Luận văn thạc sĩ vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn giáo dục công dân lớp 10 ở các trường
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.09 MB, 108 trang )
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
HOÀNG MẠNH CƯỜNG
VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP
TRONG DẠY HỌC MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10
Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
HOÀNG MẠNH CƯỜNG
VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP
TRONG DẠY HỌC MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10
Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THƠNG
THÀNH PHỐ THÁI NGUN
Ngành: LL&PPDH Bộ mơn Lý luận Chính trị
Mã số: 8.14.01.11
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ KHƯƠNG
THÁI NGUYÊN - 2020
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Luận văn này do bản thân tôi thực hiện dưới sự hướng
dẫn khoa học của TS.GVC Nguyễn Thị Khương, khoa Giáo dục Chính trị,
trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên.
Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là trung thực và
chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, thơng tin
trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc.
Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020
Tác giả
Hoàng Mạnh Cường
XÁC NHẬN
XÁC NHẬN
CỦA KHOA CHUYÊN MÔN
CỦA NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
TS. Nguyễn Thị Khương
i
LỜI CẢM ƠN
Luận văn này hoàn thành và bảo vệ thành cơng, ngồi sự nỗ lực cố gắng
của bản thân, em đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của các thầy, cô giáo trong
trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, đặc biệt là các thầy, cô giáo
khoa Giáo dục Chính trị cùng gia đình, bạn bè, người thân.
Em xin được dành lời cảm ơn chân thành, lòng biết ơn sâu sắc đến:
- TS Nguyễn Thị Khương - người đã dành nhiều thời gian, công sức
hướng dẫn em làm luận văn và dành cho em nhiều tình cảm, động viên để em
có thể hồn thành luận văn đúng tiến độ.
- Các nhà khoa học trong Hội đồng đánh giá luận văn, đã góp ý, chỉ ra
những ưu, khuyết điểm để em chỉnh sửa, hoàn thiện luận văn. Các thầy, cô
giáo trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, các thầy cô giáo khoa
Giáo dục Chính trị cùng các thầy, cô giáo giảng dạy lớp cao học K26 chuyên
ngành Lý luận và phương pháp dạy học bộ mơn Lý luận chính trị đã tận tình
truyền đạt cho em những kiến thức quý báu giúp em có nền tảng kiến thức để
thực hiện luận văn.
- Quý trường THPT Lương Ngọc Quyến, trường THPT Thái Nguyên
Thành phố Thái Nguyên đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho em trong
quá trình khảo sát, điều tra và thực nghiệm làm luận văn.
- Xin được trân trọng biết ơn bố mẹ, anh chị em trong gia đình và cảm
ơn bạn bè đã luôn động viên, khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi, giúp
tơi hồn thành luận văn.
Thái Ngun, tháng 9 năm 2020
Tác giả
Hoàng Mạnh Cường
ii
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN ........................................................................................... ii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ..................................................... vii
DANH MỤC CÁC BẢNG..................................................................... viii
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ.................................................... ix
MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................... 1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ....................................... 3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................... 4
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của đề tài ........................... 4
5. Ý nghĩa thực tiễn và đóng góp của đề tài .............................................. 5
6. Kết cấu của đề tài .................................................................................. 6
Chương 1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG
PHÁP NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP TRONG DẠY HỌC MÔN
GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC
PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN ................................... 7
1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ............................................................ 7
1.1.1. Các cơng trình nghiên cứu về phương pháp nghiên cứu trường hợp
trong dạy học ............................................................................................. 7
1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu về phương pháp nghiên cứu trường hợp
trong dạy học môn Giáo dục Công dân ở trường Trung học phổ thông . 10
1.2. Cơ sở lý luận của việc vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp
trong dạy học môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ
thông Thành phố Thái Nguyên ............................................................... 12
1.2.1. Khái niệm về phương pháp nghiên cứu trường hợp ..................... 12
iii
1.2.2. Vai trò của phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn
Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố
Thái Nguyên ............................................................................................ 16
1.2.3. Chương trình mơn Giáo dục cơng dân lớp 10 hiện hành .............. 18
1.3. Cơ sở thực tiễn của việc vận dụng phương pháp nghiên cứu trường
hợp trong dạy học môn Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường Trung học
phổ thông Thành phố Thái Nguyên ........................................................ 24
1.3.1. Khái quát chung về các trường Trung học phổ thông ở Thành phố
Thái Nguyên ............................................................................................ 24
1.3.2. Đặc điểm học sinh và thực trạng việc dạy học môn Giáo dục Công dân
lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố Thái Nguyên hiện
nay.........................................................................................................................27
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1........................................................................ 33
Chương 2. THỰC TRẠNG VÀ QUY TRÌNH VẬN DỤNG PHƯƠNG
PHÁP NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP TRONG DẠY HỌC MÔN
GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC
PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN.........................................34
2.1. Thực trạng vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy
học môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông
Thành phố Thái Nguyên hiện nay ........................................................... 34
2.2. Quy trình sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học
môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành
phố Thái Nguyên ..................................................................................... 38
2.2.1. Các nguyên tắc xây dựng quy trình .............................................. 38
2.2.2. Quy trình thiết kế bài dạy và thực hiện bài dạy bằng phương pháp
nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn Giáo dục công dân lớp 10 ở các
trường Trung học phổ thông Thành phố Thái Nguyên ........................... 41
2.2.3. Quy trình kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh đối với giờ
dạy theo phương pháp nghiên cứu trường hợp ....................................... 50
iv
KẾT LUẬN CHƯƠNG 2........................................................................ 55
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP
ĐẢM BẢO THỰC HIỆN CÓ HIỆU QUẢ VIỆC VẬN DỤNG
PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP TRONG DẠY HỌC
MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG
HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN ........................... 57
3.1. Thực nghiệm sư phạm ...................................................................... 57
3.1.1. Khái quát chung về thực nghiệm sư phạm .................................... 57
3.1.2. Thực nghiệm sư phạm vận dụng phương pháp nghiên cứu trường
hợp trong dạy học trong dạy học môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các
trường Trung học phổ thông Thành phố Thái Nguyên ........................... 62
3.2. Một số giải pháp đảm bảo thực hiện có hiệu quả việc vận dụng phương
pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học trong dạy học môn Giáo dục
Công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố Thái
Nguyên .................................................................................................... 78
3.2.1. Nâng cao vai trò chỉ đạo, điều hành, quản lý giờ dạy có vận dụng
phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học môn Giáo
dục công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố Thái
Nguyên của các cấp quản lý .................................................................... 78
3.2.2. Nâng cao năng lực của đội ngũ giáo viên giảng dạy môn Giáo dục
công dân lớp 10 để có thể thực hiện dạy học bằng phương pháp nghiên
cứu trường hợp ........................................................................................ 80
3.2.3. Nâng cao tính tích cực tự giác học tập của học sinh ..................... 81
KẾT LUẬN CHƯƠNG 3........................................................................ 83
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................... 85
1. Kết luận ............................................................................................... 85
2. Khuyến nghị ........................................................................................ 86
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................. 87
v
PHỤ LỤC
vi
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ĐC
: Đối chứng
ĐG
: Đánh giá
GDCD
: Giáo dục công dân
GV
: Giáo viên
HS
: Học sinh
KT:
: Kiểm tra
KT, ĐG
: Kiểm tra, đánh giá
NCTH
: Nghiên cứu trường hợp
NCTHĐH
: Nghiên cứu trường hợp điển hình
THPT
: Trung học phổ thơng
TN
: Thực nghiệm
vii
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1: Tình hình sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong dạy học
môn GDCD cấp THPT ở Thành phố Thái Nguyên ...................... 35
Bảng 2.2: Những khó khăn khi vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp
trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường THPT Thành
phố Thái Nguyên........................................................................... 37
Bảng 3.1: Các lớp tham gia thực nghiệm ...................................................... 58
Bảng 3.2: Số lượng GV dạy môn GDCD ở trường thực nghiệm ................. 58
Bảng 3.3: Điểm kiểm tra 15 phút của lớp TN và ĐC ở trường THPT Lương
Ngọc Quyến .................................................................................. 73
Bảng 3.4: Điểm kiểm tra 1 tiết của lớp TN và ĐC trường THPT Thái Nguyên....74
viii
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ
Biểu đồ 3.1: Điểm kiểm tra 15 phút của lớp TN và ĐC trường THPT Lương
Ngọc Quyến ............................................................................. 74
Biểu đồ 3.2: Điểm kiểm tra 1 tiết của lớp TN và ĐC trường THPT Thái Nguyên ... 75
ix
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong khoảng thời gian trước và sau khi đổi mới, chúng ta đã chứng kiến
sự thay đổi với tốc độ “chóng mặt” của nhiều nền giáo dục trên thế giới. Đại đa
số các quốc gia phát triển là các quốc gia biết lựa chọn và lấy việc nâng cao
chất lượng nguồn nhân lực, trang bị cho thế hệ trẻ vốn kiến thức, nền tảng văn
hóa và năng lực thích ứng cao làm yếu tố mở đầu cho sự đổi mới và phát triển.
