Luận văn Thạc sĩ Khảo sát ca dao về đề tài lịch sử của người Việt từ góc nhìn thể loại

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

Nguyễn Thị Thanh Hà

Khảo sát ca dao về đề tài lịch sử
của người Việt từ góc nhìn thể loại


M

ð U

1. Lý do ch n ñ tài
1.1 T xa xưa, ca dao là ti ng nói dân gian c a ngư i Vi t. Ca dao ph n ánh
tâm tư, tình c m c a ngư i dân trong sinh ho t h ng ngày, khơng ch
đ ng n i mà cịn

nơi

thành th , kinh đơ. Tuy là ngơn ng dân gian, nhưng ca dao

không ph i là ti ng nói bình thư ng mà là ngơn ng có v n đi u, ng n g n vì
v y nó d ph bi n r ng rãi trong qu n chúng. Ca dao là văn chương bi u hi n
nhi u m t sinh ho t c a qu n chúng nhân dân, nh t là v m t tình c m, nên
trong ca dao r t phong phú v c m xúc , đó là nh ng khúc hát tr tình. Ngồi
ra, đ c bi t ca dao cịn bi u l thái đ c a nhân dân ñ i v i nh ng hành vi t t,
x u c a con ngư i trong xã h i khi giao ti p v i nhau, hay bình lu n, phê phán,
ca ng i nh ng nhân v t l ch s và các bi n c liên quan ñ n v n m nh dân t c
và ñ t nư c.
Trư ng h p này, ca dao có th xem là m t hình th!c ngơn lu n c a qu n

chúng

th i ñ i xưa, khi xã h i chưa phát tri n, chưa có đi u ki n ph bi n dư

lu n c a ngư i dân như là báo chí ho c các hình th!c thơng tin trong th i đ i
m i, m c dù t trư c đã có thư t ch nhưng ch là ñ chuy n t i văn chương, s
li u, mô ph m (thánh mô hi n ph m) v...v...
1.2 Trong kho tàng l n lao y c a ngư i Vi t, có m t b ph n g i là ca dao
có liên quan đ n l ch s . S lư ng các bài ca dao này không nhi u song giá tr
n i dung ngh thu t c a nó l i khơng gi i h n b i s lư ng. Chính ca dao có
liên quan đ n l ch s đã th hi n đư c đ i s ng tình c m c a nhân dân g i nên
m t cách rõ nét t truy n th ng l ch s v" vang, ñáng t# hào c a dân t c Vi t
Nam trong su t quá trình d#ng nư c và gi nư c c a nhân dân ta.
Th nhưng đ c các cơng trình nghiên c!u v ca dao có liên quan đ n l ch s
chúng tơi nh n th y các nhà nghiên c!u chưa th#c s# quan tâm đúng m!c cũng
như có nh ng cơng trình t p trung nghiên c!u chuyên bi t ñ i v i ca dao có
liên quan đ n l ch s t góc nhìn th lo i.

1


1.3 B n thân tôi là m t giáo viên gi ng d y môn Văn

c p Trung h c cơ s

càng c n có đư c hi u bi t c n thi t nh t v m ng ca dao liên quan ñ n l ch s
này ñ ph%c v% cho vi c gi ng d y c a mình. Trong s

4 ti t ca dao

chương

trình l p 7, h c sinh ph i n m ñư c c di n m o c a ca dao trong văn h c dân
gian và có c nh ng bài ca dao liên quan ñ n l ch s . Chính vì v y, mong mu n
giúp h c sinh n m v ng ñư c v m ng ca dao v l ch s ñ các em thêm yêu,
thêm t# hào v t qu c, quê hương mình cũng là m%c đích c a lu n văn này.
T nh ng lí do trên, trong khn kh lu n văn chúng tôi m nh d n l#a ch n ,
nghiên c!u nhóm các bài ca dao có liên quan đ n l ch s v i ñ tài: “Kh o sát
ca dao v ñ tài l ch s c a ngư i Vi t t góc nhìn th lo i”.
2. L ch s v n ñ :
Th#c tr ng nghiên c!u ca dao có liên quan đ n l ch s c a các nhà nghiên
c!u chưa nhi u. Vì v y chúng tơi đã lư c đi m nh ng cơng trình nghiên c!u v
ca dao có liên quan ñ n l ch s như sau:
2.1 ð u tiên là ý ki n c a Nguy n Văn M i trong Vi t Nam phong s là cu n
sách do ông biên so n. Trong cu n sách này, tác gi đã có cơng trong vi c thu
gom, lư m l t ca dao r i rác trong nhân dân, trong các sách v . Có m t s bài
ñã ph n ánh ñư c l ch s v i nh ng nhân v t và s# ki n l ch s c% th . Tuy
nhiên, v'n còn nh ng sai l m trong vi c ch n l#a, chú thích đi n tích và ngh
lu n v ca dao.
2.2 Ti p theo là Vũ Ng c Phan, trong cu n T c ng ca dao Vi t Nam có bàn
đ n ca dao l ch s . Ơng băn khoăn v hi n tư ng nh m l'n ñ i v i ca dao l ch
s c a ngư i Vi t. Ơng đã đưa ra nh ng d'n ch!ng khá c% th và theo quan
ñi m c a ơng vi c xác đ nh n i hàm c a bài ca dao l ch s khơng đơn gi n.
Ngoài ra, theo tác gi Vũ Ng c Phan ca dao c a ta có nhi u câu nhi u bài qua
nhi u th h và tùy theo t ng ñ a phương, ñã b s a ch a, c v hình th!c l'n
n i dung khơng cịn ngun v(n n a. Chính vì nh ng đ c đi m như v y mà tình

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
2

tr ng nh m l'n hay gán ghép tùy ti n, thi u cơ s v ng ch c gi a ca dao nói
chung và ca dao có liên quan ñ n l ch s nói riêng là khó tránh kh)i.
M t khác, ơng v'n cịn chút băn khoăn, b i th i gian xu t hi n c a ca dao
l ch s chưa ñư c rõ ràng. Như v y vi c ñ t ca dao c a ta vào t ng th i kì l ch
s là m t vi c chúng ta chưa làm ñư c. Có th th y, cơng trình nghiên c!u c a
tác gi Vũ Ng c Phan trong T c ng ca dao Vi t Nam ñã ch ra ñư c nh ng
nh m l'n ñáng ti c gi a ca dao v l ch s v i ca dao nói chung, ch*ng nh ng
không n m v ng n i hàm c a khái ni m mà cịn chưa phân đ nh r ch ròi th i
gian xu t hi n c a nh ng bài ca dao có liên quan ñ n l ch s .
2.3 Sau Vũ Ng c Phan, nhà nghiên c!u văn h c dân gian Chu Xuân Diên,
trong giáo trình Văn h c dân gian (8) (t p 2) vi t chung v i ðinh Gia Khánh,
xu t b n năm 1973 cũng ñ c p ñ n v n ñ ca dao v l ch s . Ơng đã có nh ng
nh n đ nh khá hoàn ch nh v
nh ng bài ng n l y đ tài

ca dao có liên quan đ n l ch s đó là nh ng câu
nh ng s# ki n l ch s . Nh ng bi n c l ch s ñư c

ghi l i trong ca dao l ch s là nh ng bi n c ít nhi u nh hư ng ñ n ñ i s ng
nhân dân đương th i. Trong nhóm ca dao có liên quan ñ n l ch s , nhân dân ta
ch nh c đ n l ch s đ nói lên thái đ , quan đi m c a mình. Theo ơng trư c
h t, có th coi là ca dao l ch s ñ i v i câu nào nói đ n l ch s b ng m t th!
ngôn ng tr#c ti p như: nh ng danh t riêng ch tên ngư i, tên ñ t, tên tri u đ i
hay ít ra cũng ph n ánh nh ng đ c đi m riêng bi t có th nh n ra ngay ñư c c a
m t giai ño n l ch s nh t ñ nh nào đó. Khơng nh ng th , tác gi Chu Xn
Diên trong khuynh hư ng, quan ni m nghiên c!u c a mình cịn m r ng ph m
vi ph n ánh l ch s c a ca dao, dân ca ñ n s# “ph n ánh l ch s

