Hà nội văn hóa và phong tục Q2

HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 1
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Mc lc

CHÛÚNG I: VÙN HOẤ TÊM LINH .....................................................................................3
MA XN ÚÃ CẤC ÀỊNH, ÀÏÌN, CHA ........................................................................4
HƯÅI ÀỊNH MAI ÀƯÅNG VÂ HOÂNG MAI........................................................................7
CẤI BÊÌU RÛÚÅU..............................................................................................................9
ÀÊËT MIÏÌN CƯÍ TĐCH ....................................................................................................13
ÀIÏÅN MÊỴU ...................................................................................................................18
CHÊÌU VÙN – LÏN ÀƯÌNG ............................................................................................21
CHÛÚNGII: NÏËP SƯËNG....................................................................................................25
TẪN MẨN VÏÌ NÏËP SƯËNG............................................................................................26
TRÊÌU TÏM CẤNH PHÛÚÅNG .......................................................................................28
NHÕP CÊÌU N THẤI..................................................................................................32
CHUÅN LÂNG RÙỈN...................................................................................................36
NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOÂI VÚÁI TÏËT NGHUN ÀẤN ÚÃ HÂ NƯÅI......................................40
VÙN HOẤ TÙỈM.............................................................................................................44
VÙN HOẤ THUÌN .....................................................................................................47
VÙN HOẤ ÀA.............................................................................................................51
CẤI QUẨT.....................................................................................................................54
CẤI VỘNG....................................................................................................................58
NGỘ..............................................................................................................................61
CHỔN HOA HÊåU KIÏÍU TRUÌN THƯËNG..................................................................65
Ẩ ÚÂI TỊNH RU ..............................................................................................................67
L KHÙỈC CUNG 2
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
NHÚÁ MƯåT LÚÂI RU .......................................................................................................72
CHÛÚNG III: MÊËY KHN MÙÅT.....................................................................................76
NÂNG HỤÅ ..................................................................................................................77
TẪN ÀÂ NGUỴN KHÙỈC HIÏËU...................................................................................80

NHÛ HOA.....................................................................................................................85
THANH THANH HIÏÌN.................................................................................................89
ANH LN TRÛÁNG.....................................................................................................92
BÂ L TÏË......................................................................................................................96
CẤI TÏËT CA NHÂ THÚ QUANG DNG ....................................................................99
LÏÅ THANH .................................................................................................................102
ANH TRÊÌN HOT ......................................................................................................106
HAI CON NGÛÚÂI TÂI HOA........................................................................................110
NÛÄ THÊÌN ẤI TỊNH VÂ NÛÄ THÊÌN SÙỈC ÀỂP CA VIÏÅT NAM ..................................113
CHÕ TÊM HẤT “SNG HÚÂI” ....................................................................................115
ƯNG TRM THÕNH....................................................................................................118
CHÕ HOA TÊM............................................................................................................121
ƯNG HAI CHÊU .........................................................................................................125
TRC QUâNH............................................................................................................131
CON GẤI HÂ NƯÅI. ......................................................................................................134
NHUNG......................................................................................................................136
RÙÅM TRÛÚÂâNG...........................................................................................................143
ÀƯI NẾT VÏÌ ÀÂN ƯNG HÂ NƯÅI NHÛÄNG NÙM XÛA................................................149
HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 3
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH
L KHÙỈC CUNG 4
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
MA XN ÚÃ CẤC ÀỊNH, ÀÏÌN, CHA
Chng ta cố mưåt kho tâng nghïå thåt vïì chẩm khùỉc rêët qu nùçm rẫi
rấc úã cấc àònh, àïìn, cha lâng. Àố lâ nhûäng tấc phêím úã vâo thïë k 17
àûúåc chẩm trưí cưng phu, dun dấng, phẫn ấnh cåc sưëng dên gian vâ
khất vổng vïì mưåt cåc àúâi rẩng rúä: no cúm, êëm ấo, à tònh u vâ giâu
cấi àểp. Cấc nghïå nhên khưng cêìn lûu danh lẩi vò úã cấc tấc phêím ca hổ
ln hiïån diïån àúâi sưëng bïn trong, cố nghơa lâ cấi thïë giúái bïn trong ca

hổ hôa vúái mổi ngûúâi lâ àûúåc rưìi.
Chng ta hậy vïì àònh Liïn Hiïåp (Hâ Têy), àònh Kim Hoâng (Hâ
Têy), àònh Ph Lậo (Hâ Bùỉc), àònh Tam Canh (Vơnh Ph), àònh Phng
(Hâ Têy), àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh), cha ưng (Hẫi Hûng), cha Thïë Hâ,
àïìn Diïån (Ninh Bònh), àïìn Ph Lậo (Lẩng Giang), àònh Thưí Tang (Vïính
Ph), àïìn Giấ (Hoâi Àûác Hâ Têy),àònh Kiïn (Hẫi Phông), àònh An Hoâ
(Nam Hâ) v.v... Àïën nhûäng núi àêy, chng ta àûúåc àùỉm mònh vâo thïë
giúái ca cấi àểp. Cẫnh v nûä thiïn thêìn: V nûä cố khn mùåt àêìy àùån,
bưå ngûåc núã vâ hiïëu khấch, bng mïìm ba ngêën (cấc cåc thi sùỉc àểp
nhûäng nùm1993 - 1994 úã chêu êu vâ M u cêìu tiïu chín nây, v nûä
thùỉt lûng bng dâi, vấy ngùỉn kiïíu mini, sau lûng cố àưi cấnh nhỗ, tay úã
tû thïë ma, tai àeo hoa tai “giổt lïå” cao sang. Mưåt nâng mùåc ëm lấ sưìi,
mưåt nâng mùåc ëm lấ sen túi tẫ. Khn mùåt ca cấc v nûä mang dấng
dêëp ca cấc nâng thưn nûä. Cẫnh trai gấi tûå tònh, àa nghõch: Àố lâ ba cư
gấi khoẫ thên, àâng hoâng tùỉm úã hưì sen (chẩm trïn viïn gẩch àïìn Giấ).
Mưỵi ngûúâi mưåt kiïíu, nhûng cấc cư àïìu lưå ra mưåt thên hònh rùỉn chùỉc hêëp
dêỵn lâm cho mổi ngûúâi phẫi giêåt mònh . Hổ mïìm mẩi mâ cố àêìy sûác
mẩnh, nếm ta nhûäng cấi nhòn chối loâ. Cẫnh ngûúâi con trai àùåt ngûúâi vúå
lệ lïn ài, ngûúâi vúå cẫ àûáng sất cẩnh rêët sưi nưíi. Tuy cẫ ba cng cûúâi,
nhûng lẩi lâ ba n cûúâi khấc nhau àêìy kõch tđnh. Cố n cûúâi àang tân
phai. ÚÃ àònh Phng (Hâ Têy) trang trđ ngay trûúác bân thúâ mưåt mẫng
trôn, bïn dûúái lâ àâi sen. Trïn àâi sen lâ cấc cư gấi khoẫ thên. Ngûúâi
àûáng, kễ ngưìi, nết mùåt vư tû tai àeo hoa, ngûåc chm cau, khưng phẫi hoa
mâ lâ n.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 5
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
ÚÃã àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh) cng cố hoẩt cẫnh ba cư gấi khoẫ thên.
Tốc hổ àïìu dâi nhû huìn thoẩi. Hai cư àûáng nghiïng, mưåt cư àûáng
thùèng, chđnh diïån. Tay cư cêìm hoa sen che àêåy chưỵ thúm tho nhêët trong
cú thïí. Cố anh châng mùåc ấo thng xïnh xang nùỉm tay cư, mưåt tay súâ v