Điều đó cho thấy, đổi mới toàn diện giáo dục đã trở thành nhu cầu cấp thiết và
là xu thế mang tính toàn cầu trên thế giới hiện nay.
Ở Việt Nam, trong những năm qua nhất là những năm gần đây, ngành
giáo dục cũng đã có nhiều nỗ lực, cố gắng thay đổi căn bản và toàn diện giáo
dục theo quan điểm của Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 Khóa XI, Nghị
Quyết số 29-NQ/TW về “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo,
đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”. Điều đó đã đem
lại những chuyển biến sâu sắc trong giáo dục. Từng bước đưa giáo dục Việt
Nam phát triển, có thể hội nhập với khu vực và thế giới.
Chương trình phổ thơng tổng thể năm 2018 ra đời đánh dấu bước phát
triển về chất trong giáo dục phổ thơng ở nước ta. Với quan điểm tồn diện,
Chương trình nêu rõ quan điểm giáo dục phổ thông hiện nay là dạy học phải
hướng vào hoạt động tích cực, chủ động của học sinh dựa trên sự tổ chức và
định hướng của giáo viên nhằm phát triển tư duy độc lập sáng tạo, góp phần
hình thành phương pháp và nhu cầu tự học, bồi dưỡng hứng thú học tập, tạo
niềm tin và niềm vui trong học tập cho học sinh. Quan điểm này có tính phổ
biến cho tất cả các môn học và hoạt động giáo dục ở nhà trường phổ thông
trong những năm tới đây.
Cùng với các môn học khác ở trường trung học phổ thông, môn Giáo
dục công dân (GDCD) có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành tri thức và
1
hành vi của người công dân. Thông qua các bài học về đạo đức, pháp luật,
kinh tế, mơn GDCD góp phần bồi dưỡng cho học sinh những phẩm chất chủ
yếu và năng lực cốt lõi của người công dân, đặc biệt là tình cảm, nhận thức,
niềm tin, cách ứng xử phù hợp với chuẩn mực đạo đức và quy định của pháp
luật, có kĩ năng sống và bản lĩnh đề học tập, làm việc và sẵn sàng thực hiện
trách nhiệm công dân trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và hội nhập
quốc tế.
Để có thể giáo dục đầy đủ các phẩm chất và năng lực cốt lõi trong môn
GDCD, đòi hỏi người dạy phải “chú trọng tổ chức, hướng dẫn các hoạt động
để học sinh khám phá, phân tích, khai thác thơng tin, xử lý tình huống thực
tiễn, trường hợp điển hình tăng cường sử dụng các thơng tin tình huống,
trường hợp của thực tế cuộc sống xung quanh gần gũi với đời sống học sinh
trong việc phân tích, đối chiếu minh hoạ để các bài học vừa có sức hấp dẫn,
vừa nhe nhàng hiệu quả; coi trọng tổ chức các hoạt động trải nghiệm để học
sinh tự phát hiện và chiếm lĩnh kiến thức mới, phát triển kĩ năng và thái độ
tích cực, trên cơ sở đó hình thành, phát triển phầm chất và năng lực của người
công dân tương lai”. “Kết hợp sử dụng các phương pháp dạy học truyền thông
với các phương pháp dạy học hiện đại theo hướng tích cực hoá hoạt động của
người học; tăng cường sử dụng các phương pháp dạy học đặc thù của môn
học như giải quyết vấn đề, phân tích trường hợp điển hình kết hợp nêu những
tấm gương cơng dân tiêu biểu xử lý tình huống có tính thời sự về đạo đức,
pháp luật và kinh tế trong cuộc sống hằng ngày, thảo luận nhóm đóng vai, dự
án” [45].
Những năm qua, chương trình hành động đổi mới phương pháp dạy học
mơn GDCD nói chung và GDCD lớp 10 nói riêng đã được đội ngũ GV ở các
trường THPT trên địa bàn Thành phố Thái Nguyên triển khai tích cực. Tuy
nhiên, việc dạy và học môn GDCD trên thực tế chưa được quan tâm đúng
mức; các phương pháp hiện đại trong đó có phương pháp nghiên cứu trường
2
hợp (NCTH) chưa được vận dụng một cách khoa học và hiệu quả. Điều này
làm cho việc dạy và học mơn GDCD học trở nên khiên cưỡng, gị ép, khó
hiểu, vất vả, đem đến tâm trạng nhàm chán; ngại học, ngại dạy đổi với cả thầy
và trò.
Thực tiễn nêu trên đã đòi hỏi phải đổi mới phương pháp dạy học GDCD
10 ở các trường THPT trên địa bàn Thành phố Thái Nguyên theo hướng tiếp cận
năng lực, phát huy được sự chủ động, tích cực của HS khi tiếp nhận kiến thức.