- xã h i nói

chung” . Theo ý ki n c a ông: “Ca dao, dân ca Vi t Nam ph n ánh l ch s Vi t
Nam không ch v i ý nghĩa là ghi l i nh ng s# ki n ñ t xu t trong l ch s dân
t c...”, mà còn ph n ánh l ch s - xã h i nói chung, và v m t này, có th coi ca
dao, dân ca Vi t Nam là m t kho tàng tài li u phong phú v phong t%c, t p quán
nông thôn ngày xưa”. ðây là nh ng câu ca dao, bài ca dao ph n ánh v l ch

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
3




s xã h i nhưng không ph i ca dao v l ch s . Có th nhi u hay ít các câu, các
bài ca dao c a ngư i Vi t có liên quan ph n ánh v l ch s : s# ki n, nhân v t,
c nh quan nào đó. Song đ đ ng nh t nh ng bài , câu ca dao này là ca dao v
l ch s qu là chưa th t h p lí.
2.4 Cơng trình nghiên c!u c a tác gi Võ ðình Hư ng v đ tài Ca dao c a
ngư i Vi t v l ch s ñã ñưa thêm ñư c nh ng ñi m m i v i ca dao v

l ch s

c a ngư i Vi t. Ơng có ý mu n ch rõ đư c v m t lí thuy t s# khác bi t gi a
ca dao v l ch s v i ca dao nói chung trong ca dao c a ngư i Vi t v nhi u
phương di n: nhân v t, s# ki n, th i gian, khơng gian, đ a đi m. Theo ơng trong
ca dao v l ch s có nh ng s# th#c l ch s có tính ch t bao trùm nhưng ng n
hơn vè và s ca.. Ngoài ra, ca dao v l ch s và các th lo i khác cũng có k t
c u ng n hơn, dung lư ng ph n ánh l ch s ít hơn nhưng cơ đúc hơn, khái qt

hơn. Tuy nhiên, ý mu n đó c a tác gi ch d ng

m!c đ nh t đ nh.

2.5 Cịn đ i v i nhà giáo nhân dân Nguy n Nghĩa Dân trong cu n L ch s Vi t
Nam trong t c ng và ca dao cũng có nh ng ý ki n nh n ñ nh khá xác ñáng v i
ca dao v đ tài l ch s . Ơng cho r ng: ca dao v l ch s ñã ph n ánh nh ng
m c son c a l ch s dân t c ta ñ ng th i góp ph n t o nên c t lõi c a n n văn
hóa Vi t Nam đ m đà b n s c dân t c. Vi c xác ñ nh tiêu chí c a ca dao v ñ
tài l ch s c a ngư i Vi t ph i căn c! vào s# ki n, nhân v t, khơng gian và th i
gian l ch s đư c ph n ánh vào trong ca dao v l ch s . Do ñ i tư ng ph n ánh
là các s# ki n, nhân v t l ch s ... nên ca dao v ñ tài l ch s có đ c đi m vơ
cùng quan tr ng là tính chân th#c. N i dung c a ca dao v l ch s ñ m ñà s c
thái tr tình nh t là yêu ghét, căm thù. V m t ngh thu t, ca dao v ñ tài l ch
s g n như khơng có đ c trưng hư c u, n u có thì r t ít và không bao gi xuyên
t c s# th t l ch s .
Cùng nh ng nhà nghiên c!u trên, ñ n nay có m t s cơng trình nghiên c!u
c p ñ các bài báo, bài vi t nhưng có th kh*ng ñ nh v n ñ nghiên c!u ca
dao v ñ tài l ch s c a ngư i Vi t t góc nhìn th lo i cịn là m t đ tài m .

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
4




3. ð i tư ng và ph m vi nghiên c u
Các bài ca dao v ñ tài l ch s c a ngư i Vi t t góc nhìn th lo i.
V tài li u kh o sát, chúng tôi ch n:
- Ca dao c a ngư i Vi t v l ch s - Võ ðình Hư ng - Nhà xu t b n ð i h c

qu c gia Hà N i, 2001.
- L ch s Vi t Nam trong t c ng , ca dao - Nguy n Nghĩa Dân- Nhà xu t b n
Thanh niên, 2009.
3.3. M c đích nghiên c u:
3.3.1 Kh o sát nh ng bài ca dao v ñ tài l ch s c a ngư i Vi t theo ph m vi
đã nói

trên đ làm rõ b n ch t th lo i c a b ph n ca dao này.

3.3.2 Qua vi c nghiên c!u, ngư i vi t mu n góp ph n b o t n, gi gìn và gi i
thi u nh ng nét ñ c s c c a ca dao v ñ tài l ch s trong kho tàng ca dao c a
dân t c.
4. Phương pháp nghiên c u
Trong quá trình th#c hi n ñ tài lu n văn, chúng tôi s d%ng m t s phương
pháp nghiên c!u sau:
4.1 Phương pháp th ng kê:
Vi c s d%ng phương pháp th ng kê giúp chúng tơi đi t đ nh lư ng đ n ñ nh
tính ñư c s lư ng nhi u hay ít c a các nhóm, ti u nhóm … trong ca dao có
liên quan đ n l ch s . Phương pháp này giúp ñưa ra ñư c nh ng s li u c% th ,
chính xác v v n ñ c n kh o sát. T ñó d'n ñ n nh ng k t lu n khách quan.
4.2 Phương pháp h th ng:
Phương pháp h th ng là cách ti p c n ch nh th h th ng ca dao v l ch s ,
ch ra nh ng ñ c ñi m lo i hình và ñ c thù c a ca dao v ñ tài l ch s trong h
th ng ca dao nói chung c a ngư i Vi t.
4.3 Phương pháp phân tích, t ng h p:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
5

T vi c kh o sát, phân tích, t ng h p nh ng bài ca dao có liên quan đ n l ch
s , chúng tơi tìm ra nh ng ñ c ñi m v n i dung và ngh thu t c a ca dao v
ñ tài l ch s

v i ca dao nói chung c a ngư i Vi t.

5. D ki n đóng góp c a lu n văn
5.1 Ngư i vi t hi v ng k t qu mà lu n văn ñ t ñư c là nh ng đóng góp m i
trong vi c có th phát hi n ra đi m đ c thù c a ca dao v l ch s v i ca dao nói
chung c a ngư i Vi t t góc nhìn th lo i .
5.2 Th y đư c giá tr c a ca dao v ñ tài l ch s c a ngư i Vi t trong kho
tàng văn h c dân gian và ñ i s ng tinh th n c a nhân dân ta.
5.3 M t khác, k t qu mà lu n văn nghiên c!u s, là ngu n tư li u h u ích cho
vi c góp ph n b o t n, ph bi n b ph n ca dao l ch s nói riêng và Văn h c
dân gian c nư c nói chung.
6. K t c u c a lu n văn
Lu n văn g m ph n m ñ u, n i dung và k t lu n. Ph n n i dung g m 3
chương:
CHƯƠNG 1: T ng quan v ca dao có liên quan đ n l ch s , ca dao v l ch
s

trong kho tàng ca dao c a ngư i Vi t.