cư, àïí cng ài vâo vơnh hùçng. Lẩi cố thïm cẫ nhûäng cẫnh vïì cấc trô tònh
ấi. úã àònh Ph Lậo cố cẫnh ngûúâi ph nûä ngưìi xưím, khoẫ thên thïí hiïån
mưåt trûä lûúång nưìng êëm vâ ên cêìn thêìn thấnh vư biïn ca ngûúâi àân bâ.
Sëi tốc dâi chẫy vùỉt qua ngûåc bïn phẫi, lưå ra cấi bng núã trôn àêìy.
Nâng nùång nïì, chêåm chẩp, nhu mò mâ nưíi loẩn. Nâng vûâa lâ tđn ngûúäng
vûâa lâ ûúác mú. Cố bûác chẩm lẩi rêët “hiïån àẩi”. ÚÃã àïìn Ph Lậo cố cẫnh
ngûúâi àân bâ (nûä thêìn) nùçm ngûãa, vấy cën lïn têån ngûåc, hai chên dâi
dẩng ra, qúåp lêëy hai bïn hưng ngûúâi tònh. Xung quanh lâ àân, sấo vếo
von. Andrế Malraux, nhâ vùn hoấ Phấp tûâng nối: mẫnh gưỵ àiïu khùỉc
àểp xùỉn ra nhûäng miïëng ngon cho cåc àúâi.
Vêỵn côn nhiïìu nhûäng “miïëng ngon” nûäa úã rẫi rấc quanh cấc lâng
xốm Viïåt Nam ca chng ta. Mong sao cấc nhâ nghïå thåt súám sûu têìm,
ghi chếp, giûä gòn, bẫo quẫn, hổc têåp vâ phc hưìi lẩi bưå mùåt vưën cố ca
chng, rưìi lâm sûu têåp vâ phất triïín chng... Cấc bêåc cha ưng, tưí tiïn
ngây xûa àậ àïí lẩi “lưåc” cho chng ta.
Mưỵi mưåt nghïå thåt cho ta nhûäng giấ trõ vùn hoấ khấc nhau tu
theo phûúng tiïån chuín tẫi ca nố. Khưng nhû vùn hổc nghïå thåt,
chẩm khùỉc biïíu thõ nhûäng nết cẫm àưång riïng biïåt ca tẩo hònh. Chẩm
khùỉc lâ ẫo thåt. Nhâ thû Phấp Beaudelaire nối: “Bưå phêån chẩm khùỉc
thânh Cưng lâ mưåt thûá tưn giấo”. Chđnh vò vêåy mâ nhûäng bûác chẩm khùỉc
úã mưåt sưë àònh, cha Viïåt Nam àậ àûúåc liïåt vâo nhûäng tấc phêím bêët tûã
Chng lưi cën cẫ àưi mùỉt, trđ thưng minh vâ àưìng thúâi cẫ trấi tim
nhûäng ngûúâi xem. Chng cố thïí khïu gúåi nhûäng tònh cẫm khấc nhau
trong con ngûúâi, rưìi àûa con ngûúâi “àïën vúái nhûäng tûúãng cao hún.
Nhiïìu nhâ nghiïn cûáu vùn hoấ nûúác ngoâi àïën Viïåt Nam àïìu
khưng “bỗ qua cú hưåi àïën thùm cấc àònh, cha Viïåt Nam. Hổ câng khưng
bỗ qua cấi dõp may àùåc biïåt àïí cố thïí ch àïën nhûäng mẫnh chẩm khùỉc
trong cấc àònh cha Viïåt Nam. Gêìn àêy, tiïën sơ m hổc Samody
L KHÙỈC CUNG 6
HTTP://ebooks.vdcmedia.com

(Inàưnïxia) àậ nối: “Tưi may mùỉn àûúåc àïën vúái cấc bûác chẩm khùỉc ca
cấc àònh, àïìn Viïåt Nam. Thêåt quấ chûâng àưåc àấo. Tưi ài nhiïìu nûúác,
khưng àêu lẩi cố nhûäng bûác chẩm trưí cố àêìy nhûäng nết tiïu biïíu, àẩo vâ
àúâi cûá qn qụåt lêëy nhau, rưìi ca hất lïn nhû vêåy. Chng sinh àưång, cố
dông chẫy tung hoânh ngưín ngang mâ nghïå sơ. Chng vûâa cố tiïët têëu
vûâa co gian àiïåu ca v tr.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 7
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
HƯÅI ÀỊNH MAI ÀƯÅNG VÂ HOÂNG MAI
Lâng Mai Àưång vâ lâng Hoâng Mai thåc qån Hai Bâ Trûng. Hưåi
múã vâo nhûäng ngây 3, 4, 6 thấng giïng êm lõch. Cố nùm lẩi tưí chûác vâo
ma thu tûâ ngây 10 -12 thấng 8 êm lõch. Àònh Mai Àưång vâ àònh Hoâng
Mai úã gêìn nhau. Àònh Mai Àưång thúâ tûúáng Tam Trinh lâ mưåt danh
tûúáng chó huy ca phong trâo khúãi nghơa Hai Bâ Trûng àậ tûâng chiïu
mưå trai trấng Mai Àưång lïn Hất Mưn t nghơa (khoẫng nùm 40 - 43 sau
cưng ngun). Àònh Hoâng Mai thúâ vộ tûúáng Trêìn Khùỉc Chên lâ vộ
tûúáng tâi hoa, lâ vïå sơ mâ cng lâ ngûúâi u ca Huìn Trên Cưng cha
1603 -1605). Ưng cng vúái nâng àậ cố cưng lúán vúái àêët nûúác, àậ cng trẫi
qua nhûäng giúâ pht bi hng ca lõch sûã. Hổ àậ dïåt nïn mưåt thiïn tònh sûã
nưíi tiïëng mn àúâi. Lâng Mai Àưång vâ lâng Hoâng Mai vưën lâ trẩi êëp
mâ vua ban choTrêìn Khùỉc Chên. Ưng cng àûúåc phong lâ Thânh Hoâng
ca cẫ hai lâng nây. Vïì sau, àònh Mai Àưång thúâ tûúáng Tam Trinh vâ
àònh Hoâng Mai thúâ vộ tûúáng hổ Trêìn. Cẫ hai võ thêìn àïìu lâ vộ tûúáng
nïn nhên dên trong êëp cng cố àûúåc tinh thêìn thûúång vộ. Thêìn Tam
Trinh lâ trẩng vêåt. Trẩi êëp cố nhiïìu vûúân mú lúán nïn cố nghïì nêëu rûúåu
(Kễ Mú). Ngûúâi ta cêët rûúåu mú tưët nhêët àïí cng Thânh Hoâng vâ àïí
dng trong nhûäng ngây lïỵ hưåi. Hổ lêëy nûúác sưng Hưìng cưåi ngìn vïì, tinh
lổc rưìi nêëu rûúåu.
Vïì phêìn tïë lïỵ hai võ thêìn, vêỵn àêìy à têët cẫ mổi nghi thûác ấp dng
cho nhûäng àấm tïë lïỵ vâ rûúác xấch ca cấc hưåi lâng quan trổng khấc.

Nhûng, trûúác tiïn lâ rûúác bâi võ ca Thânh Hoâng lâng Hoâng Mai lïn
àònh Mai Àưång rưìi tûâ Mai Àưång rûúác ài. Àấm rûúác cố 3 kiïåu ài khc
khuu quanh trẩi êëp, men theo búâ song Tư Lõch rưìi lïn gêìn mùåt àï sưng
Hưìng. Àấm rûúác dûâng lẩi úã Trẩi Nhận. Mưåt sưë châng trai khiïng ba choế
àûång nûúác cố mêëy dẫi dêy àỗ lïn mùåt àï rưìi ài xëng phđa sưng, lêëy nûúác
sưng Hưìng cho vâo choế rưìi khiïng vïì, àùåt cấc choế nûúác lïn ba chiïëc
kiïåu rưìi rûúác trúã vïì lâng Mai Àưång. Àïën àïm, hai kiïåu thúâ nam tûúáng
L KHÙỈC CUNG 8
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
vêỵn do cấc àư nam khiïng. Côn kiïåu ca nûä tûúáng lẩi do hai mûúi cư gấi
thay nhau vûâa khiïng, vûâa ma xinh tiïìn. Nhûäng Cư gấi nây, vêën khùn,
tốc bỗ ài gâ, ấo dâi xanh àỗ, vẩt thùỉt c êëu. Àấm rûúác ài àûúåc mưåt
àoẩn lẩi nghó àïí cấc àư vêåt biïíu diïỵn, cấc vộ sơ ài mưåt bâi quìn vâ àêëu
trung bònh tiïn. Mưỵi àêëu sơ cêìm mưåt chiïëc gêåy dâi 4 m àêëu vúái nhau.
Gêåy bùçng gưỵ àỗ hưìng, àêìu cố bõt bưng vâ vẫi àïí àïì phông nïëu cố àêm
trng thò ngûúâi bõ àêm cng khưng bõ nguy hiïím. Cấc àư vêåt nây àậ
àûúåc chổn trong nhiïìu lô. Hổ ùn mùåc gổn gâng, mùåc qìn chûá khưng
àống khưë vò cố thúâ nûä tûúáng. Àấm rûúác nghi ngt khối hûúng. Mổi ngûúâi
reo hô khi àûa àûúåc cấc kiïåu vïì àònh Mai Àưång. Sau khi Thấnh àậ trúã vïì
àònh, mổi ngûúâi mûâng chuën rûúác thùỉng lúåi. Mưåt tưëp mang bâi võ ca
thấnh lâng Hoâng Mai trẫ vïì cho Hoâng Mai...
Hưåi àûúåc tưí chûác úã cẫ hai àònh. Cố rêët nhiïìu trô chúi nhû: hất trưëng
qn lâ kiïíu hất dên ca vâ àưëi àấp giûäa bïn nam vâ bïn nûä cố àiïím nhõp
bùçng nhûäng tiïëng thònh ...thng...thònh. Khi thẫ diïìu bùỉt båc mưỵi chiïëc
diïìu phẫi mùỉc 3 ưëng sấo trúã lïn. Diïìu phẫi lïn cao àûáng. Hònh dấng phẫi
àểp tiïëng sấo phẫi hay vâ phong ph. Thi thẫ chim bưì cêu cng rêët hay.
Lưìng chim gưìm 10 chim. Khi thẫ ra, chim phẫi bay tûâ thêëp àïën cao cho
túái chûâng 300m, phẫi bay cng mưåt lc vâ bay gêìn nhau thânh àân. Con
nâo cng vêỵy àïìu hai cấnh. Chim bay àïën lc khưng nhòn thêëy nûäa rưìi
lẩi cng àân trúã lẩi vúái bu chim dûúái àêët. Ch chim lẩi nhưët cấc ch vâo