Trong đó, vận dụng phương pháp NCTH đã trở thành nhu cầu nội tại để nâng
cao chất lượng giảng dạy mơn GDCD nói riêng cũng như chất lượng giáo dục
nói chung ở Thành phố Thái Nguyên.
Xuất phát từ thực tế trên, tôi quyết định lựa chọn đề tài: “Vận dụng
phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn Giáo dục Công
dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố Thái Nguyên” để
làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
2.1. Mục đích nghiên cứu
Từ việc nghiên cứu cơ sở lý luận và thực trạng vận dụng phương pháp
nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn GDCD lớp 10 ở các trường THPT
Thành phố Thái Nguyên, đề tài đề xuất quy trình và một số biện pháp nhằm
vận dụng có hiệu quả phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn
Giáo dục Công dân lớp 10 trên địa bàn Thành phố Thái Nguyên.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để thực hiện mục đích trên, luận văn hướng vào giải quyết các nhiệm
vụ chủ yếu sau:
Một là: Phân tích làm rõ cơ sở lý luận của việc vận dụng phương pháp
nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các
trường Trung học phổ thông Thành phố Thái Nguyên.
3
Hai là: Phân tích thực trạng và đề xuất quy trình dạy học mơn Giáo dục
Cơng dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố Thái Nguyên.
Ba là: Thực nghiệm sư phạm và nêu một số giải pháp nhằm đảm bảo thực
hiện có hiệu quả vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học
môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố
Thái Nguyên.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn Giáo dục Công
dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố Thái Nguyên.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu của đề tài là thực trạng vận dụng phương pháp nghiên
cứu trường hợp vào dạy học môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung
học phổ thông Thành phố Thái Nguyên trong giai đoạn hiện nay.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của đề tài
4.1. Cơ sở lý luận của đề tài
Đề tài dựa trên:
- Các nguyên tắc phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng
và chủ nghĩa duy vật lịch sử như nguyên tắc khách quan, toàn diện, lịch sử cụ thể...
- Cơ sở lý luận về phương pháp dạy học, phương pháp dạy học hiện đại
trên thế giới và trong nước.
- Kế thừa các cơng trình nghiên cứu về phương pháp dạy học, phương
pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học cũng như trong dạy học môn giáo
dục công dân ở nhà trường phổ thông.
4
4.2. Phương pháp nghiên cứu của đề tài
Để thực hiện có hiệu quả mục đích, nhiệm vụ, đối tượng nghiên cứu
mà luận văn đặt ra, luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể
như sau:
- Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết, gồm các phương pháp:
+ Phương pháp lịch sử và lôgic
+ Phân tích và tổng hợp tài liệu
+ Phương pháp phân loại, hệ thống hóa lý thuyết
+ Phương pháp phân tích, tổng hợp
+ Phương pháp so sánh...
Tác giả luận văn sử dụng các phương pháp trên để tìm hiểu, nghiên
cứu, từ đó phân tích làm rõ những nội dung lý thuyết của đề tài nằm trong
chương 1 và một phần nằm ở chương 2, chương 3. Nhóm các phương pháp
trên cũng được sử dụng để nghiên cứu một số nội dung có tính thực tiễn nằm
ở một phần của chương 1 và toàn bộ chương 2, chương 3 của đề tài,
- Phương pháp nghiên cứu thực tiễn:
+ Phương pháp phỏng vấn;
+ Phương pháp điều tra xã hội học;
+ Phương pháp thực nghiệm sư phạm;
+ Phương pháp quan sát;
+ Sử dụng toán thống kê...
Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn được tác giả luận văn sử dụng
để nghiên cứu những nội dung có tính thực tiễn nằm ở một phần trong của
chương 1 và toàn bộ chương 2, chương 3 của đề tài.
5. Ý nghĩa thực tiễn và đóng góp của đề tài
- Trên cơ sở làm rõ những vấn đề nghiên cứu, luận văn góp phần làm
rõ hơn việc vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học môn
Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông Thành phố Thái
Nguyên
5
- Các kết quả nghiên cứu trong luận văn còn góp phần nâng cao chất
lượng dạy học mơn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ
thông Thành phố Thái Nguyên và môn Giáo dục công dân lớp 10 ở tỉnh Thái
Ngun nói chung.
- Ngồi ra, luận văn còn là nguồn tài liệu tham khảo cho sinh viên, học
viên cao học chuyên ngành Giáo dục chính trị, các thầy cô giáo dạy học môn
Giáo dục công dân và những người quan tâm đến lĩnh vực nghiên cứu của đề
tài.
