Tài liệu Đạo đức kinh doanh của thị dân Nhật Bản pptx

Đạo đức kinh doanh của thị dân Nhật
Bản
PGS – TS Đoàn Lê Giang, Trưởng khoa Văn học và Ngôn ngữ ĐH KHXH-NV TPHCM

Đầu Tư Tài Chính


Người ta hay nói đến nhiều thứ “đạo” ở Nhật Bản: Thần đạo, Võ sĩ đạo, Kiếm đạo, Hoa
đạo, Trà đạo…, nhưng ít ai nghe nói đến Đinh nhân đạo. Đinh nhân đạo là đạo của thị
dân, là đạo đức kinh doanh vì nước. Đây là một trong những động lực đưa Nhật Bản trở
thành một quốc gia hùng cường.
Hình thành tầng lớp thị dân
Ở Nhật Bản, ranh giới giữa thành thị với nông thôn bắt đầu hình thành từ thế kỷ 13. Đến
thế kỷ 14-15, do nhu cầu mua bán, hoạt động thương mại xung quanh các cửa biển, cửa
sông phát triển, dần dần biến những nơi này thành các thị trấn sầm uất. Xung quanh chùa
chiền là nơi thị tứ. Xung quanh thành quách của lãnh chúa cũng có nhiều hoạt động
thương mại và dịch vụ, biến thành trung tâm thương mại, tiểu thủ công nghiệp cùng với
chức năng chính trị, văn hóa vốn có của nó.
Thời Edo (thế kỷ 17-19), Mạc phủ chia nhỏ đất nước ra thành 300 lãnh địa để cho các
chúa đại danh cai quản, làm cho số lượng thị trấn rải đều ra khắp Nhật Bản. Mạc phủ lại
buộc các lãnh chúa đại danh hàng năm cứ 6 tháng một lần phải cùng đoàn tùy tùng rời
khỏi lãnh địa, lên sống ở nhà riêng tại Edo để chịu sự chỉ huy của tướng quân, khiến cho
đường giao thông và thương mại nội địa rất phát triển. Việc buôn bán với nước ngoài đã
kích thích kinh tế phát triển cao. Tất cả những điều đó làm cho số lượng và quy mô các
thị trấn, thành phố tăng lên rất nhanh chóng, tầng lớp thị dân cũng trở nên đông đảo, dần
dần trở thành một giai tầng độc lập.

Châu ấn thuyền - thuyền có giấy phép đặc biệt của Mạc phủ, cho thương
nhân được đi buôn bán ở nước ngoài.

Thời bấy giờ Nhật Bản có 3 “thủ đô” Kyoto là thủ đô văn hóa, Edo là thủ đô chính trị,

còn Osaka là thủ đô kinh tế. Thương nhân Osaka giàu có tới mức họ trở thành chủ nợ của
các võ sĩ, các lãnh chúa, thậm chí của cả tướng quân nữa. Nhiều lãnh chúa cất nhà ở
Osaka để được hưởng thụ cuộc sống phồn hoa nơi đây, họ thường xuyên phải vay tiền
các thương nhân để tiêu xài hoang phí, sau đó về lãnh địa thu tô thuế đem lên trả được
nợ. Có những năm mất mùa họ không trả được nợ, bị xiết tài sản, phải bán cả nhà để trả
nợ.
Đạo đức kinh doanh
Từ cuối thế kỷ 17 đến giữa thế kỷ thứ 18 (thuộc niên hiệu Nguyên Lộc 1688- 1704 đến
Hưởng Bảo 1716-1735) là thời kỳ phồn thịnh của các đô thị Nhật Bản, trong đó Osaka và
Hakata là phồn thịnh nhất. Lúc bấy giờ trong các đô thị bắt đầu nổi lên khuynh hướng
yêu cầu người thị dân phải có vị trí xã hội cao hơn và vì thế trách nhiệm đạo đức, xã hội -
nói theo từ đương thời là đạo, nghĩa cũng cao hơn. Người khởi xướng học thuyết đó là
Ishida Baigan. Ishida Baigan (1685-1744) sống vào giữa thời Edo, là nhà tư tưởng mở
đầu cho phái Tâm học Thạch Môn (Sekimon). Sinh ra và lớn lên ở thành thị, nhà nghèo,
ông tự kiếm sống và học tập, khởi đầu theo Chu Tử học phái, rồi chuyển sang Tâm học
của Vương Dương Minh, đồng thời cũng có tham bác thêm thiền học. Từ đó mở lớp
thuyết giảng Tâm học và Đinh nhân đạo ở Kyoto, khẳng định vai trò của thương nhân đối
với cộng đồng xã hội.
Lúc bấy giờ Mạc phủ thực thi chính sách "dĩ nông vi bản" (lấy nông nghiệp làm gốc), "cố
định thành phần" (ai sinh ra thuộc thành phần nào thì đời đời thuộc về thành phần ấy,
không được thay đổi). Tất cả những điều ấy đã đi ngược lại xu hướng tự do kinh doanh
và kìm hãm sự phát triển của cá nhân và đô thị. Quan niệm chính thống ấy của Mạc phủ
được thể hiện qua các bài luận: Nông bản thương mạt luận (Bàn về chuyện nông nghiệp
là gốc, thương nghiệp là ngọn), Thương nhân vô dụng luận (Bàn về việc vô dụng của
thương nhân)...
Coi trọng thương nhân
Ishida Baigan đứng trên tập trường Tâm học, kết hợp với một số học thuyết khác, đưa ra
thuyết Đinh nhân đạo - đạo của người thị dân. Ông cho rằng cấu trúc xã hôi với 4 thành
phần: sĩ, nông, công, thương đã có từ xưa, trong đó mỗi giai tầng có một vai trò của nó,
không thể thiếu được thành phần nào. Cả 4 giai tầng ấy đều sống trên đất của quân