bu, båc chùåt lẩi àem vïì. Cấc trô chúi àïìu cố giẫi thûúãng... Hưåi àònh lâng
úã lâng Mai Àưång vâ lâng Hoâng Mai lâ mưåt trong nhûäng hưåi lïỵ tiïu biïíu
vâ àùåc sùỉc ca àònh lâng Viïåt Nam.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 9
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CẤI BÊÌU RÛÚÅU
Chng ta thêëy trïn nốc thấp Ra úã hưì Hoân Kiïëm cố dûång mưåt
chûác bêìu rûúåu. Trïn nốc Ngổ Mưn, úã Thấi Hoâ àiïån, Thïë miïëu, Hûng
miïëu úã Hụë cng cố trang trđ nhûäng chiïëc bêìu rûúåu. Chiïëc bêìu rûúåu cố
mưåt giẫi la mïìm mẩi tư xiïm.
Nố lẩi àûúåc hai con rưìng hóåc hai con c hoấ rưìng chêìu vâo Khưng
chó cố thïë mâ chng ta côn thêëy úã rêët nhiïìu nhûäng mấi àònh, miïëu, am,
thêåm chđ cẫ cha úã khùỉp mổi núi àïìu àùåt chiïëc bêìu rûúåu vâo mưåt võ trđ
cao nhêët. Àïën nưỵi rưìng lâ biïíu tûúång cao qu nhêët, thiïng liïng nhêët àẩi
diïån cho vûúng quìn cng phẫi kđnh cêín, tưn vinh nố. Mổi ngûúâi àïìu
gổi bêìu rûúåu àố lâ bêìu rûúåu thiïng, lâ bêìu nûúác thiïng vò nố àûúåc àùåt
trïn cao nhêët vâ úã chđnh giûäa Viïåt àiïån. Mâ Viïåt àiïån lâ cẫ mưåt thïë giúái
u linh, tưn nghiïm, cao cẫ.
Xa xûa, quẫ bêìu lâ tûâ quẫ trïn cêy bêìu àûúåc khoết rưng råt chó
côn vỗ ngoâi cûáng mâ dễo vúái mâu mất mâ xưn xao, giẫn dõ. Quẫ bêìu lâ
ngìn gưëc, lâ bng mể àễ ra cấc tưåc ngûúâi. Huìn thoẩi xûa kïí vïì
chuån quẫ bêìu àûúåm mâu têm linh vâ triïët hổc. Cố mưåt con sưë khưíng lưì
nhûäng con ngûúâi úã trong quẫ bêìu mën ra vúái v tr. Hổ chen chc nhau
trong quẫ bêìu, lâm cho quẫ bêìu bng mể lùn lốc, qúçn quẩi. Àêëng
thiïng liïng hú nống mưåt cấi ài rưìi chổc vâo quẫ bêìu, hònh thânh mưåt
cấi lưỵ. Thïë lâ têët cẫ mổi ngûúâi trong quẫ bêìu chen nhau ra ngoâi. Nhûäng
ngûúâi úã gêìn chưỵ nống ra. trûúác, nûúác da bõ àen sêỵm. Nhûäng ngûúâi ra sau
trùỉng hún... Vâ nhûäng tưåc ngûúâi ra àúâi. Sau nây, mổi ngûúâi khưng bao
giúâ qụn rùçng mònh àûúåc sinh ra.” Tûâ quẫ bêìu bng mể. Hổ båc quẫ
bêìu bùçng mưåt súåi dêy thêåt àểp (sau nây lâ giẫi la) rưìi quâng lïn cưí hóåc

àeo ngang lûng. Lc àêìu, hổ àûång nhûác,. lâ thûá cêìn thiïët nhêët cho cåc
sưëng. Sau nây, hổ àûång rûúåu. Rûúåu trong bêìu lâ nûúác thiïng, cho mổi
L KHÙỈC CUNG 10
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
ngûúâi sûác mẩnh ca trúâi àêët vâ ca mể. Rûúåu àïí cng tïë thêìn linh, Phi
tûãu bêåt thânh lïỵ, rûúåu àïí ëng vâ àïí say sûa, u cåc sưëng.
Quẫ bêìu lâ v tr, nố rưỵng àïí thêu tốm têët cẫ nhûäng gò mïnh
mang to lúán vâ tinh hoa ca trúâi àêët, êm dûúng. Chûáa cẫ mêỵu hïå, vûúng
quìn, cha mể...têët cẫ...
Nûúác vâ rûúåu trong quẫ bêìu tûúái tùỉm cho con ngûúâi, cûáu vúát con
ngûúâi àïí con ngûúâi tưìn tẩi trong sûå “phưìn”, phưìn thốc gẩo, phưìn giưëng
nôi...
Tûâ “chûä nghơa” ca quẫ bêìu lâ Hưì Lư, lâ cấi hưì lư to lúán vư cng, vơ
àẩi vư cng cẫ vïì nghơa àen lêỵn nghơa bống. Hưì lâ mïnh mưng, lâ phi
thûúâng.
Vúái Àẩo giấo quẫ bêìu chûáa àûång linh àan lâ thëc thêìn diïåu àïí cố
thïí trúã thânh thêìn tiïn. Trûúác hïët lâ xa lấnh cội trêìn bi bùåm, àêìy àùỉng
cay rưìi trúã nïn bêët tûã theo nghơa vư cng vư vi “ khấi quất. Vúái Phêåt
giấo quẫ bêìu lâ bònh rûúåu, bònh nûúác cam lưå ca Phêåt, lâ Quan êm àïí
cûáu cấc chng sinh trong bïí khưí trêìm ln Vúái Khưíng giấo, nố lâ àẩi
diïån ca Thiïn, Àõa, Nhên. Nố ca tng con ngûúâi lâ cha tïí ca mn
loâi, con ngûúâi dûåa vâo sûác mẩnh ca quẫ bêìu mâ hâi hoâ vúái thiïn
nhiïn nïn gổi quẫ bêìu lâ cấi ti cân khưn. Vùn hoấ Viïåt Nam lâ vùn hoấ
tam giấo àưìng lûu nïn câng thưëng nhêët vúái têm mïìm ca quẫ bêìu. Quẫ
bêìu lâ Kim êu (êu vâng). Ta côn nhúá cêu: “Non sưng ngân tha vûâng êu
vâng”! Nố chûáa àûång sûå vêån chuín êm dûúng, chûáa cấi phong àưå vơnh
hùçng ca dên tưåc. Vïì sau nây, khi Cưng nghïå gưëm vâ sûá phất triïín,
ngûúâi ta chïë tẩo ra nhûäng quẫ bêìu bùçng gưëm, sûá. Ngoâi cố vệ nhûäng
hònh nhû rưìng, mùåt trúâi, ngổn lûãa, phûúång, mêy v.v... àêìy vễ têm linh,
ûúác lïå. Trong àố cố gûãi gùỉm nhûäng mêåt mậ àïí ngûúâi sau giẫi mậ dêìn.