CHƯƠNG 2: Nh ng ñ c ñi m c a ca dao v

l ch s

t phương di n n i

dung.
CHƯƠNG 3: Nh ng ñ c ñi m c a ca dao v l ch s

t

phương di n ngh

thu t.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
6




N I DUNG
CHƯƠNG 1: T!NG QUAN V" CA DAO LIÊN QUAN ð#N L$CH S%,
CA DAO V" L$CH S% TRONG KHO TÀNG CA DAO NGƯ&I VI'T.
1.1 Cơ s( lí thuy t.
1.1.1 V n ñ khái ni m.
Ca dao là th lo i văn h c dân gian ñư c nhi u các nhà nghiên c!u quan
tâm ñ n b i nh ng giá tr to l n c a nó trong n n văn h c. Có th th y ca dao
chính là m nh đ t màu m-, r ng rãi và h p d'n nhưng cũng không kém ph n
bí .n đ i v i nh ng ai u thích và mong mu n khám phá v" đ(p c a ca dao.
Ban ñ u nhân dân g i nh ng bài hát c a mình b ng nh ng tên g i khác
nhau: hị, hát ví, hát đúm, lý, ngâm, ca, k . Sau này các nhà nghiên c!u, sưu
t m ñã dùng m t s thu t ng khác nhau ñ ch cùng m t ñ i tư ng nh ng câu
hát dân gian: phong dao, dân ca, thơ ca dân gian, bài hát dân gian. Phong dao,
ca dao là nh ng thu t ng Hán Vi t. N u đ nh nghĩa theo t ngun thì ca là

bài hát có chương khúc ho c có âm nh c kèm theo, cịn dao là bài hát trơn. Nói
như th có nghĩa là ca dao và dân ca h u như khơng có ranh gi i rõ r t. S# phân
bi t gi a ca dao và dân ca ch là ch/ khi nói đ n ca dao, ngư i ta nghĩ t i l i
thơ dân gian. Như v y, ca dao thư ng ñư c hi u là l i bài hát dân ca, khi tách
l i ca ra kh)i ñi u hát.
Ý ki n c a nhà nghiên c!u Vũ Ng c Phan trong cu n T c ng ca dao
dân ca Vi t Nam (in l n ñ u năm 1956), cùng các ý ki n ñư c ñ c p ñ n trong
các giáo trình ð i h c t ng h p (năm 2001), ð i h c sư ph m Hà N i (năm
1990) ñưa ra thu t ng kép “Ca dao - dân ca” và cũng đư c nhi u cơng trình
biên so n ti p nh n và s d%ng. Theo các tác gi này thì ca dao là nh ng bài có
ho c khơng có chương khúc, sáng tác b ng th văn v n dân t c( thư ng là l%c
bát) ñ miêu t , t# s#, ng% ý và di n đ t tình c m. Cịn dân ca là nh ng bài hát
có ho c khơng có chương khúc do nhân dân sáng tác lưu truy n trong dân gian

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
7




t ng vùng ho c ph bi n

nhi u vùng có n i dung tr tình và có giá tr ñ c

bi t v nh c.
Trư c ñây, khi sưu t m các câu hát và bài hát dân gian, các nho sĩ trí
th!c (trong m t s b sưu t p ca dao t th k0 XVIII ñ n ñ u th k0 XX) ch
chú ý ñ n ph n l i thơ c a nh ng sáng tác y, ch tuy n ch n nh ng bài hay
nh t và có ý nghĩa khái quát nh t v m t ph n ánh đ i s ng, tình c m, đ o đ!c,
phong t%c. Có m t s nhà nghiên c!u đưa ra gi i h n có ph n ch t ch, hơn và

cũng th hi n m t th#c t : khơng ph i tồn b nh ng h th ng câu hát c a các
lo i dân ca (hát quan h , hát tr ng qn, hát gh(o, hát ví phư ng v i…) đ u là
ca dao c . Khái ni m ca dao dùng ñ ch b ph n c t lõi nh t, tiêu bi u nh t; đó
là b ph n nh ng câu hát mang nh ng ñ c ñi m nh t ñ nh và b n v ng v
phong cách, ñã tr thành c truy n c a dân t c.
Như v y ca dao ñư c quan ni m r ng h(p khác nhau nhưng không mâu
thu'n v b n ch t. Có ba cách hi u: Th! nh t ca dao, dân ca là hai thu t ng
tương ñương ñ ch m t ñ i tư ng là nh ng câu hát dân gian có s# k t h p l i
và nh c, g n v i di n xư ng, th hi n sâu s c tính nguyên h p c a văn h c dân
gian; th! hai ca dao thư ng ñư c hi u là l i thơ c a dân ca, khi tách r i ra kh)i
ñi u hát, khi phân bi t ca dao và dân ca v m t di n xư ng. Nói cách khác: M t
bài ca dao khơng c n ti ng đ m, luy n láy nh c đi u thì là ca dao; th! ba cịn
m t bài ca dao đư c dùng đ hát, có thêm ti ng nh c đ m, đưa hơi thì s, thành
dân ca; ca dao - dân ca ñư c s d%ng như m t thu t ng kép. Như v y, có th
đ nh nghĩa ca dao như sau: Ca dao là thơ ca dân gian t n t i

d ng l i thơ

ho c ñi u hát, g n bó m t thi t v i ñ i s ng sinh ho t c a nhân dân. V i b n
ch t tr tình, ca dao có ch c năng di n t m t cách tr c ti p tâm h n, tình c m
c a nhân dân lao ñ ng. [ 25 ]
Khái ni m l ch s đư c hi u là gì?Theo đ nh nghĩa ph thơng thì l ch s có
m y nghĩa sau đây: Th! nh t, đó là nh ng gì thu c v q kh!, là tồn th quá
trình chuy n bi n t khi phát sinh ho c trong m t th i gian nh t ñ nh; là các th

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
8

h qua các th i đ i. Th! hai, nói v m t vi c tr ng y u x y ra có liên quan đ n
th i đ i. Theo t nguyên, l ch là cái ñã tr i qua, rõ ràng, s là sách chép vi c ñã
qua. L ch s là biên chép nh ng s# bi n thiên, di n cách tr i qua các ñ i.
V i b n ch t v n có c a ca dao dân t c nh ng bài ca dao có liên quan
đ n l ch s t n t i và phát tri n cùng th i ñ i. Trong kho tàng ca dao c a ngư i
Vi t có m t nhóm ca dao do n i dung l ch s mà nó th hi n trư c nay thư ng
ñư c tách riêng thành m t lo i g i là nh ng bài ca dao l ch s . Có th th y
nh ng bài ca dao có liên quan đ n l ch s là nh ng bi n c có nh hư ng ñ n
ñ i s ng nhân dân ñương th i. Xét v th i đi m sáng tác, có th th y chưa có
cơ s đ xác đ nh các sáng tác này ngay sau nh ng bi n c v a x y ra hay x y
ra ñã lâu, nhưng có l, ca dao có liên quan đ n l ch s ñã ph n ánh ñư c nh ng
s# ki n l ch s c a dân t c. Nhưng ca dao v ñ tài l ch s khơng khái qt hóa
các s# ki n l ch s , không phát hi n quy lu t l ch s , cho dù qua hình tư ng
bi u hi n, mà nh ng bài ca dao này ch m t ph n nào đó th hi n nh ng bi n
c l ch s có liên quan nhi u ñ n ñ i s ng nhân dân ñương th i. Ngồi ra, khi
đ c p đ n m t hi n tư ng l ch s c% th , cá bi t, ca dao v ñ tài l ch s không
miêu t hay k chuy n chi ti t nghĩa là không ph n ánh hi n tư ng l ch s trong
q trình đang di n bi n c a nó như vè dân gian, di n ca l ch s . Trong ca dao
v ñ tài l ch s , nhân dân thư ng nh c ñ n s# ki n l ch s ñ th hi n thái đ
quan đi m c a mình đ i v i nh ng bi n c l ch s ñó.
ð i chi u v i ca dao Vi t Nam ñã ñư c sưu t m ghi l i thành văn b n thì ca
dao Vi t Nam v l ch s là s# ph n ánh có ch n l c theo quan ñi m c a nhân
dân v các hi n tư ng, s# ki n văn hóa chính tr kinh t xã h i t khi có nịi
gi ng dân t c Vi t Nam t xa xưa ñ n ngày nay. Nh ng hi n tư ng, s# ki n đó
tương đ i đ c l p, có ph n r i r c, khơng k t n i thành q trình, thành giai
đo n l ch s c% th . Ca dao là nh ng l i hát dân gian thiên v tình c m, bi u
hi n c m nghĩ c a ngư i dân thư ng trong quan h v i thiên nhiên, v i con
ngư i và v i xã h i. Như v y, nh ng hi n tư ng, s# ki n l ch s ch có th

