Ảnh hưởng của khách du lịch đến tập tính của dơi ngựa ở Khu Dự trữ sinh quyển Cần Giờ, thành phố Hồ Chí Minh

a tất cả các phân tích thống kê được quy định ở mức 𝑃< 0,05.

II. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN

Tổng thời gian ghi nhận dữ liệu của cả nghiên cứu là 98 giờ 42 phút, tương đương
5.922 lần ghi dữ liệu. Trong đó, có 46 giờ 38 phút (2.798 lần) của P. cf. hypomelanus, 50
giờ 40 phút (3.040 lần) của P. cf. lylei và 1 giờ 24 phút là của các cá thể Dơi khơng xác
định được lồi được do quan sát không rõ ràng về đặc điểm nhận dạng. Nghỉ ngơi là tập
tính chính của 02 lồi Dơi ngựa được nghiên cứu, chiếm 77,20 % ở loài Dơi ngựa bé và
73,35 % ở lồi Dơi ngựa ly-lei. Tập tính xã hội tích cực ở hai lồi Dơi ngựa bé và Dơi
ngựa ly-lei lần lượt là 0,86 % và 0,56 %, trong khi đó tập tính xã hội tiêu cực lần lượt là
1,00 % và 1,25 %.
Ở loài P. cf. hypomelanus, về mặt thống kê, thời gian trong ngày có ảnh hưởng đến
số lần quan sát được hoạt động nghỉ ngơi (𝜒 2 =108,85, 𝑑𝑓=5, 𝑃<0,05), tập tính xã hội tích
cực (𝑃< 0,05) và khơng ảnh hưởng đến tập tính xã hội tiêu cực (𝑃=0,88 > 0,05). Tương tự,
đối với loài P. cf. lylei, các kiểm định thống kê cho thấy thời gian trong ngày có ảnh
hưởng đến số lần quan sát được hoạt động nghỉ ngơi (𝜒 2 =71,44, 𝑑𝑓=5, 𝑃 < 0,05), tập tính

123


ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ CÁC CHẤT CĨ HOẠT TÍNH SINH HỌC

xã hội tích cực (𝑃=0,006 < 0,05) và khơng ảnh hưởng đến tập tính xã hội tiêu cực (𝑃=0,59
> 0,05). Tập tính xã hội tích cực ở P. cf. lylei chỉ được ghi nhận xuất hiện vào buổi sáng
06h00-08h30 (lần lượt 2 % và 3 %) và buổi chiều 15h30-16h30 (2 %).
Tất cả các nghiên cứu tập tính được thực hiện ở các loài Dơi ngựa trước đây đều
ghi nhận nghỉ ngơi là hoạt động phổ biến nhất ở tất cả các thời điểm trong ngày, với
tần suất xuất hiện nhiều nhất khi vào chiều muộn (Connell và cs., 2006; Hengjan và
cs., 2017b). Hai dạng loài P. cf. hypomelanus và P. cf. lylei ở KBT Dơi nghệ Cần Giờ
cũng thể hiện xu hướng tương tự (Hình 2). Dù tỷ lệ nghỉ ngơi cao nhất ở Dơi ngựa bé

diễn ra vào buổi sáng trong thời gian 07h30-08h30, nhưng cũng không dẫn đến sự khác
biệt về mặt thống kê.

Hình 2. Sự thay đổi của các tập tính nghỉ ngơi, tập tính xã hội tích cực và tập tính xã hội
tiêu cực ở loài P. cf. hypomelanus và P. cf. lylei trong thời gian 06h30-18h00
Sự hiện diện của khách du lịch tác động đến tập tính xã hội tích cực và tập tính xã
hội tiêu cực của cả 02 dạng lồi Dơi ngựa ở KBT Dơi nghệ Cần Giờ (Bảng 1 và Bảng 2).
Các lồi Dơi ngựa đều có thị giác phát triển (Altringham, 2011) nên khả năng các loài Dơi
ngựa dễ dàng phát hiện sự có mặt của con người. Trong những nghiên cứu trước cho thấy
sự hiện diện của du khách có ảnh hưởng đến thời gian nghỉ ngơi của lồi (Cardiff và cs.,
2012), nhưng trong nghiên cứu này khơng thấy được sự ảnh hưởng. Đối với tập tính của
lồi, những quần thể được du khách tham quan thường xuyên sẽ ít có sự thay đổi về tập tính
hơn so với những quần thể ít được tham quan (Cardiff và cs., 2012) và có thể thời gian tham
quan gần 20 năm tại đây đã phần nào ổn định tập tính nghỉ ngơi của lồi. Một ngun nhân
khác có thể được lí giải là du khách khi tham quan khu bảo tồn Dơi đều được khuyến cáo di
chuyển theo từng nhóm nhỏ, bằng xuồng chèo tay nên đã hạn chế được tiếng ồn và số lượng
124


KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC 45 NĂM VIỆN HÀN LÂM KHCNVN

du khách được tham quan một lần không quá nhiều, thường 4-5 người trên một xuồng.
Trong những nghiên cứu trước đây, việc giới hạn số lượng du khách tham quan sẽ góp phần
ổn định tập tính của lồi (Mann và cs., 2002; Pennisi và cs., 2004; Cardiff và cs., 2012) và
tại Khu Bảo tồn Dơi nghệ Cần Giờ đã và đang làm tốt vấn đề này.
Bảng 1. Tỷ lệ phần trăm số lần xuất hiện của một số hoạt động trong ngày của P. cf.
hypomelanus ± SE khi có và khơng có du khách tham quan từ 6h30-18h00
(Mann-Whitney U Test; P <0,05 two-tailed test. Các giá trị P < 0,05 được in đậm)

Hoạt động

Khách du lịch

76,23 ± 10,08

𝑾

84

0,1923

0

1,1 ± 3,42

149,5

0,04551

0

1,13 ± 1,23

195

0,000407

21,69 ± 28,6

21,53 ± 9,09

148

0,222

Có

Khơng

78,31 ± 28,6

Tập tính xã hội
tích cực
Tập tính xã hội
tiêu cực

Nghỉ ngơi

Khác

𝑷

Tuy vậy, trong nghiên cứu này, sự có mặt của du khách đã kích thích thêm một số
hành vi thể hiện tập tính xã hội tiêu cực ở loài Dơi ngựa ly-lei (Bảng 2) như treo mình
cảnh báo. Bên cạnh đó, các hành vi thể hiện tập tính xã hội tích cực cũng ít được thể hiện
ở cả hai lồi khi có mặt du khách. Mặc dù vậy, thời gian mà 02 loài Dơi được nghiên cứu
dành cho tập tính xã hội tích cực và tiêu cực không nhiều trong quỹ thời gian của loài.
Bảng 2. Tỷ lệ phần trăm số lần xuất hiện của một số hoạt động trong ngày của P. cf. lylei
± SE khi có và khơng có du khách tham quan từ 6h00-18h00 (Mann-Whitney U Test;
P < 0,05 two-tailed test. Các giá trị P < 0,05 được in đậm)

Hoạt động

Khách du lịch

74,7 ± 14,7

𝑼

171

0,3604

0

0,55 ± 0,87

192

0,01366

Tập tính xã hội
tiêu cực

5,38 ± 18,67

1,12 ± 1,26

196

0,050

Tập tính khác

31,09 ± 25,28

23,57 ± 14,60

119

0,3978

Có

Khơng

63,54 ± 30,73

Tập tính xã hội
tích cực

Nghỉ ngơi

𝑷

Mặc dù nhiều loài Dơi ngựa đã được ghi nhận xuất hiện ở các khu vực gần nơi con
người sinh sống (Williams và cs., 2006) và du lịch sinh thái được công nhận là một
phương pháp bảo tồn Dơi hiệu quả (Pennisi và cs., 2004), sự hiện diện của khách du
125

ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ CÁC CHẤT CĨ HOẠT TÍNH SINH HỌC

lịch đã ảnh hưởng đến tập tính của của các loài Dơi Myotis (Chiroptera:
Vespertilionidae) (Thomas 1995; Mann và cs., 2002) và loài Rousettus
madagascariensis (Chiroptera: Pteropodidae) (Cardiff và cs., 2012). Ở KBT Dơi nghệ
Cần Giờ, thời gian nghỉ ngơi của các lồi Dơi ngựa khơng chịu ảnh hưởng bởi sự hiện
diện của khách du lịch nhưng tập tính xã hội tích cực và tiêu cực chịu ảnh hưởng.
Tương tự với kết quả của nghiên cứu này, Cardiff và cs. (2012) nhận thấy khách du
lịch cũng làm giảm hoạt động tự liếm/gãi và gia tăng hoạt động treo mình cảnh báo (là
một phần của tập tính xã hội tiêu cực trong nghiên cứu này) của R. madagascariensis
(Cardiff và cs., 2012). Các tập tính xã hội tiêu cực trong nghiên cứu này (bao gồm treo
mình cảnh báo, duỗi cánh và hung hăng) xuất hiện khi Dơi ngựa bị làm phiền và muốn
tự vệ (Nelson, 1965; Connell và cs., 2006; Hengjan và cs., 2017a). Để giảm thiểu tác
động của du khách lên tập tính của lồi thì khoảng cách tối thiểu đến bầy Dơi là 12 m
đã từng được khuyến cáo (Cardiff và cs., 2012).
III. KẾT LUẬN

Nghiên cứu này đã chỉ ra rằng nghỉ ngơi là tập tính chủ đạo của hai lồi Dơi
ngựa bé và Dơi ngựa ly-lei tại Khu Bảo tồn Dơi nghệ Cần Giờ. Các tập tính này có sự
thay đổi theo thời gian trong ngày và các tập tính xã hội tiêu cực diễn ra chủ yếu trong
khung giờ từ 10h00-14h00. Mặc dù tập tính nghỉ ngơi của hai lồi dơi khơng chịu ảnh
hưởng bởi sự hiện diện của du khách nhưng sự gia tăng các tập tính xã hội tiêu cực khi
có mặt du khách là vấn đề cần quan tâm. Để hạn chế điều này, có thể hạn chế cho du
khách tham quan trong khung giờ từ 10h00-14h00 để giảm thiểu các hành vi xã hội
tiêu cực. Bên cạnh đó, do sự phức tạp trong việc định loại các lồi Dơi ngựa, cần có
các nghiên cứu tiếp theo nhằm khẳng định chính xác các lồi Dơi ngựa trong Khu Bảo
tồn Dơi nghệ Cần Giờ để làm rõ tình trạng bảo tồn và đặc điểm sinh học/sinh thái của
chúng, hỗ trợ cho cơng tác bảo tồn lồi và phát triển du lịch một cách bền vững.
Lời cảm ơn: Nghiên cứu này được thực hiện trong khuôn khổ của đề tài độc lập cấp Nhà
nước “Nghiên cứu xây dựng cơ chế, mơ hình hợp tác giữa phát triển du lịch và xây dựng

bảo tồn bền vững đa dạng sinh học tại Khu Dự trữ sinh quyển Cần Giờ” (Mã số:
ĐTĐL.CN-27/17)” do Bộ Khoa học và Công nghệ quản lý và Viện Sinh thái học miền
Nam chủ trì thực hiện. Các tác giả chân thành cảm ơn Ban Lãnh đạo Viện Sinh thái học
miền Nam, Ban Chủ nhiệm đề tài và Ban Quản lý Rừng phòng hộ Cần Giờ đã giúp đỡ tạo
điều kiện thực hiện nghiên cứu này. Chúng tơi xin cảm ơn các ý kiến đóng góp của
PGS.TS. Vũ Đình Thống cho bài viết này.
TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Altmann J., 1974. Observational study of behavior: Sampling method. Journal Article
of Behavior 49: 227-267.
2. Altringham J. D. (editor), 2011. Bats: From Evolution to Conservation. Oxford
University Press, USA.