Nhûäng quẫ bêìu thêåt sûå lâ nhûäng quẫ bêìu bùçng gưëm, sûá úã miïìn
xi àûúåc àùåt trïn cấc bân thúâ núi àïìn àâi miïëu mẩo hóåc bân thúâ tưí
tiïn, gêìn cấc mêm lïỵ cng.
ÚÃã Trung Qëc, nhûäng nhên vêåt cố danh tiïëng, nhûäng nhâ vùn, nhâ
thú nhû: Lậ Àưìng Tên, L Thiïët Quai, Lûu Linh, nhâ hiïìn triïët L Thấi
Bẩnh, Sêìm Phu Tûã, Àan Khêu Sinh v.v...bao giúâ cng cố bêìu rûúåu bïn
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 11
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
mònh. ÚÃã nûúác ta, Nguỵn Cưng Trûá, phẩm Thấi, Nguỵn Bónh Khiïm,
Nguỵn Khuën, T Xûúng, Tẫn Àâ v v cng ln nhùỉc àïën bêìu rûúåu ti
thú.
Vâo khoẫng 1930 - 1931, úã lâng Kễ Mú, Bẩch Mai lâ mưåt trong
nhûäng qụ hûúng rûúåu ca Viïåt Nam, ngûúâi ta cố mưåt bâi hất rêët nưíi
tiïëng àïí ca ngúåi quẫ bêìu rûúåu vâ rûúåu. Núi àêy, hổ nêëu rûúåu vâ bấn
rûúåu. Ph nûä cng ëng rûúåu chùèng kếm gò nam giúái. Cûá àïën ngây mưìng
4 thấng giïng, cố lïỵ thêìn, mûúâi sấu cư trinh nûä ùn mùåc sùåc súä, mưi son
mấ phêën vûâa ma vûâa hất. Mưỵi cư cêìm trong tay mưåt quẫ bêìu rûúåu. Hổ
hất lïn:
Tay tònh tay nêng...tònh bêìu rûúåu...
Ta búá ru húâi... Ta ra húâi
Rễo lùỉm Nïëp hoa ...Ta cêët rûúåu...
Tay tònh tay nêng
Tònh bêìu rûúåu
Ta búá...ru húâi
Ta ru húâi...Rễo lùỉm Nïëp mêy...
Mưỵi quẫ bêìu àûúåc båc thïm vâo mưåt giẫi la mâu úã núi thùỉt cưí
bưìng.
Cho àïën giúâ, úã cấc gia àònh, cấc bân thúâ úã mổi núi, nhêët lâ úã nưng
thưn, chng ta thêëy nhûäng bêìu rûúåu bùçng gưm, sûá Bất Trâng hóåc sûá úã
cấc lô sûá cưí. ÚÃã nhûäng núi hễo lấnh hóåc úã miïìn ni côn giûä àûúåc nhiïìu

bêìu rûúåu ngun bẫn.
Nùm 1996 vâ nhêët lâ nùm 1997, trûúác vâ sau khi Hưìng Kưng trúã vïì
vúái Trung Qëc, cấc nhâ kinh doanh àậ tung ra bấn khùỉp cấc thõ trûúâng
rêët nhiïìu nhûäng quẫ bêìu cưåi ngìn. Cêy bêìu àûúåc lïn ngưi. Viïåc mua,
bấn nhûäng quẫ bêìu nây thêåt tûng bûâng. Ngûúâi ta àua nhau mua àïí
àûång rûúåu hóåc àïí bây trong nhâ, trong t Quẫ bêìu Cưåi ngìn àùỉt hún
nhûäng quẫ bêìu bùçng sûá bùçng ly lưng nhiïìu lêìn..: Tuy vêåy, mổi ngûúâi vêỵn
thi nhau mua. Hổ côn lâm sûu têåp vâ theo mưët...
L KHÙỈC CUNG 12
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Quẫ bêìu lâ mưåt trong nhûäng nết àểp vùn hoấ ca Viïåt Nam. Nhòn
quẫ bêìu rûúåu, ngûúâi ta nghơ àïën rûúåu, nghơ àïën ngây xûa, nghơ àïën men
ca cåc sưëng, àïën nhûäng àiïìu mú hưì ca cưåi ngìn. Tûâ àố, mang lẩi cho
ta nhûäng gò cố nghơa hún vïì quấ khûá, hiïån tẩi vâ tûúng lai...
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 13
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
ÀÊËT MIÏÌN CƯÍ TĐCH
Qua cêìu sưng Cấi (Cêìu Long Biïn), ài thùèng àïën Ph Thûúång rưìi
rệ sang ph.óa tay phẫi chûâng 200 mết lâ àïën Dûúng Xấ. Núi àêy cố àïìn
thúâ Nhiïëp Chđnh Lan. Giûäa nhûäng mẫnh rång xanh vúái à gam mâu
khấc nhau, ngưi àïìn thúâ mưåt ngûúâi ph nûä phi thûúâng, nưíi bêåt lïn,
nghiïm trang nhûäng rïu phong: “Miïëu cưí vâng son nhẩt”. Àố lâ nối vïì
mâu sùỉc, côn nhûäng gò bâ àïí lẩi cho àêët nûúác vêỵn cûá àùçm thùỉm vúái non
song vâ lông ngûúâi. Bâ lâ hoấ thên ca Mêỵu Thûúång Ngân, ca bâ Man
Nûúng, bâ Trûng...
Àïën Si, ài vâo qụ hûúng ca nhâ thú Cao Bấ Quất, ài tiïëp chûâng
7 km nûäa, chng tưi àïën cêìu Dêu. Mưåt cấi cêìu rêët cưí. Núi àêy, sưng Àưëng
cùỉt ngang sưng Dêu àïí hònh thânh nïn mưåt bïn lâ Thiïn Àûác, mưåt bïn
lâ Nguåt Àûác. Núi àêy... mưåt cấi cêy, mưåt cấi gô, mưåt mư àêët, àưëng gẩch
vn, ngưi àïìn v.v...àïìu cố nhûäng chuån kïí vïì mònh. Trûúác mùỉt chng

tưi lâ cẫ mưåt khu vûåc thânh Dêu mïnh mưng. Tïn chđnh thûác ca nố lâ
Lu Lêu hóåc Liïn Lêu. Vò khi xûa, thânh chđnh cố nhûäng vổng gấc mâ
úã têìng trïn toẫ ra nhû nhûäng cấnh hoa sen, nïn thûúâng gổi lâ Liïn Lêu.
Hoa sen tûúång trûng cho sûå “thưìn”. Phưìn thốc gẩo, phưìn giưëng nôi. Sưng
Dêu chẫy quanh thânh tẩo thânh mưåt con hâo thiïn nhiïn, bẫo vïå
thânh.
Xûa kia, khi àï La Thânh vâ Thùng Long chûa hònh thânh mâ múái
chó lâ nhûäng vng nûúác, lau lấch, hoang vu thò “núi àêy àậ lâ mưåt thânh
trêën phưìn hoa, nhưån nhõp. Àêy chđnh lâ th ph ca àêët Giao Chêu, lâ
trung têm chđnh trõ, kinh tïë vâ vùn hoấ. Àẩi bẫn doanh ca Thấi Th Tư
Àõnh àùåt úã àêy. Hai Bâ Trûng àậ àấnh vâo núi nây. Khi Hai Bâ àưëc
qn vâo àấnh àẩi bẫn doanh ca Tư Àõnh, Hai Bâ ùn mùåc thêåt lưång lêỵy,
àiïím trang rêët àểp. Àiïìu nây thêåt hiïëm cố. Trong sët thúâi k dâi, qn
Hấn àống qn úã Liïn Lêu, àậ cố nhiïìu cåc khúãi nghơa; liïn tc àưët
L KHÙỈC CUNG 14
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
phấ, àấnh Thânh. Nghơa lâ binh lûãa liïn miïn. Chđnh àiïìu nây àậ giẫi
thđch àûúåc mưåt hiïån tûúång àấng ch . Àố lâ nhûäng vng àêët xung
quanh àïìu àỗ nhû son. Duy chó cố khu vûåc thânh Liïn Lêu, àêët cố mâu
àen, xấm, xón. Àêët àỗ vò phđa dûúái cố qúång sùỉt. Côn àêët àen lâ do binh
lûãa triïìn miïn, àưët phấ dûä àưåi, àậ lâm than hoấ têët cẫ nhûäng sỗi, àấ, àêët
, gưỵ, tre, v.v... Hiïån tûúång than hoấ nây àậ lâm cho àêët thânh Liïn Lêu
khưng àỗ nhû vưën cố Thêåt lâ: “Dêu binh lûãa, nûúác non nhû c. Liïìn cho
ngûúâi thêëy cẫnh chẩnh lông” (Vïì vng Dêu).
Trong cën: “Viïåt vïì lõch sûá àêët An Nam “, nhâ nghiïn cûáu Patris
viïët: “Tinh thêìn àưåc lêåp ca ngûúâi Lẩc Viïåt rêët cao. Trong sët thúâi k
dâi bõ àư hưå, hổ khưng ngûâng kiïn cûúâng àûáng dêåy. Àố lâ mưåt thûá ấnh
sấng chối lổi cûãa chđ qåt cûúâng khưn ngi”?
Trong khu vûåc thânh Dêu, cố chúå Dêu, thấp Dêu. Thấp 4 têìng, cố
chốp kiïíu Stupa, cao chûâng 20 mết, vâ cha Dêu. Cha Dêu phẫn ấnh