6. Kết cấu của đề tài
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn
gồm 3 chương, 8 tiết.
6
Chương 1
CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP TRONG DẠY HỌC MÔN GIÁO DỤC
CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN
1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề
1.1.1. Các cơng trình nghiên cứu về phương pháp nghiên cứu trường hợp
trong dạy học
Trên thế giới, trong dạy học, nghiên cứu trường hợp còn được gọi là
nghiên cứu trường hợp điển hình được sử dụng như một phương pháp dạy học
ở cả cấp độ cá nhân lẫn cấp độ nhóm nghiên cứu. Trường Đại học Harvard
(Hoa Kỳ) là nơi tiên phong trong việc sử dụng các vấn đề, tình huống thực tế
vào cho sinh viên thảo luận trong các môn học. Thậm chí, có trường đại học
như Đại học Buffalo còn thành lập cả một trung tâm chuyên nghiên cứu phương
pháp nghiên cứu trường hợp trong dạy học với niềm tin đó là phương pháp chủ
đạo, phát huy được tối đa các năng lực của sinh viên, giúp sinh viên tiếp xúc
và có năng lực nghiên cứu thực tiễn, phục vụ cho cơng việc của sinh viên sau
này. Các cơng trình liên quan đến phương pháp nghiên cứu trường hợp trên thế
giới được ghi nhận ở các cơng trình tiêu biểu như: “Nghiên cứu trường hợp
điển hình trong Chính phủ Mỹ: Chương trình trường hợp liên đại học” của các
tác giả Bock Edwin A và Alan K. Campbell; “Các bậc tự do” và nghiên cứu
điển hình” của tác giả Campbell Donald T; Cơng trình: “Nghiên cứu điển hình
và tổng quát hóa” của các tác giả Roger Gomm, Martyn Hammerlsay, Peter
Foster; Công trình: “Nghiên cứu điển hình trong tư tưởng phương pháp học của
Mỹ” của tác giả Platt Jennifer...
Các cơng trình trên đã đề cập đến phương pháp NCTH ở các góc độ
khác nhau và đã phân tích những vấn đề như trình bày bản chất, đặc điểm của
7
phương pháp NCTH; chỉ ra tính hiệu quả của việc vận dụng phương pháp
NCTH trong các lĩnh vực giáo dục học, chính trị học.... Về vai trò của phương
pháp này trong dạy học, các nghiên cứu đều cho thấy phương pháp NCTH
không chỉ kích thích tính tư duy phân tích, tính năng động, sáng tạo, tư duy
phản biện cho người học, mà còn giúp tăng kiến thức thực tiễn cũng như kỹ
năng giải quyết vấn đề cho người dạy.
Kết quả nghiên cứu của các cơng trình trên sẽ giúp tác giả luận văn hiểu
rõ hơn về phương pháp NCTH, vai trò của phương pháp này và đề xuất quy
trình vận dụng phương pháp NCTH vào dạy học môn GDCD lớp 10 ở trường
THPT trên địa bàn Thành phố Thái Nguyên.
Ở Việt Nam, phương pháp NCTH được các nhà giáo dục áp dụng phổ
biến ở nhiều môn học khác nhau. Dưới đây là một số cơng trình nghiên cứu đó.
Tác giả Nguyễn Khải Hoàn trong bài viết “Đặc điểm và nguyên tắc dạy
học nghiệp vụ sư phạm dựa vào nghiên cứu trường hợp trong đào tạo giáo
viên tiểu học” đăng trên tạp chí Giáo dục (2016) đã trình bày những đặc điểm
của dạy học nghiệp vụ sư phạm dựa vào nghiên cứu trường hợp trong đào tạo
giáo viên về các phương diện: nội dung học tập; mục tiêu học tập; phương
thức học tập; rèn luyện và trải nghiệm qua thực hành. Tiếp đó, tác giả trình
bày các ngun tắc dạy học nghiệp vụ sư phạm cho giáo viên tiểu học dựa
vào nghiên cứu trường hợp: tính tương thích của trường hợp đối với nội dung
đào tạo; tính tích hợp liên môn, xuyên môn; học tập qua nghiên cứu độc lập,
nghiên cứu theo nhóm; tính thực tiễn sinh động; mơi trường hợp tập hợp tác,
giàu trải nghiệm [25].