126


KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC 45 NĂM VIỆN HÀN LÂM KHCNVN

3. Cardiff S. G. và cs., 2012. The effect of tourist visits on the behavior of rousettus
madagascariensis (Chiroptera: Pteropodidae) in the caves of Ankarana, Northern
Madagascar. Acta Chiropterologica 14: 479-490.
4. Connell K. A. và cs., 2006. Daytime behaviour of the grey-headed flying fox Pteropus
poliocephalus Temminck (Pteropodidae: Megachiroptera) at an autumn/winter roost.
Australian Mammalogy 28: 7-14.
5. Francis C., 2008. A guide to the mammals of Southeast Asia. Princeton University
Press, Princeton, New Jersey and Oxford., 392.
6. Hengjan Y. và cs., 2017a. Diurnal behavior and activity budget of the golden-crowned
flying fox (Acerodon jubatus) in the Subic bay forest reserve area, the Philippines.
Journal of Veterinary Medical Science 79: 1667-1674.
7. Hengjan Y. và cs., 2017b. Daytime behavior of Pteropus vampyrus in a natural

habitat: the driver of viral transmission. Journal of Veterinary Medical Science 79:
1125-1133.
8. Kruskop S. V., 2013. Bats of Vietnam: Checklist and an identification manual. Joint
Russian-Vietnamese Science and Technological Tropical Centre, Moscow, 300.
9. Mann S. L. và cs., 2002. Effects of cave tours on breeding Myotis velifer. The Journal
of Wildlife Management 66: 618.
10. Martin P. & P. P. G. Bateson, 2007. Measuring behaviour: an introductory guide.
Cambridge University Press, Cambridge, New York,
11. Nelson J. E., 1965. Behaviour of Australian Pteropodidae (Megachiroptera).
Australian Journal of Zoology 13: 53-74.
12. Nguyễn Trường Sơn & Vũ Đình Thống, 2006. Nhận dạng một số loài dơi ở Việt Nam.
Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh,
13. Nguyễn Trường Sơn và cs., 2009. Hiện trạng các loài Dơi thuộc giống Pteropus ở Việt
Nam. Tạp chí Sinh học 31: 52-57.
14. Pennisi L.A. và cs., 2004. Achieving Bat conservation through tourism. Journal of
Ecotourism 3: 195-207.
15. RStudio Team, 2016. RStudio: Integrated development for R. RStudio, Inc., Boston,
MA URL />16. Thomas D. W., 1995. Hibernating bats are sensitive to nontactile human disturbance.
Journal of Mammalogy 76: 940.
17. Vũ Đình Thống, 2004: Dẫn liệu mới về các loài Dơi ngựa (Pteropus spp.) và hiện
trạng của chúng ở Việt Nam. Tạp chí Sinh học 26: 10-17.
18. Williams N. S. G. và cs., 2006. Range expansion due to urbanization: Increased food
resources attract Grey-headed Flying-foxes (Pteropus poliocephalus) to Melbourne.
Austral Ecology 31: 190-198.
127


ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ CÁC CHẤT CĨ HOẠT TÍNH SINH HỌC

THE EFFECT OF TOURISTS ON DAY-TIME ACTIVITIES OF FLYING-FOX

SPECIES AT CAN GIO BIOSPHERE, HO CHI MINH CITY
Le Tan Quy, Tran Van Bang
Southern Institute of Ecology, VAST
Summary
This paper reports finding from observation day-time behaviors of two forms of flying fox,
preliminarily identied as Pteropus cf. lylei and Pteropus cf. hypomelanus under the affect
of tourism at Can Gio Biosphere Reserve. Data were collected by focus sampling with
instantaneous recording after 1-minutes inverval during ten-munites focusing. Total
recording time was 98 hours and 42 mintues for the two species. The resting behavior
accounts for 77.2 % and 73.35 % for Pteropus cf. hypomelanus and Pteropus cf. lylei,
respestively. The day-time behaviors of two species are statistically significantly different
through the day. The presence of tourists at the roosting site does not effect their resting
behavior. However, there is statiscally significant difference between the the presence of
tourists in term of the time allocated for the aggressive behavior of the two species.
Keywords: Tourism, Pteropus, resting behavior, day-time behaviors, Can Gio Biosphere
Reserve.

128