nhûäng nết ca àẩo Phêåt tûâ êën Àưå sang vâ àûúåc bẫn àõa hốa. Núi àêy lâ
trung têm Phêåt giấo àêìu tiïn úã ta rưìi múái tỗa ài khùỉp núi. Cng lâ núi in
nhûäng bẫn kinh súám nhêët. Tc truìn, mưåt cêy àa thêìn thoẩi trưi dûúái
sưng, àûúåc bân tay thêìn thoẩi ca ấ Nam tiïn nûä (Man Nûúng) vúát lïn,
khi cêy àa àûúåc àùåt lïn mùåt àêët thò tiïn nûä biïën mêët, àậ “lẩc nưåi mêy
ngân”. Cêy àa àûúåc xễ ra, tẩc thânh 4 pho tûúång àïí thúâ. Àố lâ 4 võ Phêåt
Mêìu gưìm 4 chõ em: Phêåt Vên, Phêåt V, Phêåt Lưi, Phêåt Àiïån (cng gổi lâ
tûá Phấp). Chõ cẫ àûúåc thúâ tẩi cha Dêu, chõ hai úã cha Àêåu, chõ Ba thò úã
Cha Tûúáng vâ Cư em t àûúåc thúâ úã cha Dêu. Mêëy ngưi cha nây úã gêìn
nhau. Cố àiïìu, cha Dêu lâ cha chđnh, ngây nga nhêët. Tûúång bâ Dêu
àùåt úã chđnh giûäa cha chđnh, cao 2m85 (cẫ tûúång lêỵn bïå), lẩi cố nïìn cao
vâ vóa àấ. Tûúång bâ to hún so vúái têët cẫ nhûäng pho tûúång khấc trong
cha. Bâ vûâa lâ Phêåt, vûâa lâ nûä cha bẫn àõa.
Núi àêy, hâng nùm cố múã hưåi, gổi lâ hưåi cha Dêu, khùỉp núi nư nûác
vïì dûå hưåi. Hưåi cố tïë lïỵ, rûúác xấch, vui chúi, rêët tûng bûâng, nấo nhiïåt.
Ngûúâi ta kïí vê:
D ai bn bấn trùm nghïì
Thấng tû, mưìng tấm thò vïì cha Dêu
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 15
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
D ai bn dêu, bấn àêu
Nhúá ngây mưìng tấm, hưåi Dêu thò vïì...
Cấch khu vûåc thânh Liïn Lêu chûâng 3 cêy sưë lùng mưå Lẩc Long
Qn, lâ cẫ mưåt tôa Viïåt àiïån. Ài chûâng mưåt àoẩn àûúâng nûäa, rệ sang
bïn trấi lâ lung S Nhiïëp, hònh trôn, trïn mưåt cấi gô rúåp bống nhûäng cêy
Cưí th. Nhûäng gô, àưëng nhêëp như kếo lïn. Dûúái nhûäng gô àưëng àố lâ
nhûäng ngưi mưå Hấn. Núi àêy thåc vïì lâng ấ Lûä. úã ngậ ba Àưng Cưi cng
cố nhiïìu ngưi mưå Hấn cố xêy nhûäng vông cën. Àûáng núi àêy, ta cố thïí
nhòn thêëy ni Thiïn Thai “nùçm nghiïng nghiïng vúái mấi tốc xanh rïu”?
Vïì phđa Àưng Bùỉc, khoẫng 2km lâ lâng Àẩi Trẩch cố ngưi cha Àẩi

Trẩch nưíi tiïëng, lâ núi trûúác àêy vúå thûá ba Cai Vâng àïën tu vâ tr trò
sau khi cåc khúãi nghơa bõ thêët bẩi. Bâ thưng thåc 18 mưn vộ nghïå, àậ
dẩy vộ cho cấc trai lâng vâ lâm nhiïìu àiïìu thiïån, trûâ kễ gian ấc. Cåc àúâi
ca bâ à àïí viïët nïn mưåt pho sấch bi hng. Dên lâng núi àêy coi bâ nhû
Tiïn, nhû Phêåt.
Tûâ Àẩi Trẩch ài xëng phđa Nam lâ àïën bïën Hưì, gưëi àêìu lïn sưng
Cêìu. úã àêy cố lâng tranh Àưng Hưì mâ nhûäng bûác tranh àêåm àâ têm hưìn
dên tưåc ca nố àậ cố mùåt úã nhiïìu núi trong cẫ nûúác vâ chng cng àûúåc
trûng bây trong bẫo tâng m thåt ca nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Lâng
Àưng Hưì àûúåc gổi lâ lâng tranh, lâng àểp nhû tranh vâ cng àûúåc gổi lâ
lâng cấc nghïå nhên. Hổ vệ tranh, khùỉc tranh, in tranh, lẩi côn lâm nghïì
vâng, mậ vâ nhûäng mùåt hâng trang trđ m thåt àïí lẩi êën tûúång sêu sùỉc
trong lông mổi ngûúâi.
Ngûúåc lïn phđa trïn, ta àïën àêët Lim vâ 49 lâng Quan Hổ. Núi mâ
mưåt lân giố cng mang àiïåu dên ca, vúái nhûäng “liïìn anh, liïìn chõ”, “ trêo
lïn quấn Giưëc, ài chẫy hưåi. Tûâ Àẩi Trẩch ài ngûúåc lïn lâ àïën Trđ Quẫ, rưìi
àïën lâng Àònh Tưí cố cha Bt Thấp, vâ àïìn Àư vâng son lêëp lấnh, núi
thúâ 8 võ Vua L. L Chiïu Hoâng àûúåc thúâ riïng úã ngưi àïìn bïn cẩnh. Bâ
mang mưåt nưỵi bìn ngun khưëi, khưng tan. Chđnh cấi dẫi àêët nây àậ
ni dûúäng nhâ thú Hoâng Cêìm àïí Cố àûúåc:
L KHÙỈC CUNG 16
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
“Bïn Kia Sưng Àưëng”, “Mûa Thån Thânh” , “ Cêy tam cc” v. v...
nưíi tiïëng.
Vâo nhûäng nùm chưëng Phấp, nhûäng khu vûåc gêìn Bt Thấp, Rûâng
Thưng, Bậi Thấp v.v... lâ khu du kđch nưíi tiïëng vúái nhûäng chiïën cưng
oanh liïåt. úã nhûäng lâng qụ núi àêy, trûúác kia côn cố tc “Ng ban” . Àố
lâ chuån trong ngây cûúái, cư dêu vâ ch rïí chûa àưång phông vưåi. Ngây
thûá nhêët vâ ngây thûá hai, cư dêu côn gổi mêëy ngûúâi bẩn gấi thên àïën
ng cng vúái mònh. Núi àêy, hổ coi nhể trûúâng húåp cư gấi “chûãa ba” .