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
9




ñư c ph n ánh qua ch quan c a tác gi dân gian, tính ch t ch quan này nói
chung phù h p v i tính ch t khách quan c a nhân dân, theo quan ñi m c a
nhân dân nên m i t n t i ñư c lâu dài, ñư c truy n mi ng và ñư c ghi nh .
Như v y, không th g i là ca dao l ch s mà g i là Ca dao Vi t Nam v ñ tài
l ch s , g n l i là Ca dao Vi t Nam v l ch s ñ ch rõ m i liên h c a ca dao
Vi t Nam v i l ch s dân t c. V v n ñ này, có th nêu ý ki n c a Vũ Ng c
Phan trong m%c “Ca dao l ch s ” (ñ t trong ngo c kép) th#c ch t là th nào?”.
Tác gi vi t: “Trong ca dao c a ta, có m t s ca dao ngư i ta quen g i là “ca
dao l ch s ”. S# th t thì văn h c nói chung… đ u là s# ph n ánh chính tr và
kinh t m t th i ñ i, cho nên ca dao c a ta, m t b ph n l n trong văn h c dân
gian truy n mi ng, cũng có tác d%ng ph n ánh như trong văn h c thành văn”.
Trong ý ki n c a Vũ Ng c Phan là ca dao v i ch!c năng ph n ánh

đây là

ph n ánh l ch s ch! khơng ph i là ghi chép l ch s . Như v y cũng có nghĩa là
ca dao v đ tài l ch s , v l ch s ch! không ph i là “ca dao l ch s ”. Trong
“l ch s văn h c Vi t Nam - Văn h c dân gian”, sau khi phê phán s# gán ghép
m t s s# ki n l ch s vào m t s ca dao theo quan ñi m ch quan c a Nguy n
Văn M i, ðinh Gia Khánh và Chu Xuân Diên vi t: “… Có m t nhóm ca dao,
do n i dung l ch s c a nó, có th đư c x p riêng thành m t lo i mà chúng ta
có th g i là nh ng câu ca dao l ch s . Ca dao l ch s là nh ng câu, nh ng bài
ca ng n l y ñ tài

nh ng s# ki n l ch s ”. [18, 21] V i các ý ki n trao đ i trên

đây, có th th y các nhà nghiên c!u chưa m nh d n g i th*ng là “ca dao l ch
s ” (v i nghĩa khơng th t chính xác nên đóng ngo c ñơn như Vũ Ng c Phan
ho c dùng c%m t “có th g i là” như ðinh Gia Khánh và Chu Xuân Diên), cho
nên k th a các cơng trình đã nghiên c!u v nhóm ca dao có liên quan đ n l ch
s chúng tơi nh n th y dùng cách g i ca dao v l ch s

theo cách hi u ñ y ñ

như trên ñã nói là ca dao có liên quan đ n l ch s s, h p lí hơn.
L ch s mà ca dao Vi t Nam ph n ánh nói chung là l ch s đ i s ng văn
hóa, chính tr , kinh t , xã h i c a dân t c Vi t Nam, do đó ph m vi ph n ánh r t

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
10




r ng n u xét ñ n nh ng hi n tư ng liên quan ñ n l ch s . Khi xem xét n i dung
nh ng ca dao liên quan ít nhi u đ n l ch s có th d#a vào nh ng căn c! đ xác
đ nh bao g m:
- Căn c! vào hi n tư ng, s# ki n mà ca dao Vi t Nam ph n ánh.
ðó là các hi n tư ng v sinh ho t đ i s ng văn hóa, chính tr , kinh t , xã
h i tr i qua các th i kỳ l ch s c a dân t c Vi t Nam ñư c truy n mi ng và
ñư c ph n ánh l i.
Sinh con r i m i sinh cha,
Sinh cháu gi nhà r i m i sinh ơng.
ph n ánh ch đ m'u h hay s# chuy n bi n t ch ñ m'u h sang ch ñ ph%

h c a dân t c Vi t Nam ta.
Chàng v thi p m t theo mây,
Con thơ đ l i ch n này ai ni?
Theo các nhà nghiên c!u trư c ñây câu ca dao này b t ngu n t s# ki n v
ngu n g c nòi gi ng dân t c ta ph n ánh trong th n tho i L c Long Quân - Âu
Cơ. Hi n tư ng ch ng bão l%t đ s n xu t nơng nghi p ph n ánh trong truy n
thuy t Sơn Tinh Th y Tinh đư c bi u hi n:
Núi cao sơng hãy cịn dài,
Năm năm báo ốn đ i đ i ñánh ghen.
- Căn c! vào tên các nhân v t l ch s ñư c th hi n trong ca dao.
Nhân v t ñư c ph n ánh, ghi tên l i trong ca dao v l ch s ph n l n là
các danh nhân l ch s , văn hóa như vua Hùng, L c Long Quân, Âu Cơ, Thánh
Gióng, Bà Tri u, Mai H c ð , Lê L i, Quang Trung, H Chí Minh… Như nói
v nông nghi p phát tri n dư i tri u ñ i các v vua này:
ð i vua Vĩnh T lên ngơi,
Cơm tr ng đ y n i tr! ch"ng ăn cho.
Hay :
Có chàng Cơng Tráng h ðinh,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
11




D ng lũy Ba ðình ch ng gi c đánh Tây.
nói v cu c kh i nghĩa c a ðinh Công Tráng ch ng Pháp. Hay trong c ca dao
hi n ñ i, tài năng c a ñ i tư ng Võ Nguyên Giáp và nhà ngo i giao Ph m Văn
ð ng ñư c ca ng i khi k t thúc cu c kháng chi n ch ng Pháp (1946 - 1954)
Nư c non hàng v n anh tài,

Võ tài ơng Giáp văn hay ơng ð ng.
Ơng Giáp đánh gi c nhi u công,
Tây g p ông ð ng, Tây cũng ph i thua.
Nhân v t l ch s ñư c ph n ánh trong ca dao v l ch s cũng có khơng ít
nhân v t x u b nhân dân lên án như sau ñây là s# phê phán m a mai các quan
tri u:
Nư c Nam có b n anh hùng,
Tư ng điêu, Viêm láo, Khiêm khùng, Thuy t ngu.
Còn:
ð n r$ng Kh i ð nh n nh Tây,
Ngh này thì l y ơng này tiên sư.
Dân gian đã dùng hình th!c “t p Ki u” ñ phê phán vua Kh i ð nh…
- Căn c! vào ñ a danh nơi x y ra s# ki n l ch s ho c tên các ñ a phương n i
ti ng có liên quan đ n các hi n tư ng, s# ki n chính tr , kinh t , văn hóa n i
ti ng đã đư c ghi l i trong l ch s dân t c. B ph n ca dao này là ch y u ph n
ánh trong ca dao l ch s này. Nói v di tích C Loa:
Ai v thăm huy n ðông Ngàn,
Ghé thăm thành %c, Rùa Vàng tiên xây.
R i:
Nhong nhong ng a ơng đã v ,
C t c& B ð cho ng a ơng ăn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
12




nói v quân kh i nghĩa c a Lê L i đã v B ð (Gia Lâm, ðơng Quan) vào
cu i năm 1427. Liên quan ñ n vi c ph n ánh các nhà tù c a th#c dân Pháp tù

