theo các qui định của Chương
XXVIII, đồng thời theo những qui định khác của BLTTHS nhưng không được trái
với những qui định của Chương XXVIII. Do đó, trước khi quyết định có áp dụng
hay khơng áp dụng thủ tục tố tụng đặc biệt, các cơ quan và người tiến hành tố tụng
phải xem xét toàn diện, khách quan và đầy đủ về sự cần thiết có phải áp dụng các
thủ tục đó hay khơng. Khi áp dụng các thủ tục đặc biệt đối với người dưới 18 tuổi
phạm tội, các cơ quan và người tiến hành tố tụng luôn phải chú ý xem đã áp dụng
đầy đủ và chính xác các thủ tục đó chưa.
Thứ ba, thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được
qui định nhằm kết hợp hài hoà giữa các biện pháp giáo dục, thuyết phục và cưỡng
chế tố tụng trong đó chú trọng hơn biện pháp giáo dục, thuyết phục, giúp người

dưới 18 tuổi phạm tội sớm nhận thức được những sai lầm, giáo dục tốt để trở thành
người lương thiện và có ích cho xã hội.
Luật TTHS là phương tiện quan trọng để giáo dục công dân nghiêm chỉnh
chấp hành pháp luật và tôn trọng qui tắc của cuộc sống XHCN. Các qui phạm pháp
luật TTHS là căn cứ để người tiến hành tố tụng ý thức rõ phạm vi, mức độ quyền
hạn của mình; giúp cho những người tham gia tố tụng nhận thức rõ các quyền và
nghĩa vụ tố tụng để họ có thể bảo vệ quyền và thực hiện nghĩa vụ. Luật TTHS cịn
qui định những biện pháp có ý nghĩa khuyến khích, động viên những người tham
gia tố tụng thực hiện tốt nghĩa vụ của mình, nâng cao ý thức pháp luật cho họ. Trên
cơ sở những mục đích chung đó của luật TTHS, việc qui định thủ tục tố tụng thân

19