Tác giả Nguyễn Thị Linh Huyền trong bài viết “Một số phương pháp
dạy học tích cực nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục đạo đức kinh doanh cho
học sinh trung học phổ thông”, trên cơ sở nhấn mạnh một số phương pháp
dạy học tích cực, đã bàn luận đến phương pháp nghiên cứu trường hợp. Theo
tác giả, trường hợp được rút ra từ thực tiễn dạy học hoặc phản ánh một tình
8
huống thực tiễn dạy học, nên trường hợp thường mang tính phức hợp. Mục
đích hàng đầu của phương pháp trường hợp không phải là việc truyền thụ tri
thức lí thuyết mà là việc vận dụng tri thức vào việc giải quyết vấn đề trong
những tình huống cụ thể. Học sinh đặt trước những tình huống cần quyết định,
họ cần xây dựng các phương án giải quyết vấn đề cũng như đánh giá các
phương án đó, để quyết định phương án giải quyết vấn đề và cần xác định
những phương hướng hành động có ý nghĩa quyết định... [26].
Tác giả Khuất Thị Thanh Vân trong bài báo “Vận dụng dạy học nghiên
cứu trường hợp trong dạy Những nguyên lí cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin
phần Lí luận về chủ nghĩa xã hội nhằm phát triển năng lực tự học của sinh viên”
đăng trên tạp chí Giáo dục (2017) cho rằng: Dạy học nghiên cứu trường hợp là
phương pháp dạy học mà trọng tâm là phân tích và giải quyết các vấn đề của
trường hợp (tình huống) mà người dạy hoặc người học đặt ra nhằm gắn lí thuyết
với thực tiễn. Mục tiêu này hoàn toàn phù hợp với đặc thù của hệ thống tri thức
mở, gắn liền với đời sống kinh tế, chính trị, xã hội của phần Lí luận về chủ
nghĩa xã hội trong chương trình mơn học Những ngun lí cơ bản của chủ nghĩa
Mác-Lênin. Nghiên cứu trường hợp yêu cầu có sự cộng tác làm việc và thảo
luận nhóm nên củng cố, phát triển năng lực giao tiếp xã hội và hợp tác cho sinh
viên. Tạo điều kiện phát triển các kĩ năng tư duy độc lập, sáng tạo, phát hiện và
giải quyết vấn đề, giúp sinh viên biết liên hệ giữa lí luận với thực tiễn, phát
triển năng lực tự học [37].
Tác giả Nguyễn Bá Đạt trong bài viết “Phương pháp NCTHĐH trong
khoa học xã hội và tâm lý học” đăng trên Tạp chí Tâm lý học số 10 có giải
thích cho tiết việc áp dụng phương pháp NCTH trong khoa học tâm lý học
và đề xuất những giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng NCTH trong khoa học
xã hội nói chung và tâm lý học nói riêng [19].
9
1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu về phương pháp nghiên cứu trường hợp
trong dạy học môn Giáo dục Công dân ở trường Trung học phổ thơng
Trong quá trình tìm hiểu, thu thập tài liệu viết luận văn, tác giả nhận
thấy gần như khơng có cơng trình nào nghiên cứu về phương pháp nghiên cứu
trường hợp trong dạy học môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở trường Trung học
phổ thông. Chỉ có một số rất ít cơng trình nghiên cứu về phương pháp nghiên
cứu trường hợp trong dạy học môn Giáo dục Cơng dân, như:
Tác giả Vũ Đình Bảy, trong cuốn sách “Phương pháp dạy học môn
GDCD ở trường THPT” đã chỉ dẫn những ưu điểm, nhược điểm của phương
pháp nghiên cứu trường hợp và khẳng định việc vận dụng phương pháp này
vào dạy học môn GDCD sẽ đem lại hiệu quả tích cực, góp phần nâng cao chất
lượng dạy học môn GDCD ở nước ta [2].
Tác giả Phạm Thị Dinh trong báo cáo sáng kiến kinh nghiệm “Vận
dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học mơn Giáo
dục cơng dân lớp 12” trình bày về: khái niệm phương pháp nghiên cứu trường
hợp điển hình, những đặc điểm của phương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình và các dạng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình; phân tích
những ưu điểm và nhược điểm của phương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình; những yêu cầu cơ bản của việc vận dụng nghiên cứu trường hợp điển
hình vào môn Giáo dục công dân lớp 12 [14].
Tác giả Nguyễn Thị Mai trong cơng trình “Vận dụng phương pháp
nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học mơn Giáo dục Công dân ở
các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh”. Trên cơ sở phân tích
khái niệm, đặc trưng và các hình thức của phương pháp NCTHĐH; ưu điểm
và nhược điểm của phương pháp NCTHĐH trong dạy học môn GDCD ở
trường THPT; đã đề xuất quy trình vận dụng phương pháp NCTHĐH trong
dạy học môn GDCD ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh;
chỉ ra những vấn đề đặt ra trong vận dụng phương pháp NCTHĐH trong dạy
10
học môn GDCD ở các trường THPT huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh; phân
tích nguyên tắc và đề xuất biện pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả vận
dụng phương pháp NCTHĐH trong dạy học môn GDCD ở các trường THPT
huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh [28].