ñày các chi n sĩ cách m ng Vi t Nam thì có các đ a danh trong câu:
Ngó ra Phú Qu c, ngó l i Cơn Lơn
Gió rao rao sóng b a h t h n
B n gan s t ñá tr' phư ng tà gian.
- Căn c! vào th i ñi m c% th c a s# ki n l ch s ñã x y ra.
Các bài ca dao ñư c xác ñ nh theo ngày tháng ñư c ghi c% th (thư ng là
âm l ch). ðó là nh ng ngày h i, ngày gi/, nh ng năm tháng khó quên trong
ký !c c a nhân dân: h i ð n Hùng
Dù ai đi ngư(c v xi,
Nh ngày gi) T* m ng mư i tháng ba.
Và :
Nhâm Ng thì có sao đi,
ð n năm Q Mùi gi c li n phá ra.
Nhà vua thân v i Lãng Sa,
ð Tây ăn cư p tr ng gà An Nam.
Nói v sao ch i năm 1882 (đi m khơng t t) năm 1883 gi c Pháp ñánh c a bi n
Thu n An (Hu ). Hay nói v ngày thương binh li t sĩ b t ñ u t 27/7/1947 c a
nư c ta.
Dù ai đi đơng v tây,
Hăm b y tháng b y nh ngày thương binh.
ðây là nh ng căn c! chính có th đư c dùng làm tiêu chí đ xác đ nh ca
dao Vi t Nam v l ch s . Trong m t câu ca dao, các tiêu chí đó thư ng đư c
k t h p v i nhau ñ ph n ánh v m t s# ki n, m t hi n tư ng ho c m t hay
nhi u nhân v t l ch s có liên quan, trong đó vi c k t h p gi a s# ki n, hi n
tư ng l ch s v i nhân v t l ch s là chính, là h u cơ, c n thì có thêm th i
đi m, đ a danh:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
13

Ai lên Bi n Thư(ng Lam Sơn,
Nh vua Thái T* ch n ñư ng quân Minh.
ph n ánh s# ki n kh i nghĩa Lam Sơn v i Lê Thái T có ghi thêm đ a danh.
Khách cư i, Tây khóc, Nh t no,
Vi t Nam đ c l p n$m co ch t ñư ng.
Ph n ánh nhi u s# ki n l ch s c a nư c ta trong th i gian cu i năm 1944 ñ u
1945 v chính tr , kinh t , xã h i r t ph!c t p.
1.1.2 V n ñ ca dao v l ch s t góc nhìn th lo i.
Ca dao dân ca Vi t Nam cũng như các lo i hình ngh thu t khác đư c sáng
t o nên do nhu c u c a hi n th#c ñ i s ng l ch s , xã h i c a các thành ph n cư
dân trên lãnh th Vi t Nam qua các th i ñ i. M t khác nó cũng n m trong qu2
đ o sáng t o ngh thu t c a lo i hình tr tình dân gian các dân t c trên th gi i.
Nh ng sáng tác tr tình dân gian mà trong đó ca dao có m i quan h v i
th#c t i khác h*n các th lo i t# s#, và dùng nh ng bi n pháp khác ñ truy n
ñ t cái th#c t i y. ð i tư ng c a nó là con ngư i, hi n th#c, là cu c s ng và
nh ng c m xúc c a con ngư i hi n th#c. Nh ng sáng tác tr tình dân gian mà
đi n hình là ca dao ph n ánh th gi i n i tâm c a con ngư i, ph m vi hi n th#c
b lôi cu n vào sáng tác ngh thu t. Th#c t i mà thơ ca tr tình chi m lĩnh bao
g m lĩnh v#c ñ i s ng l ch s c a nhân dân, đ i s ng chính tr . Nhân dân
khơng ch miêu t bi n c trong l ch s vào ca dao mà cịn bi u th thái đ ñánh
giá ñ i v i bi n c

y.

V b n ch t ngh thu t có th th y thơ ca tr tình dân gian là nơi b c l , là
ti ng hát tr tình c a con ngư i, là t m gương ñ ph n chi u tâm h n dân t c.
Ý nghĩa cơ b n nh t c a thơ ca tr tình là bi u đ t đ i s ng tình c m, c m xúc

c a nhân dân. B n ch t ngh thu t c a ca dao chính là thơ ca tr tình. Ca dao
di n t đư c tâm tr ng , bi u hi n tình c m trong quan h gia đình: ngư i m(,
ngư i ch ; trong quan h xã h i đó là tình c m, cách ñ i x gi a con ngư i v i
con ngư i; trong tình b n, tình u đó là quan h tình b n, tình u. Khơng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
14




gi ng v i thơ tr tình trong văn h c vi t mang d u n c a tác gi cịn ca dao thì
có đi u đó vì nó là tình c m, c m xúc c a m t t p th , m t c ng ñ ng. F.
Hêghen ñã nh n xét: “Thơ ca dân gian h p thành m t trong nh ng dịng chính
c a thơ tr tình” và “Bài hát dân gian dù có bi u hi n m t n i dung cơ đ ng
nh t cũng khơng cho ta th y, qua cái bi u ñ t y, m t cá nhân riêng bi t. 3 đây
cá nhân cịn g n bó khơng tách r i c ng đ ng...V i tư cách là ch th tr tình,
cái ti ng nói qua đó (qua ca dao) bi u hi n c m h!ng tr tình c a đ i s ng dân
t c”.[9] Khá nhi u nh ng ý ki n ñã ñánh giá cao giá tr nhi u m t c a thơ ca
dân gian. “Thơ c đi n có nh ng ưu ñi m l n lao khác nhưng chưa d trong
thơ c đi n đã có đư c cái ch t tâm h n ngư i m i cày x i lên, cịn tươi rói,
b c hơi ch y máu.” [4]
Như th v i b n ch t xã h i, b n ch t ngh thu t ca dao v l ch s có ph i
là thơ ca tr tình hay khơng? Ch c ch n câu tr l i là có b i ca dao v l ch s
mư n s# ki n l ch s ñ bày t) n/i lòng, ph n ánh th#c t i xã h i:
V n Niên là V n Niên nào,
Thành xây xương lính hào đào máu dân.
đã ph n ánh tình tr ng tiêu pha lãng phí vơ đ c a T# ð!c - ơng vua đã c m ñ t
xây lăng V n Niên hao t n r t nhi u nhân l#c, v t l#c. Hay khi phong trào kh i
nghĩa Tây Sơn lan r ng ra c nư c r t nhanh chóng, nhân dân Thanh Hóa đã

lưu truy n câu ca dao là l i kêu g i thanh niên gia nh p nghĩa quân:
Anh ñi theo chúa Tây Sơn,
Em v cày cu c mà thương m+ già.
Tuy nhiên, trên th#c t các thành t#u nghiên c!u t trư c t i nay v

ca dao v

l ch s chưa t ng tr l i câu h)i: ca dao v l ch s trong s# khu bi t v i vè l ch
s . Vè là m t thu t ng văn h c dân gian có liên quan v i t vè trong “v n vè”.
Vè có nghĩa là ti ng nói có v n. Ti ng Vi t v n là ngôn ng giàu thanh ñi u.
Nhân dân ta trong l i ăn ti ng nói hàng ngày l i thích dùng nh ng câu văn nh p
nhàng, đ i x!ng, thích nói ví von. Cho nên bên c nh l i t# s# b ng văn xi đã