Sau khi cư gấi “chûãa ba” rưìi sinh con àûúåc mưåt hóåc hai nùm, sệ cố mưåt
châng trai nâo àố àïën xin cûúái lâm vúå. Mể ch rïí mang lïỵ vêåt àïën nhâ
gấi vâ nối: “Ngây lânh thấng tưët, chng tưi rêët sung sûúáng àûúåc cố con
dêu vâ lẩi thïm cẫ thùçng cu nûäa” Khi Cố trûúâng húåp mưåt àûáa trễ úã vâo
hoân cẫnh thêåp tûå nhêët sinh mâ àûúåc mưåt ngûúâi cûáu sưëng thò àûáa trễ sệ
nhêån ngûúâi àố lâm cha mể ni. Nhûäng ngây giưỵ, Tïët phẫi àïën thùm cha
(mể) ni. Phẫi àống gốp vâ cố nhiïåm v nhû con àễ. Nhûäng chuån nhû
vêåy côn rêët nhiïìu. Miïìn cưí tđch côn cố con àûúâng cưí tûâ bïën Hưì, ài Bùỉc
Ninh, túái Phẫ Lẩi, Lc àêìu giang rưìi ra biïín hóåc ài ngûúåc lïn phđa Bùỉc,
sang Trung Qëc... lâ con àûúâng mâ cấc nhâ sû ÊËn Àưå ài tûâ cha Dêu
sang Trung Qëc truìn àẩo. Àêy cng lâ con àûúâng mâ con trêu vâng
tûâ Trêu Sún, giïëng Viïåt úã Phẫ Lẩi àậ chẩy mưåt mẩch vïì Tưíng Bònh (tïn
xûa ca Thùng Long) rưìi àêỵm mònh núi vng nûúác úã phđa Têy Bùỉc, lâm
nïn hưì trêu àùçm vâ sau àûúåc gổi lâ hưì Dêm Àâm hay hưì Têy. Àố lâ con
àûúâng mâ Mậ Viïån mang qn sang àấnh nûúác ta. Cng lâ con àûúâng
huët mẩch àïí cha ưng ta àấnh giùåc Ngun, Mưng...
Khấch hânh hûúng túái mẫnh àêët nây thêëy mònh nhû àûúåc lúán lïn.
Núi àêu cng cố nhûäng di tđch, dêëu êën, huìn thoẩi v.v...minh chûáng cho
sûå tưìn tẩi hâo hng ca dên tưåc.
Tûâ nhûäng huìn thoẩi vâ nhûäng chûáng tđch lõch sûã êëy cho ta cấi
nhòn chên thûåc vâ àêìy à hún vïì quấ khûá, àïí rưìi suy nghơ vïì nhûäng bđ
êín ca thã trûúác, nghơ vïì hiïån tẩi vâ tûúng lai.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 17
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Mưỵi bûúác ài trïn vng Kinh Bùỉc àïìu lâm xấo àưång têm hưìn tưi.
Nhûäng cẫm xc hẩnh phc cûá lan tỗa, bưëc bi trong tưi. Nhûäng cấi tïn
trïn vng àêët nây, àổc lïn cng àûúåc mâu cưí tđch.
L KHÙỈC CUNG 18
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
ÀIÏÅN MÊỴU

Ngûúâi Viïåt Nam ta cố cêu: “phc àûác lẩi mêỵu”, àïí khun rùn mổi
ngûúâi nhúá cưng ún cha mể, ùn úã phc àûác vúái cưång àưìng, àïí con chấu
àûúåc hûúãng nhûäng àiïìu têët lânh. Khuën thiïån, trûâ ấc, àûúåc truìn lẩi
cho àúâi sau bùçng nhûäng lúâi truìn miïång, ca dao, dênca...
Vúái cấch nghơ truìn àúâi vïì ngûúâi mể, trong têm thûác sêu thùèm
ca mổi ngûúâi, Mêỵu (mể) lâ têët cẫ, lâ ngûúâi sinh ra ta vâ àïën khi chïët ta
lẩi trúã vïì àêët mể.
Qua nhûäng thúâi k con ngûúâi sưëng vúái mể úã trïn cêy rưìi àïën giai
àoẩn vûâa trïn cêy, vûâa dûúái àêët vâ rưìi àïën lc mể ni rûâng (Mêỵu
Thûúång Ngân) khưng ni nưíi nhûäng àân con chấu mưỵi ngây mưåt àưng,
àậ diïỵn ra nhûäng cåc di dên ngun thu. Lc nây cố sûå trúå gip vâ bẫo
vïå ca Mể Nûúác vâ Mể Àêët (Mể Nûúác lâ Mêỵu Thoẫi (Thu) Mể Àêët lâ
Mêỵu Qunh Hoa (Àõa).
Nhûäng àân con, chấu vïì àûúåc àïën àưìng bùçng, sung sûúáng quấ
nhûng hổ cng gâo thết lïn, khốc lốc vò nhúá mể Thûúång Ngân, nhúá
nhûäng ngûúâi anh em råt thõt bõ nûúác cën ài trong cåc di dên àêìy mấu
vâ nûúác mùỉt. Hổ hất lïn cêìu Mể, ca ngúåi cưng lao ca Mể, ca tng cåc
sưëng múái. Vâ nhûäng bâi hất nây côn kïí lẩi nhûäng chùång àûúâng ài àêìy
kinh hậi vâ bi kõch, tûâ biïåt Mể Thûúång Ngân. Chng lâ ngìn gưëc ca
nhûäng àiïåu hất vùn, ca tr, chêo v.v... vïì sau nây. Nhûäng giổng hất vùn
(chêìu vùn) ca tr, chêo... mâ khưng cố nûúác mùỉt, ngêåm nưíi sống nûúác
vẩn trng, biïåt ly, tûã nẩn... thò thiïëu mêët cấi húi hûúáng ngun thu ca
chng.
Tûúãng nhúá Mêỵu, ngûúâi xûa lêåp ra Àiïån Mêỵu, thúâ Tam ph úã têìng
trïn, Mêỵu Thûúång Ngân úã giûäa, mùåc ấo xanh tûúång trûng cho cêy vâ ni
rûâng. Mêỵu Thoẫi chùm nom viïåc sưng nûúác, mùåc ấo trùỉng. Mêỵu Àõa lo
viïåc àưìng bùçng, mùåc ấo vâng, Mêỵu Thoẫi úã bïn trấi; Mêỵu Àõa úã bïn phẫi.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 19
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Sau àố, ngûúâi ta thúâ tûá ph vò cố thïm Mêỵu Liïỵu Hẩnh. Bưën Mêỵu