vương, phục vụ quân vương, nên đều được hưởng ân trạch của quân vương. Ông dùng lại
ý của Mạnh Tử, để khẳng định rằng thị dân cũng bình đẳng như các giai tầng khác: "Sĩ là
bề tôi trong triều, nông là bề tôi nơi đồng ruộng, công thương là bề tôi nơi thị tứ" (Sĩ giả,
thần hạ tại triều; nông giả, thần hạ tại thảo mãng; công thương giả, thần hạ tại thị tứ dã).
Vì cùng là bề tôi, nên vũ sĩ được hưởng niên bổng của quân vương, nông dân được
hưởng thóc lúa, thì thương nhân được hưởng lời lãi - tất cả đều là bổng lộc vua ban.
Từ chỗ khẳng định vị trí của người thị dân, Baigan đã đưa ra “đạo” - tức là chuẩn mực
đạo đức của giai tầng này. Ông cho rằng: Các giai tầng khác nhau đều phải tự hạn chế
dục vọng và hành xử theo đạo để giữ giá trị giai tầng của mình: Sĩ có trách nhiệm khai
phóng tư tưởng và cầm giữ cương thường, nông dân có bổn phận cần cù nơi đồng ruộng
để cung cấp lương thực, thì người thị dân cũng phải hành xử theo đạo. Đạo của người thị
dân thể hiện thành 3 đức (tiết kiệm trong việc sử dụng tài nguyên quốc gia; tiết kiệm
trong chi tiêu cho bản thân; cần cù, sáng tạo) và 2 nghĩa (chính trong kinh doanh sản
xuất; trực trong giao dịch thương mại). Về luân lý, nên tránh tửu, sắc, cờ bạc để dành thì
giờ và tiền bạc cho sáng tạo và kinh doanh. Luân lý ấy không cấm việc thưởng thức
xướng ca, nhưng không được sa vào trác táng. Khi Ishida Baigan mất đi, hai học trò của
ông là Teshima Toan (1718-1786) và Nakazawa Dôji (1725-1803) vẫn tiếp tục con
đường của thầy cổ xúy cho Đinh nhân đạo.
Nước Nhật Bản từ chỗ thua kém phương Tây, đến chỗ đuổi kịp và vượt phương Tây, trở
thành một quốc gia hùng cường vào bậc nhất thế giới. Chuyện ấy không phải một vài
chục năm cố gắng mà được, mà đã có nền tảng của nó nhiều thế kỷ trước, từ thái độ coi
trọng thương nhân và bồi đắp cho thương nhân đạo đức kinh doanh: kinh doanh không
phải chỉ là làm giàu cho gia đình và bản thân, kinh doanh là phải vì lợi ích của cộng đồng
và của đất nước.
Nguồn: Đầu Tư Tài Chính