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
15




xu t hi n l i t# s# b ng văn v n. Vè xu t hi n ñ k chuy n m t cách có v n
nh p, khi tác gi dân gian th y k chuy n b ng văn xi chưa đáp !ng đ y đ
đư c cho vi c bi u hi n n i dung c a v n ñ mu n nêu lên. Vè là m t th lo i
văn v n dân gian ñư c nhân dân s d%ng ñ ghi chép có kèm theo bình lu n v
th i s# đ a phương ho c bi n c l ch s . Vè ít nhi u gi ng như phóng s#, kí s#,
bút kí trong văn h c thành văn. Vè đư c xem là th! “báo chí” dân gian. Căn c!
vào ch đ , có th chia vè thành hai lo i chính: vè th s# và vè l ch s . Vè l ch
s có đi m gi ng truy n thuy t l ch s - m t th lo i có s# ph n ánh s# ki n,
nhân v t l ch s thông qua hư c u “thơ và m ng” (l i c a th tư ng Ph m Văn
ð ng). Vè l y ñ tài

nh ng s# ki n l ch s nhưng thư ng vư t ra kh)i ph m

vi ñ a phương nên vè ñư c ph bi n r t r ng rãi

nhi u nơi trong nư c. S#

ki n l ch s lùi d n vào quá kh!, nhưng vè l ch s

có tác đ ng m nh đ n đ i

s ng văn hóa dân t c cho nên nó t n t i lâu dài trong kí !c nhân dân. Vè l ch s
ñư c sáng tác sau s# ki n l ch s có th

x y ra tương ñ i lâu và nh ng ngư i

sáng tác ch c là nh ng ngư i ch!ng ki n nh ng s# ki n l ch s đó. Trong vè
l ch s thư ng hòa quy n hai y u t : s# chân th#c l ch s và s# hư c u th n kì.
Ngư i sáng tác khơng ph i là ngh sĩ ho c trí th!c dân gian đ!ng v phía nhân
dân. Qua vè l ch s chúng ta nh n di n th y bóng dáng c a hai lo i anh hùng
l ch s : anh hùng nông dân kh i nghĩa và sĩ phu ch ng Pháp. Hình tư ng đi n
hình c a ngư i nông dân kh i nghĩa ch ng ch đ phong ki n th i nát đó là
chàng Lía, trong bài vè ngư i k kh*ng ñ nh:
Truy n chàng Lía nay k như y,
Giúp vui cơ bác nh ng khi vi c r i.
ð u đi có th mà thôi,
Xin chào chư v , quê tôi, tôi tr v .
Chàng Lía sinh ra ch bi t m( khơng bi t cha:
Gi m chân ba ti ng kêu tr i,
Thân tơi có m+ su t đ i khơng cha.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
16




Cu i cùng, Lía khơng ch cư p c a nhà giàu chia cho ngư i nghèo mà cịn
đánh tan c quân chúa Nguy n

Quy Nhơn:

L'ng danh chàng Lía tài cao,
Thâu ñư(c thành n ti ng hào ñ n ran.
V) v chiêu d trăm dân,
Trư c sau yên *n mư i ph n làm ăn.
Nh ng di n bi n trong cu c đ i chàng Lía là hình nh thu nh) c a l ch s xã
h i Vi t Nam th k XVII-XVIII. Câu chuy n “ñư c k như y” trong vè chàng
Lía là cu c t p dư t cho s# th ng l i c a ngư i anh hùng áo v i Quang Trung,
Nguy n Hu sau này. Nh ng bài vè l ch s có s# gia cơng v xây d#ng c t
truy n, g t giũa câu thơ. Vè s d%ng y u t ch ñ o là t# s#. Bên c nh đó vè
cũng s d%ng y u t tr tình xen l'n trong m ch t# s#. Có th th y vè là th lo i
văn h c dân gian r t g n gũi v i các th lo i văn h c dân gian khác. Nó gi ng
truy n thuy t b i s# g n bó v i các nhân v t và s# ki n l ch s , gi ng th n
tho i
c tích

nét siêu phàm c a hành ñ ng nhân v t và các s# ki n l ch s , gi ng v i
c t cách k chuy n, gi ng v i ca dao, dân ca

hình th!c thơ và

phương th!c di n xư ng...Nhưng vè phân bi t v i các th lo i văn h c dân gian
khác

tính “kh.u báo” m nh và tính chi n đ u cao c a nó. Trong vè bao gi

cũng có hi n lên nhân v t th! ba là ngư i k chuy n.
Cịn trong ca dao cũng có y u t t# s# nhưng là t# s# tr tình. Cũng là câu
chuy n song khơng đi vào m đ u cho đ n k t th!c, mà k chuy n ñ r i nhân
v t b c l tâm tr ng , tình c m, c m xúc c a nhân v t tr tình. Bài ca dao:
Sáng ngày tơi đi hái dâu,
G p hai anh y ng i câu th ch bàn.
Hai anh đ ng d y h&i han,
H&i r$ng cơ y v i vàng đi đâu.
- Thưa r$ng tơi đi hái dâu
Hai anh m túi ñưa tr u cho ăn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
17




-Thưa r$ng bác m+ tôi răn,
Làm thân con gái ch ăn tr u ngư i.
thì sáu câu đ u là câu chuy n, có s# vi c, có nhân v t, tư ng như là m t l i k .
Song hai câu cu i mang ý nghĩa sâu s c: là nét kín đáo gìn gi c a cơ gái. Y u
t t# s# tr tình trong ca dao ngư i Vi t th hi n trong th i gian ư c l , hoàn
c nh phù h p v i m i ñ i tư ng, và ñ c bi t đ ch tình c m, c m xúc c a ch
th tr tình nói chung. Như v y, trong ca dao nói chung và ca dao v l ch s nói

riêng n i dung v'n thiên v bi u hi n lòng ngư i. Nh ng bài ca dao có liên
quan đ n l ch s

y v'n mang phong cách , thi pháp c a ca dao. V i th lo i vè,

ca dao có liên quan ñ n l ch s có ñi m giao thao g p g- nhau v ñ tài, ch ñ
v nhân v t, s# ki n l ch s . V ch!c năng sinh ho t th#c hành v cơ b n vè có
tính ch t ph n ánh cịn ca dao là bi u hi n. Phương th!c di n xư ng: vè ch đ
k cịn ca dao nói chung cũng như ca dao v

l ch s có th hát, k . Còn v thi

pháp: k t c u vè là k t c u tr n thu t, còn ca dao là k t c u ñ i ñáp, Nhân v t
tr tình trong vè là ch th , ngư i ch!ng ki n s# vi c ghi l i cịn ca dao nhân
v t tr tình là khách th không c% th là ai, th i gian không gian c a ca dao
không ph i là th i gian không gian c a l ch s ...Như v y, c n phân bi t vè l ch
s v i ca dao v l ch s t góc nhìn th lo i.
ð tài c a lu n văn này chúng tơi k th a nh ng cơng trình nghiên c!u có
trư c. Xác đ nh ca dao trong nhóm ca dao thư ng g i là “ca dao v l ch s ”,
xác ñ nh nh ng ñi m chung, riêng, nh ng nét ñ c thù ñ th y nó là m t bi t
lo i.
1.2 ð nh lư ng v l ch s trong kho tàng ca dao ngư i Vi t.
1.2.1 V n ñ nghiên c u ca dao v l ch s trong kho tàng ca dao c a ngư i
Vi t.
Khai thác n i dung l ch s trong văn h c dân gian là công vi c ngư i xưa
v'n làm. Ngô Sĩ Liên s d%ng các truy n thuy t th i kì d#ng nư c đ vi t ph n
ngo i k0 c a ð i Vi t s kí tồn thư, các gia s tri u Nguy n cũng s d%ng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
18