Tác giả Hoàng Thị Thanh trong cơng trình “Sử dụng phương pháp
nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học mơn GDCD lớp 12 ở các
trường THPT huyện Bắc Quang, tỉnh Hà Giang” trình bày các vấn đề: cơ sở
lý luận của việc sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong
dạy học môn Giáo dục công dân lớp 12 ở các trường THPT huyện Bắc Quang,
tỉnh Hà Giang; thực trạng sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp điển
hình trong dạy học môn Giáo dục công dân lớp 12 ở các trường THPT trong
huyện Bắc Quang, tỉnh Hà Giang; đề xuất quy trình và một số biện pháp
nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy
học môn GDCD ở các trường THPT huyện Bắc Quang, tỉnh Hà Giang [34].
Tóm lại, những cơng trình đã mặc dù không nghiên cứu về phương
pháp nghiên cứu trường hợp điển hình trong dạy học mơn GDCD lớp 10
nhưng đã cung cấp những luận cứ quan trọng như cơ sở lý luận, quy trình vận
dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp, đề xuất các biện pháp… để tác giả
luận văn hồn thiện hướng nghiên cứu của mình.
Dựa trên cơ sở kết quả nghiên cứu đã có liên quan đến đề tài, đề tài tiếp
tục nghiên cứu để làm rõ những nội dung sau:
- Củng cố khái niệm đã có về phương pháp nghiên cứu trường hợp trong
dạy học môn GDCD lớp 10 ở trường phổ thơng.
- Đề xuất quy trình dạy học bằng phương pháp nghiên cứu trường hợp
trong dạy học môn GDCD lớp 10 ở các trường THPT trên địa bàn Thành phố
Thái Nguyên.
- Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học bằng
11
phương pháp NCTH trong dạy học môn GDCD lớp 10 ở các trường THPT
Thành phố Thái Nguyên.
1.2. Cơ sở lý luận của việc vận dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp
trong dạy học môn Giáo dục Công dân lớp 10 ở các trường Trung học
phổ thông Thành phố Thái Nguyên
1.2.1. Khái niệm về phương pháp nghiên cứu trường hợp
* Khái niệm về phương pháp, phương pháp dạy học
Trong cuộc sống, để làm tốt cơng việc của mình, con người cần phải thực
hiện theo những cách thức nhất định. Cách thức đó chính là phương pháp làm
việc. “Phương pháp” là một thuật ngữ khoa học bắt nguồn từ tiếng Hi Lạp là
“methodos” với hàm ý là con đường, công cụ để nhận thức thế giới.
Trong từ điển tiếng Việt, tác giả Hoàng Phê quan niệm phương pháp
“là cách thức để làm một việc gì sau khi nghiên cứu kỹ: làm việc có phương
pháp” [29, tr 24]. Cịn các tác giả Song Dương, Quang Thông lại quan niệm,
phương pháp được hiểu bao gồm hai nghĩa: Nghĩa thứ nhất là “Trình tự cần
theo trong những bước có quan hệ với nhau khi tiến hành một việc có mục
đích nhất định” và nghĩa thứ hai, phương pháp được coi là “Toàn thể những
bước đi mà tư duy tiến hành theo một trình tự hợp lý luận, nhằm tìm ra chân
lý trong khoa học” [15, tr 394].
Dạy học được coi là một quá trình sư phạm mà ở đó người dạy giữ vai
trò là người truyền đạt những kiến thức, đồng thời là người thiết lập các chỉ
báo, phương pháp để phát triển năng lực, phẩm chất, thái độ cho người học.
Trong dạy học, để đạt được mục tiêu đặt ra của bài học, người giáo viên ln
phải lựa chọn cho mình một cách thức dạy học phù hợp với nội dung bài học,
được gọi là phương pháp dạy học. Cho đến nay, có khá nhiều cách hiểu khác
nhau về phương pháp dạy học.
“Phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy và trò nhằm
giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình
12
dạy học” [20, tr 46]. Theo quan điểm này, phương pháp dạy học phải có nhiệm
vụ giáo dục và giáo dưỡng học sinh.
“Phương pháp dạy học là cách thức làm việc của thầy và trò trong sự
phối hợp thống nhất dưới sự chỉ đạo của thầy nhằm làm cho trò tự giác, tích
cực tự lực đạt tới mục đích dạy học” [24, tr 45].
Phương pháp dạy học “là cách thức hoạt động phối hợp thống nhất của
giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học được tiến hành dưới vai trò chủ
đạo của giáo viên nhằm thực hiện tối ưu mục tiêu và các nhiệm vụ dạy học”
[38, tr 204].
“Phương pháp dạy học là những hình thức và cách thức hoạt động của
GV và HS trong những môi trường dạy học được tổ chức, nhằm lĩnh hội tri
thức, kỹ năng, thái độ, phát triển năng lực và phẩm chất” [3, tr.98].
Phương pháp là cách thức mà giáo viên đặt ra trong quá trình lên lớp
giúp học sinh hiểu được kiến thức bài học và qua đó hình thành kĩ năng, năng
lực và thái độ cho học sinh [34, tr.13]
Có thể thấy các quan điểm trên tương đối tích cực vì đã đạt đến nguyên
lý dạy học lấy người học làm trung tâm. Theo quan niệm này, dạy không phải
là truyền thụ kiến thức một chiều, càng không phải cung cấp thông tin đơn
thuần, mà chủ yếu là giúp cho người học tự mình chiếm lĩnh kiến thức, kỹ
năng, bồi dưỡng cảm xúc và hình thành thái độ.
Quá trình dạy học bao gồm nhiều thành tố như: mục đích và nhiệm vụ
dạy học, phương pháp và phương tiện dạy học, thầy với hoạt động dạy, trò
với hoạt động học, kết quả dạy học… Quá trình này diễn ra và tác động qua
lại với nhau để đạt được mục đích giáo dục. Nói đến phương pháp dạy học là
đề cập đến các hoạt động dạy và học. Hai hoạt động dạy và học có mối quan
hệ biện chứng với nhau. Trong quá trình dạy học chúng được tiến hành đồng
thời, tạo ra hai phương pháp có sự tác động qua lại với nhau là phương pháp
dạy và phương pháp học; trong đó phương pháp dạy của giáo viên giữ vai trò
13
chủ đạo và phương pháp học của học sinh giữ vai trò chủ động. Kết quả cuối
cùng của quá trình dạy học là hình thành ở người học các nhu cầu thường
xuyên học tập, tìm tòi tri thức, rèn luyện kỹ năng, kích thích năng lực tư duy
sáng tạo và tính tích cực tự giác trong học tập.
Như vậy, phương pháp dạy học là một khái niệm được hiểu ở nhiều cấp
độ rộng, hẹp khác nhau. Tuy nhiên, những định nghĩa, quan niệm đã có đều
thống nhất ở điểm chung, đó là: nói đến phương pháp dạy học là nói đến là
cách thức tổ chức hoạt động dạy và học của GV và HS nhằm tối ưu mục tiêu
và các nhiệm vụ dạy học. Trong đề tài này, tác giả tiếp cận khái niệm phương
pháp dạy học với nghĩa là phương pháp dạy học cụ thể. Theo đó, phương pháp
dạy học là cách thức thực hiện hành động của GV tác động đến học sinh để
đạt được mục tiêu dạy học đề ra. Theo cách tiếp cận này, có thể kể đến các
phương pháp dạy học cụ thể như: thảo luận nhóm, nêu vấn đề, nghiên cứu
trường hợp, đóng vai, dự án…
* Khái niệm về phương pháp nghiên cứu trường hợp
Trong thực tế cuộc sống, người ta thường sử dụng những tấm gương
người thật, việc thật để giáo dục hay dạy bảo nhau những điều tốt đẹp. Với
nghĩa đó, nghiên cứu trường hợp là một phương pháp hành động thực tiễn.
Song, hiểu trên phương diện là một phương pháp dạy học thì nghiên cứu
trường hợp khơng chỉ là phương pháp hành động thực tiễn mà hơn nữa còn là
phương pháp nghiên cứu lý thuyết. Dưới các góc độ nghiên cứu khác nhau,
các nhà nghiên cứu đã đưa ra những quan niệm khác nhau về phương pháp
nghiên cứu trường hợp
Nghiên cứu trường hợp là một phương pháp dạy học, trong đó người
học tự lực nghiên cứu tình huống thực tiễn và giải quyết các vấn đề của tình
huống đặt ra, hình thức làm việc chủ yếu là làm việc nhóm. Phương pháp
nghiên cứu trường hợp đề cập đến một tình huống từ thực tiễn cuộc sống, đã
xảy ra hoặc có thể xảy ra trong thực tiễn, những tình huống chứa đựng vấn đề
14