tûá ph ngưìi úã têìng thûá hai trong àiïån Mêỵu. Mêỵu Liïỵu Hẩnh àûúåc hònh
dung lâ con ca Ngổc Hoâng, bõ phẩt nïn bõ giấng xëng trêìn. Mêỵu Liïỵu
Hẩnh tûúång trûng cho sùỉc àểp vâ nûä tđnh. Mêỵu dng cẫm, bïnh vûåc kễ
ët, gip àûúåc mổi ngûúâi lûúng thiïån, trûâng phẩt kễ lâm cân, àưåc ấc.
Mêỵu àêìu thai vâo mưåt gia àònh hổ Lï, lúán lïn àûúåc gổi lâ Giấng Tiïn.
Giấng Tiïn kïët dun cng Àâo Lang, àûúåc hai mùåt con rưìi vïì trúâi.
Hâng thûá ba trong àiïån Mêỵu lâ Ng võ tưn ưng. Nhûäng võ nây lâ
nhûäng trang nam nhi dng cẫm, tâi hoa, vùn vộ song toân, mưåt lông vò
àêët nûúác vò mổi ngûúâi. Hổ lâ Nhûäng ngûúâi gip viïåc àúä cấc Mêỵu vâ thi
hânh sûá mïånh ca cấc Mêỵu. Cấc võ nây àûúåc ngûúâi dên kđnh trổng vâ
u mïën nïn àûúåc gấn vâo nhûäng võ anh hng dên tưåc nhû Trêìn Qëc
Toân, Cao Lưỵ, Phẩm Ng Lậo, ët Kiïu, Dậ Tûúång v.v..
Hâng thûá tû trong àiïån Mêỵu dânh cho cấc cư, cấc cêåu lâ nhûäng võ
nhỗ tíi, lâm ph tấ cho cấc tưn ưng, cấc ưng Hoâng nhûng cng gêìn gi
vúái cấc Mêỵu, nhû cư bế Bùỉc Lïå lâ thõ nûä ca Mêỵu Thûúång Ngân. Cẩnh àố
côn cố nhûäng cư Bú, cư Chđnh Giïëng, cư Thấc Búâ, cư Bế Àưng Cång, cư
Àïìn Sâng v.v...
Bïn cẩnh cấc Mêỵu côn cố nhûäng Kim Àưìng, Ngổc Nûä. Àố lâ nhûäng
võ thấnh úã tíi nhi àưìng. Hổ tûúång trûng cho ngây mai.
Trong cấc lân àiïåu hất vùn (chêìu vùn) cố giấ trõ nưåi dung vâ vùn
chûúng cao. êm nhẩc àêåm àâ, bay bưíng mâ sûúng khối nhiïìu vễ. Nghe
lêu khưng biïët chấn.
V àẩo àún giẫn àêìy nhûäng nết tûúång trûng vâ mang trong mònh
nhiïìu tđn hiïåu ca nhûäng thúâi xa xûa bõ lậng qụn. Tđn ngûúäng súám nhêët
ca ngûúâi Viïåt Nam
lâ tđn ngûúäng thúâ Mêỵu.
Trïn àêët nûúác ta, cha nâo cng cố àiïån Mêỵu, cha nâo cng dânh
võ trđ tưët nhêët àõnh cho mưåt àiïån Mêỵu. Vđ d nhû cha Dêu, cha Keo úã
Bùỉe Ninh. Àiïån Mêỵu lúán nhêët úã nûúác ta lâ àiïån Mêỵu Ph Giây. Àiïån
Mêỵu toân bùçng gưỵ lim, cố ao hưì vóa àấ. Tam quan nïìn àấ, cêìu àấ lùng

L KHÙỈC CUNG 20
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
cha Liïỵu Hẩnh bùçng àấ xanh cng vúái nhiïìu cưng trònh ph vúái cấc
kiïíu kiïën trc vâ trang trđ úã mưåt trònh àưå nghïå thåt cao siïu. ÚÃ àïìn Lưå
thåc Hẩ Hưìi cng cố ba àiïån thúâ Mêỵu rêët nguy nga... Chó tđnh riïng
huån Tûâ Liïm sất ngay Hâ Nưåi cng cố chûâng hún 20 àiïån thúâ Mêỵu vúái
à mổi tđnh chuån cẫm àưång vïì cấc Mêỵu àûúåc hoấ thên vâo cấc võ anh
hng dên tưåc trong cưng cåc xêy dûång vâ bẫo vïå àêët nûúác... Àêu àêu,
ngûúâi ta cng kïí cho nhau nghe vïì mưåt thïë giúái Mêỵu qua nhûäng cêu
chuån huìn ẫo mâ cố thêåt, bay lïn tûâ cåc sưëng.
Tđn ngûúäng Mêỵu lâ tđn ngûúäng cưåi ngìn, àđch thûåc ca Viïåt Nam.
Nố trûúâng tưìn vúái dên tưåc vò nố cố àûúác lông tin cao cẫ, cố quy mư vïì têm
linh vâ vïì lûúång tđn àưì trong cẫ nûúác. Àiïån Mêỵu phẫn ấnh nhûäng mẫng
sưëáng vâ têm linh tûâ thúâi Mêỵu hïå. Àiïån Mêỵu lâ mưåt phêìn ca lõch sûã nối
lïn mưåt quấ khûá lêu àúâi àậ àûúåc bùỉt rïỵ trïn mẫnh àêët trân àêìy ấnh sấng
ca chng ta. Àẩo Mêỵu gùỉn liïìn vúái tinh thêìn hiïën sinh vâ àem nhên ấi
àïën cho nhên qín xậ hưåi. Tđn ngûúäng thúâ Mêỵu thìn khiïët, khưng
dung nẩp tïå àưìng cưët lâ thûá mï tđn dõ àoan, bn thêìn bấn thấnh.
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 21
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CHÊÌU VÙN – LÏN ÀƯÌNG
Chêìu Vùn lâ thïì loẩi diïỵn xûúáng àưåc àấo cố kêm theo êm nhẩc. Bao
giúâ chêìu vùn cng cố giai àoẩn dẩo, gêy khưng khđ trang nghiïm, choấng
ngúåp lâm cho ngûúâi nghe xưn xao vâ bõ lưi cën. Àïën mưåt lc nhêët àõnh,
nố phưëi húåp vúái giấ àưìng àïí thïí hiïån àûúåc sûác cưng phấ nghïå thåt cao
nhêët ca nố. Nhûäng nhẩc c ph hoẩ vúái Chêìu vùn lâ trưëng, phấch,
chng, têëu cẫnh nhõ, àân nguåt. Cố khi cẫ thêåp lc vâ àân àấy. Ngûúâi
hất chêìu vùn vûâa hất vûâa àân. Chêìu vùn cố chûâng 40 lân àiïåu chđnh vâ
nhûäng lân àiïåu biïën têëu uín chuín: mûúán, thưëng (khấc thưëng trong ca
tr) giậi bây sûå trang nghiïm, gan dẩ, cẫ quët. Cố lc lẩi tóa tốt, dõu

dâng, nó non. Lân àiïåu Ph chïnh nhùỉc nhúã, nhúá nhung (gêìn gi vúái ca
tr). Hất dổc cúãi mú ã phống tng, cố cẫ vui lêỵn bìn. Hất nưëi (húi giưëng
hất nối úã ca tr), Dổc xn sùỉc, Ph rêìu (gêìn giưëng lân thẫm trong chêo)
nhûng phống tng, pha thïí hún. Sûã xn man mấc, cố cht Ba mẩc,
bưìng mẩc. Hất vùn húi giưëng chêo. Ngêm thiïìn, Nối lưëi, canh cấ, Bỗ bưí
nhõp mưåt, Hất Kiïìu? Nhẩc sai: thc gic, dốn dêåp, giêåt, ngêët, ngêm,
võnh, àïì thú, sấ, châo v. v...
Chêìu vùn mang tđnh chêët tiïìn tưn giấo cưång vúái nhûäng nết do
nhiïìu tưn giấo khấc nhau du nhêåp vâo cng vúái nhûäng nết “bẫn àõa”
qua quấ trònh tưìn tẩi vâ phất triïín lêu dâi ca nhûäng cưång àưìng. Nhẩc
vâ lúâi chêìu vùn cố sûác khấi quất, tûúång trûng cao. Nố mư tẫ, trêìn thåt,
kïí sûå tđch, ngúåi ca, cêìu mong, khất vổng mậnh liïåt, mën vûún túái mưåt
bưng hoa hóåc mưåt ngổn lûãa tuåt vúâi, mn àúâi, thiïng liïng nâo àố mâ
con ngûúâi chûa àûúåc vúái túái. “Àố lâ nghïå thåt ca nhẩc vûâa cố sûå n
lùỉng suy tû, vûâa cố giố bậo mậnh liïåt (giấo sû Nhêåt Bẫn: Ishixawa).
Thúâi k thõnh vûúång ca chêìu vùn lâ tûâ àúâi Lï, L, Trêìn rưìi thõnh
vâo nhûäng nùm 1920 àïën 1940 ca thïë k nây.
L KHÙỈC CUNG 22
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Chêìu vùn Cố nhiïìu lô vúái tđnh cấch, àùåc àiïím, phong cấch khấc
nhau đt nhiïìu. Nhûäng lô Nam Àõnh, Hâ Bùỉc, Hẫi Phông, Hẫi Hûng, Thấi
Bònh...lâ nhûäng lô àấng kïí. Tûâ trûúác àïën nay, mưåt sưë nhẩc sơ àậ khai
thấc mưåt vâi lân àiïåu chêìu vùn vâ chng àậ àûúåc hoan nghïnh úã trong
vâ ngoâi nûúác. Nhûng àố múái chó lâ mưåt phêìn rêët nhỗ. Thêåt àấng tiïëc,
chêìu vùn vêỵn côn lâ mưåt mẫnh àêët mâu múä, chûa àûúåc khai phấ hïët.
Nhûäng nùm 1940 trúã vïì trûúác, tẩi Hâ Nưåi cố nhiïìu trûúâng tưí chûác
nhûäng cåc thi hất chêìu vùn: Hâng Quẩt, Hâng Khoai, Hâng Mậ, Hâng
Bẩc... Cố cẫ nhûäng tâi tûã cûå phấch ca Hâ Bùỉc, Nam Àõnh hóåc Hẫi
Hûng àïën tham gia. Giẫi thûúãng treo rêët lúán. Ban giấm khẫo gưìm 3
ngûúâi: mưåt ngûúâi thûúãng bùçng cấch cêìm chêìu, mưåt ngûúâi phẩt bùçng