ch t li u văn h c dân gian ñ vi t ph n ti n biên trong Vi t s

thơng giám

cương m c. Nhưng vi c làm đó r t khó và có nhi u đi u c n bàn v n i dung
và phương pháp lu n. Trong cu n Vi t Nam phong s

tác gi Nguy n Văn M i

có ý th!c “l y phong dao làm gương sáng mà chi u tinh th n qu c s , l i l y
qu c s làm căn b n ñ c m cái hoa lá phong dao”. [21] Nguy n Văn M i ñã
c gán ghép các câu ca dao vào t ng th i kì l ch s t ng s# ki n và nhân v t
l ch s t Kinh Dương Vương cho ñ n nhà Nguy n. Trong nh ng bài ca dao
ñư c Nguy n Văn M i gi i thích như là s# ph n ánh c a các s# ki n l ch s
nh t đ nh, th#c ra có nhi u câu ch là liên tư ng xa xôi, không có cơ s v ng
ch c. Và s# liên tư ng này thư ng xu t phát t s# tương !ng ng'u nhiên gi a
hình nh c a bài ca dao v i m t s# ki n l ch s nào đó. Có khi ch là hi n
tư ng ph bi n trong ñ i s ng l i ñư c ông ñã gán cho m t ý nghĩa:
Thương ch ng nên ph i g ng công,
Nào ai xương s t da đ ng chi đây.
ơng vi t “Bà Trưng là đàn bà, vì ch ng mà báo thù, ñánh ñu i Tô ð nh, th#c là
gan vàng d s t”. Th#c ch t

đây ch nói v ngư i ph% n lao đ ng Vi t Nam,

có l, có cách hi u y là do có s# tương !ng v m t hình nh. Cịn câu:

Hoa thơm thơm l thơm lùng,
Thơm cành thơm r , ngư i tr ng cũng thơm.
l i ñư c Nguy n văn M i gi i thích: “vua Lí Hu Tơng th y con gái thuy n
chài có s c đ(p mà l y, r i c h Tr n cũng ñư c hi n q. ðó ch là vua Lí
Hu Tơng say đ m vì s c hoa”. Có l, trong nh ng trư ng h p này, nhà nho ñã
mư n ca dao đ nói lên ý ki n c a riêng mình nên n i dung bài ca dao đư c lí
gi i chưa h p lí.
Th nhưng th#c t , di s n ca dao có nh ng bài khách quan ph n ánh các
hi n tư ng l ch s đáng tin c y.
C An thì có thành D n,
H Lơi thì có ngơi đ n th vua.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
19




L c H ng xây ñ p n n xưa,
Hà D n cơng đ c nghìn thu v,n cịn.
Làng C# An, xã Tam ð ng huy n Mê Linh (Hà N i) cịn di tích thành D n do
qu n Hai Bà Trưng đ p. Làng H Lơi, xã Mê Linh, huy n Mê Linh có đ n th
Trưng Tr c. ð i chi u các ñ a danh, s# ki n trên v i các hi n th#c l ch s ch c
ch n k t lu n ñư c bài ca dao này ph n ánh và ca ng i cu c kh i nghĩa Hai Bà
Trưng vào th k I đ u Cơng ngun. Bài ca dao quen thu c:
Ru con con ng cho lành,
Cho m+ gánh nư c r a bành cho voi.
Mu n coi lên núi mà coi,
Coi bà Tri u tư ng cư-i voi ñánh c ng.
Túi g m cho l,n túi h ng,

Têm tr u cánh ki m cho ch ng ñi quân.
Bài ca dao này ch c ch n nói lên tình c m và s# hư ng !ng c a nhân dân v i
cu c kh i nghĩa Bà Tri u vào th k th! III. Hay c m quan l ch s c a nhân dân
không ch

s# ng i ca mà còn là s# phê phán:
T$m sao t$m ch"ng ăn dâu,
T$m địi ăn ru ng, ăn trâu, ăn nhà.

Nhi u ngư i cho r ng bài ca dao phê phán vi c Lê Thái Tơng đánh thu n ng
vào các bãi dâu.
1.2.2 Phân lo i ca dao v l ch s :
Trong các cơng trình nghiên c!u v ca dao có liên quan đ n l ch s c a nh ng
ngư i đi trư c chúng tơi nh n th y:
Cơng trình c a nhà nghiên c!u Võ ðình Hư ng - Ca dao c a ngư i Vi t
v l ch s - Nhà xu t b n ð i h c qu c gia , Năm 2001 ñã kh o sát t Kho
tàng ca dao c a ngư i Vi t, tác gi Nguy n Xuân Kính, Phan ðăng Nh t, Nhà
xu t b n Văn hóa thơng tin, 2001, ơng đã ch n ra 75 bài ca dao có liên quan
đ n l ch s . Ti p đ n, năm 2009, cơng trình nghiên c!u c a tác gi Nguy n

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
20




Nghĩa Dân - L ch s Vi t Nam trong t c ng , ca dao - Nhà xu t b n Thanh
Niên ñã d#a trên 75 bài ñã ch n c a tác gi Võ ðình Hư ng, đ ng th i ơng đã
sưu t m thêm 176 bài ca dao có liên quan đ n l ch s .
K th a các cơng trình đã nghiên c!u trong khn kh đ tài này chúng tơi

ti n hành kh o sát 251 bài ca dao có liên quan đ n l ch s . Chúng tôi nh n th y
đ làm rõ đư c ca dao có liên quan đ n l ch s dư i góc nhìn th lo i c n ñư c
phân chia thành các ti u nhóm các bài ca dao v đ tài l ch s :
- Các bài ca dao có liên quan ñ n các s# ki n d#ng nư c c a dân t c.
- Các bài ca dao có liên quan quá trình gi nư c c a dân t c.
- Các bài ca dao ph n ánh quá trình ñ u tranh gi a các t ng l p, b ph n
trong xã h i phong ki n.
Ti u k t chương 1: Như v y, m t nhóm ca dao g i là ca dao v l ch s trong ca
dao nói chung đã ph n ánh nh ng s# ki n l ch s , nh ng bi n c l ch s . Mà
nh ng s# ki n, bi n c

y trong l ch s có ít nhi u nh hư ng ñ n ñ i s ng

nhân dân đương th i, t đó đ “bi u hi n trong lịng ngư i”. Sáng t) đư c đ c
đi m này chính là chúng ta đã tìm hi u ca dao v l ch s t góc nhìn th lo i đ
v a tìm đư c nh ng ñi m tương ñ ng cũng như ñ c thù c a ca dao v l ch s .
Cho ñ n hi n nay b ph n ca dao này v'n t n t i trong kho tàng ca dao ngư i
Vi t và có ý nghĩa sâu s c v c n i dung và ngh thu t.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
21




CHƯƠNG 2: NH)NG ð*C ðI+M C,A CA DAO V" L$CH S% TPHƯƠNG DI'N N I DUNG.
Nhà văn Gơgơn nói v dân ca Nga: “Dân ca là l ch s nhân dân sinh
ñ ng, sáng l n, ñ y màu s c và s th t phơi bày toàn b cu c s ng c a nhân
dân...Phía dư i dân ca là nh ng túp nhà nông dân d ng b$ng g) thơng trên
kh p nư c Nga. Phía dư i dân ca là nh ng viên g ch chuy n t' tay ngư i này

qua tay ngư i khác và nh ng thành th m c lên như n m. Phía dư i dân ca là
nh ng ngư i ph n nơng dân, con ngư i Nga chào đ i, k t hơn và mai táng..”
[34] Nhà văn đã kh*ng ñ nh ch t hi n th#c sinh ñ ng và kh năng bi u hi n
cu c s ng c a ca dao dân ca. Nhưng không ch dân ca Nga m i ph n ánh cu c
s ng “th c hơn s th c

ñ i” (Vũ Tr ng Ph%ng) mà dư ng như t t c nh ng

gì di n ra hàng ngày c a nhân dân lao ñ ng Vi t Nam ñ u có trong ca dao dân
ca. B i v y, b!c tranh c a xã h i Vi t Nam ñư c ph n ánh khá rõ nét trong ca
dao v l ch s .
2.1 Tính hi n th c.
Có th th y, đ xác ñ nh th i ñi m xu t hi n c a ca dao v l ch s thì có
nh ng bài ca dao xu t hi n ngay trong khi m t s# ki n l ch s x y ra nhưng
cũng có nh ng bài ca dao xu t hi n v sau. Dù xu t hi n cùng lúc v i s# ki n
l ch s x y ra hay xu t hi n sau đó, ca dao v l ch s ñ u là s# ph n ánh c a
nh ng s# ki n l ch s theo ñ c thù ngh thu t c a ca dao. Như v y, chúng ta
ch có th th y ñư c n i dung cơ b n c a s# ki n l ch s ñư c ph n ánh, khác
v i truy n thuy t l ch s ho c vè l ch s có kh năng ph n ánh chi ti t hơn
nhi u v các s# ki n l ch s . ð bàn v n i dung mà văn h c dân gian ph n
ánh, M.Go-rơ-ki vi t: “T' th i vi n c*, văn h c dân gian luôn là ngư i b n
đ ng hành khăng khít và đ c thù c a l ch s ”.[6] Trong văn h c dân gian Vi t
Nam, ý ki n c a Go-rơ-ki ñư c ch!ng minh qua n i dung ph n ánh c a m i th
lo i, tùy theo ñ c trưng t ng th lo i, s# ph n ánh y có th khác nhau nhưng
đ u xoay quanh tr%c th i gian c a l ch s dân t c Vi t Nam. Trong bài vi t

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
22

“Văn h c dân gian Vi t Nam, m t bi u hi n ñ c ñáo và xu t s c s!c s ng mãnh
li t c a dân t c”, tác gi Nguy n Khánh Tồn đã nêu m t quan ñi m xác ñúng:
“Mu n ñ t t i m t s h th ng hóa ch t ch. trong vi c lý gi i ti n trình phát
tri n l ch s văn h c dân gian thì c n n m v ng các cái nút, cái s( ch/ ñ& c a
con ñư ng ti n hóa c a dân t c t' c i ngu n t i nay”.[29] M c quan tr ng c a
quá trình d#ng nư c và gi nư c c a dân t c, q trình đ u tranh gi a các t ng
l p, b ph n phong ki n ñư c th hi n, ñư c ph n ánh trong các th lo i c a
văn h c dân gian Vi t Nam d#a theo s# phát tri n c a l ch s dân t c qua các
th i kỳ.
2.1.1. Ca dao v l ch s ph.n ánh quá trình d ng nư/c.
Vi t Nam là m t trong nh ng quê hương c a loài ngư i. Khoa kh o c
h c Vi t Nam ñã phát hi n nhi u công c% thu c bu i ñ u c a th i ñ i ñ ñá cũ
núi ð (Thanh Hóa) nh ñó mà ta bi t ñư c v giai ño n b y ngư i nguyên
th y trên ñ t nư c ta và t ch!c xã h i đang hình thành. Ti p đó, con ngư i ti n
vào ch đ th t c nguyên th y cách ngày nay kho ng ba b n v n năm đã có k2
thu t làm d%ng c% b ng ñá, tre, g/, ñ t nung dùng vào sinh ho t săn b t, hái
lư m. Cùng th i, có các t p đồn ngư i nguyên th y s ng

ven bi n v i n n

văn hóa Quỳnh Văn (Quỳnh Lưu, Ngh An) bi t b t sị c, đánh cá. Vào th i
đ i ñ ñ ng, cách ngày nay kho ng b n nghìn năm, xã h i Vi t Nam có bư c
nh y v t quan tr ng v i thu t luy n kim. Vào th i ñ i ñ ng thau phát tri n,
nư c Văn Lang ñư c xây d#ng, b t ñ u th i kỳ Hùng Vương. T ch!c xã h i
phát tri n v i n n văn hóa tương đ i cao là k t qu c a n n văn minh Sông
H ng dài hàng nghìn năm. Theo s cũ và các truy n thuy t, b y gi có kho ng
15 b l c L c Vi t s ng

vùng trung du, ñ ng b ng B c B và b c Trung b .

Hàng ch%c b l c Âu Vi t s ng

Vi t B c, có nhi u nơi ngư i L c Vi t và Âu

Vi t s ng xen k, v i nhau. Trong các b l c L c Vi t có b l c Văn Lang hùng
m nh hơn c , lãnh th tr i dài t chân núi Ba Vì đ n sư n núi Tam ð o, có
Sơng H ng ch y xun gi a. Th lĩnh b l c Văn Lang ñ!ng ra th ng nh t các

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
23




b l c L c Vi t, d#ng nên nư c Văn Lang, xưng vua g i là Hùng Vương, sau
con cháu ti p t%c mang danh hi u đó. H nói ti ng Vi t c , sinh s ng thành
cơng xã, đồn k t tương thân, tương ái, phát tri n nông nghi p, tr ng dâu nuôi
t m, chăn ni, làm các cơng c% b ng đ ng, ñúc tr ng ñ ng, mũi tên ñ ng, rìu
đ ng, rèn cu c s t…
Văn hóa dân gian phát tri n trong đó văn h c dân gian cũng hình thành
và phát tri n v i th n tho i, s thi, truy n thuy t l ch s ñ c bi t là truy n
thuy t L c Long Quân - Âu Cơ:
Chàng v thi p m t theo mây,
Con thơ ñ l i ch n này ai ni.
Và s# ra đ i c a nhà nư c Văn Lang chính là m t bư c ti n dài c a xã
h i Vi t Nam th i c ñ i. Ngày nay m/i ñ xuân v , nhân dân kh p m i mi n
ñ t nư c l i nơ n!c kéo nhau v đ t T , thăm ñ n Hùng, tư ng ni m các vua
Hùng, con cháu cùng nhau ôn l i dịng dõi con R ng cháu Tiên. Và đây cũng là

d p các c p tài t giai nhân hàn huyên tâm s#, cùng chúc nhau giàu sang, s ng
lâu m nh kh)e. Và ca dao v l ch s ñã ghi l i như sau:
ð n ñây sum h p vui cư i,
Trư c là l T* vi ng nơi m ph n,
Sau là tài t giai nhân,
Hàn huyên k n)i k! g n ngư i xa.
G n xa ta cũng m t nhà,
Cùng dòng H ng L c cùng là viêm bang.
Chúc r$ng phú quý th khang,
T* cho phúc tr ch bình an mn nhà.
Sơ lư c q trình hình thành và phát tri n th i kỳ ti n s và bư c vào
l ch s c a dân t c Vi t Nam, có th th y “vào th i kỳ Hùng Vương d ng nư c,
xã h i Văn Lang - Âu L c không cịn là xã h i ngun th y mà đã xu t hi n
trên ñ t nư c ta m t n n văn minh nông nghi p r c r-”, b cõi đư c phân

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên
24