tiïëng chng vâ mưåt ngûúâi cao tíi hún cẫ chêëm àiïím. Àúâi sưëng ca cấc
cung vùn trưi nưíi, giang hưì, ài khùỉp àố àêy, dûåa vâo cấc phûúâng, cấc bẩn,
qìn chng mï say.
Chêìu vùn ca ngúåi, kïí lẩi sûå tđch, miïu tẫ nhûäng nhên vêåt tuåt vúâi
mang nhûäng q danh tûúng trûng nhû: ưng Hoâng Mûúâi, ưng Hoâng
Nùm, ưng Hoâng Bú, cư Chđn, ưng Hoâng Bẫn, bâ Cha Mûúâng, Mêỵu
Thûúång Ngân, Mêỵu Thoẫi, cha Liïỵu Hẩnh. Nhûäng võ trïn àûúåc hoấ
thên vâo cấc võ vộ tûúáng ca vua Hng, thêìn Tẫn Viïn vâ cấc àúâi vua
khấc. Hóåc àûúåc hoấ thên vâo cấc hoâng tûã, cưng cha, cấc siïu nhên
bïnh vûåc ngûúâi lûúng thiïån vâ trûâng trõ kễ ấc.
Lúâi ca vâ nhẩc chêìu vùn vûâa cố chêët huìn thoẩi vûâa cố chêët chên
thûåc, vûâa thêìn thấnh vûâa phâm tc. Chêìu vùn nhêën mẩnh tẫ cẫnh àểp
ca àêët nûúác àïí àiïím xuët cho cấc nhên vêåt lưỵi lẩc. Nhûng cng phẫi
nối rùçng, ngay cấc nhên vêåt thêìn thấnh phi phâm vâ àấng kđnh cng
mùỉc phẫi nhûäng lêìm lưỵi trêìn tc.
Nhẩc chêìu vùn thìn khiïët vâ lưi cën. Ngûúâi ta nghe hâng hai, ba
giúâ liïìn mâ khưng chấn (tiïën sơ A.Samidi Indonesia) trong khưng khđ
àân ngổt, hất hay, ngûúâi ngưìi àưìng (bâ àưìng) àûúåc bống vâ hưìn ca nhên
vêåt thêìn linh nhêåp, ưëp vâo mònh. Bâ àưìng sùỉm vai thêìn linh theo nhûäng
cấ tđnh vưën cố ca nhên vêåt. Nhêët lâ trong nhûäng lc “thùng hoa”. Bâ
àưìng àûúåc mổi ngûúâi mùåc vâ khoấc ấo vâo mònh trang phc tiïu biïíu ca
HÂ NƯÅI – VÙN HOẤ VÂ PHONG TC (phêìn 2) 23
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
thêìn linh, Cố kêm theo nhûäng àưì trang sûác (vúái cấc nhên vêåt nûä) hóåc vộ
khđ (vúái cấc nhên vêåt nam)... Nhên danh thêìn linh, ngûúâi ngưìi àưìng hất
lïn trong lông vâ dưìn vâo nhûäng àưång tấc nhẫy, ma cấch àiïåu vâ ûúác lïå
trong nïìn nhẩc vâ hất àïåm ca cung vùn. Cng cố lc, trưng ra tûúãng
nhû cố mưåt vâi tû thïë àún àiïåu hóåc thư kïåch. Nhûng, chng lâ nhûäng
dấng ma àđch thûåc, ngêỵu hûáng, gêìn gi vúái cưåi ngìn. Cố nhûäng àiïåu
ma chđnh nhû: ma khùn mùåt, ma nïën, ma hoa, chêo àô, ma kiïëm,

ma cung, ma hêo (gêåy ngùỉn) v.v...
Sau khi ma, thêìn linh ngưìi lẩi, phấn bẫo, khun rùn, qã trấch
ngûúâi trêìn gian vâ cng ban thûúãng cho mổi ngûúâi rưìi “vïì àưìng”. Nghơa
lâ àậ xong mưåt giấ àưìng vâ cng lâ kïët thc mưåt mân ngùỉn vïì ca, ma,
nhẩc kõch kïët húåp.
Vïì mùåt trang phc, trong cấc giấ àưìng, cng àấng lûu Sùỉc mâu
ca mổi thûá trang phc mang tđnh chêët tưn giấo, cung àònh vâ dên gian.
Mêỵu Thûúång Ngân mùåc ấo xanh àïí cố mi võ ni rûâng. Mâu xanh lâ
mâu ch àẩo vâ àûúåc nhiïìu mâu sùỉc khấc ca nhûäng tâ ấo, giẫi ấo, thùỉt
lûng, khùn, cấc àưì trang sûác phưëi húåp uín chuín àïí trúã nïn hoân hẫo.
Trang phc côn phẫi lâm tưn hùèn lïn cấi vễ àểp: “Cưí kiïu ba ngên,
miïång cûúâi trùm hụ” ca Mêỵu. Bâ Mêỵu Thoẫi vâ ưng Hoâng Bú cố trang
phc toân trùỉng mang tđnh chêët nûúác non, sưng biïín, hâi hoâ vúái nhûäng
hoa vùn, hổa tiïët trang trđ nhiïìu mâu sùỉc ca bưå mùåt trang phc toân
bưå. Mêỵu ngưìi giûäa mùåc ấo àỗ rûåc tẩo vễ uy quìn trang nghiïm.
Lẩi tu theo cấc nhên vêåt cố mang theo nhûäng àưì dng thđch húåp
nhû chiïëc nốn, àưi hâi xẫo, cấi quẩt, con dao, cấi giẫi xâ tđch, ưëng vưi,
khùn tay v.v... Têët cẫ nhûäng thûá àố àïìu nối lïn nhiïìu chuån. Chng
àïìu àûúåc gia cưng thêåt cêìu k vâ mang rộ bẫn sùỉc dên tưåc.
Nối chung, chêìu vùn vâ lïn àưìng cêìn phẫi àûúåc nghiïn cûáu mưåt
cấch khoa hổc vâ nghiïm tc. Àêy lâ mưåt loẩi hònh diïỵn xûúáng dên gian
cố giấ trõ cao. Nố àậ tỗa ra, lâm phong ph cho nhiïìu bưå mưn ca, nhẩc,
kõch, trang trđ, hưåi hổa, tẩo hònh... ca Viïåt Nam vâ cấi khẫ nùng nây
côn to lúán lùỉm.
L KHÙỈC CUNG 24
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
Nùm 1996, Àoân nghïå thåt Viïåt Nam ra nûúác ngoâi, cố diïỵn tiïët
mc Ba giấ àưìng. Tiïët mc nây àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt. Nố àậ lâm
nghiïng ngẫ sên khêëu ca nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Nhûng nố múái chó lâ
mưåt giổt nhỗ nûúác hoa àûúåc lêëy ra tûâ cấi chai tinh hưìng ca nghïå thåt

chêëu vùn, lïn àưìng ca nûúác ta mâ thưi.
Chêìu vùn, lïn àưìng lâ mưåt trong nhûäng di sẫn vùn hốa cêìn àûúåc
giûä gòn vâ khai thấc. Têët nhiïn, ta phẫi gẩt bỗ nhûäng àưì lúåi dng hònh
thûác sinh hoẩt nây àïí àêìu cú mï tđn, trc lúåi. Nïëu ta lâm àûúåc viïåc nây
mưåt cấch tưët, àûa nố gùỉn vúái ba ëu tưë cêìn thiïët lâ: xậ hưåi, vùn hoấ vâ
kinh tïë... thò nố sệ trúã nïn mưåt tûúång àâi hoânh trấng vïì nhiïìu mùåt cho
nïìn vùn hoấ dên tưåc vâ cho cẫ thïë giúái.
HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 25
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG