Tài liệu Gương mặt thế giới hiện đại ( Q2 ) docx

G−¬ng mÆt thÕ giíi hiÖn ®¹i

Phêìn II

Dên söë

G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 3

 Hiïån trẩng dên sưë thïë giúái
Cố khoẫng 5 - 6 t ngûúâi àang sưëng trïn trấi àêët nhûng con sưë nây
phên bưë khưng àïìu trïn khùỉp hânh tinh. Mêåt àưå trung bònh lâ 30
ngûúâi/ km2. Trïn phẩm vi chêu lc, sûå khấc biïåt àậ xët hiïån: chêu
ấ lâ chêu lc cố mêåt àưå àưng nhêët: 110 ngûúâi/km2, tiïëp àïën lâ chêu
Êu 100 ngûúâi/ km2 (trûâ nûúác Nga nùçm trïn 2 chêu lc), cấ
c chêu lc
khấc t lïå cố giẫm hún: chêu Phi 25 ngûúâi/km2, chêu M 20
ngûúâi/km2, vâ chêu Àẩi Dûúng 5 ngûúâi/ km2.
úã cêëp àưå qëc gia vâ cấc thânh phưë trïn trấi àêët, sûå khấc biïåt
rêët rộ nết: mêåt àưå lâ 2 ngûúâi/100 km2 úã Groenland, 2 ngûúâi/km2 úã
Austrêylia, Ailen, Mauritanie, Libi vâ Surinam, ngûúåc lẩi mêåt àưå
trung bònh lâ 500 ngûúâi/km2 úã Bangladesh, Àâi Loan vâ úã mưå
t vâi
tónh ca Trung Qëc, êën Àưå. Àưëi vúái cấc qëc gia thânh phưë nhû
Hưìng Kưng, Singapo mêåt àưå dên lâ 100 ngûúâi / hecta. Nhûäng vng
thûa dên lẩi kïì giấp vúái nhûäng vng têåp trung àưng dên cû vâ
dûúâng nhû khưng thïí tấch rúâi nhau.
 Nhûäng vng thûa dên
Trïn diïån tđch 30 triïåu km2, rưång gêìn gêëp 60 lêìn nûúác Phấp,
nhûng chó cố 25 triïåu dên sinh sưëng, đt hún mưåt nûãa dên sưë
nûúác
Phấp.

Trong cấc vng ph bùng tuët (trẫi rưång 14 triïåu km2 úã sưng
bùng Nam cûåc) hêìu nhû khưng cố ngûúâi simh sưëng. 400.000 dên
Groenland sưëng têåp trung trïn diïån tđch 100.000 km2, àïí trưëng 2
triïåu km2 àêët bõ ph bùng. Nhû vêåy ngûúâi ta ûúác tđnh khoẫng 11%
diïån tđch cố bùng trïn thïë giúái khưng cố ngûúâi úã thûúâng xun.
úã cûåc Bùỉc, dên sưë câng giẫm, hún nûäa dên núi nây àang cố xu
hûúáng sinh sưëng ú
ã Nam Cûåc. Trong khưng gian bao la rưång lúán ca
chêu M hay chêu ấ, tònh hònh dên cû rêët ưín àõnh úã nhûäng cùn cûá
chiïën lûúåc qn sûå vâ cấc vng cố nhiïìu mỗ ngun liïåu. Cấc sa mẩc
nống bỗng ca hânh tinh chiïëm mưåt lûúång nhỗ dên cû. Sa mẩc
Sahara vâ cấc sa mẩc úã chêu ấ cng cố cấc àoân ngûúâi du mc àïën
sinh sưëng, nhûng ch ëu tê
åp trung úã nhûäng núi cố nûúác (cấc ưëc àẫo).
Mưåt sưë vng nhiïåt àúái êím ûúát khấc cng cố đt dên cû: gêìn 5 triïåu
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 4

dên sưëng trïn diïån tđch 6 triïåu km2 úã lûu vûåc sưng Amazon. Cấc qëc
gia hay cấc tónh gêìn kïì Bưlivia vâ Amazưn úã Vïnïzụla, tónh
Rupununi úã Guyana, tónh Vichada vâ Guainia úã Cưlưmbia vâ tónh
Roraima úã Braxin cố khoẫng gêìn 500.000 dên sưëng trïn mưåt diïån tđch
gêëp àưi nûúác Phấp. Mưåt sưë hôn àẫo úã Àưng Nam ấ vâ chêu Àẩi Dûúng
hêìu nhû chó cố rûâng cêy rêåm rẩp hóåc rûâng s vểt vâ mưåt sưë rêët đt
dên sinh sư
ëng úã cấc àẫo qëc Bornïư hay Tên Ghinï.
úã mưåt sưë vng ni vâ cao ngun hêìu nhû khưng cố ngûúâi sinh
sưëng (1 ngûúâi / km2): Têy Tẩng, Hymalaya
Nhû vêåy cố khoẫng 25 triïåu ngûúâi (dûúái 0,5% dên sưë thïë giúái) sưëng
trïn diïån tđch 30 triïåu km2 (khoẫng 20% diïån tđch bïì mùåt nưíi ca
trấi àêët). Nhûng tûâ 30 nùm nay, ngây câng cố nhiïìu ngûúâi di cû vâ

hổ cố xu hûúáng tòm àïë
n núi têån cng trấi àêët - biïn giúái cëi ca
khưng gian nhên loẩi.
 Nhûäng vng àưng dên
Khoẫng 45% dên sưë thïë giúái sưëng úã chêu ấ giố ma, trẫi rưång tûâ
Pakistan àïën Nhêåt Bẫn, gưìm cẫ 2 nûúác khưíng lưì êën Àưå vâ Trung
Qëc. Mưåt vâi núi trïn thïë giúái, khưng gian chêåt hểp nhûng lẩi têåp
trung nhiïìu dên cû: Hún mưåt nûãa dên sưë thï
ë giúái sinh sưëng trïn 10
triïåu km2 (8% diïån tđch àêët nưíi trïn bïì mùåt trấi àêët). Núi cố dên cû
àưng nhêët lâ Àưng ấ: Gêìn 1/4 nhên loẩi àậ têåp trung úã àêy, phđa bùỉc
àưìng bùçng sưng Hưìng (Viïåt Nam), phđa àưng Trung qëc, bấn àẫo
Triïìu tiïn, qìn àẫo Nhêåt Bẫn, vúái tưíng diïån tđch khoẫng 5 triïåu
km2. Mêåt àưå dên sưë hiïëm khi xëng àïën 100 ngûúâi / km2 mâ thûúâng
vûúå
t qua con sưë 500 dên / km2, vâ àưi khi lïn túái 1500 dên / km2.
Nam ấ lâ núi àưng dên thûá 2 trïn thïë giúái. Núi àêy têåp trung 1/5
dên sưë thïë giúái trïn diïån tđch 4 triïåu km2 (êën Àưå, Pakistan,
Bùngladest, Srilanca). Tuy nhiïn úã Nam ấ cng cố nhûäng vng cố
mêåt àưå tûúng àưëi thêëp 100 - 150 dên/km2 nhû úã Rajasthan, Madhya
Pradesh Ngûúåc lẩi úã vng àưìng bùçng sưng Hùçng (êën Àưå), bấn àẫo
Kerala vâ Srilanca, mêåt àưå dên sưë ln trïn 500 ngûúâi/ km2.
Núi cố dên cû àưng thûá 3 trïn thïë
giúái lâ chêu Êu: 400 triïåu dên/2
triïåu km2. Nhûäng vng cố mêåt àưå dên cû cao trẫi dâi trïn àûúâng
chếo nưëi liïìn nam Italia vúái Anh. Ngûúåc lẩi vúái chêu ấ, nhûäng vng
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 5

cố mêåt àưå dây àùåc úã chêu Êu lâ nhûäng vng àư thõ hoấ vâ cưng
nghiïåp hoấ.

 Nhûäng khu vûåc àưng dên khấc
Ngoâi 3 khu vûåc chđnh kïí trïn côn cố hâng chc núi khấc cng cố
mêåt àưå dên cû cao, têåp trung trïn mưåt diïån tđch rêët nhỗ. Tuy vêåy
lûúång dên úã àêy vêỵn thêëp, ngay cẫ khi 10% dên sưë thïë giúái (tûúng
àûúng vúái 520 triïåu ngûúâi) àậ tê
åp trung úã àêy trïn 2% diïån tđch àêët
lưå (khoẫng 3 triïåu km2).
Inàưnïxia lâ núi àưng dên nhêët: úã àẫo Java trïn diïån tđch chó bùçng
1/4 diïån tđch nûúác Phấp nhûng dên sưë lẩi gêëp àưi (àêy lâ núi têåp
trung dên nưng thưn àưng nhêët thïë giúái), mêåt àưå cố khi lïn túái 2000
dên/ km2 úã nhûäng khu vûåc trung têm. Nhûäng vng búâ biïín Têy Phi
(Nigiïria, Bï-nanh, Tưgư, Ghana, vâ Búâ biïín ngâ) cng rêët àưng dên,
àùåc biïåt khi àem so sấnh vúái cấc v
ng thûa dên nhêët chêu lc. Cấc
vng khấc àêët rưång nhûng dên sưë lẩi thûa: gêìn 100 triïåu dên têåp
trung úã Àưng Bùỉc M vâ Àưng Nam Braxin, gêìn 50 triïåu dên úã Cêån
àưng, cấc àưìng bùçng trung têm Mïhicư vâ qìn àẫo Antilles.
Têët cẫ nhûäng núi nây cố àiïím chung lâ diïån tđch àêët rưång nhûng
thûa dên. Àẫo Java nùçm bïn cẩnh cấc àẫo đt dên (Bornïư, Sumatra,
Cếlêbres). Cng nhû vêåy, thung lng sưng Nil àưng dên nùçm kï
ì vúái
mưåt vng gêìn nhû lâ hoang mẩc trẫi dâi nhiïìu triïåu km2. Trong
phẩm vi hểp hún (Trung Àưng: Israel, Libùng, Têy Syrie) ngûúâi ta
cng gùåp sûå àưëi lêåp nây.
 Ngun nhên ca sûå di dên
Sûå di tr ca con ngûúâi ch ëu bùỉt ngìn tûâ àiïìu kiïån tûå nhiïn
(khđ hêåu, àõa hònh), lõch sûã àống vai trô khưng lúán trong hoẩt àưång
nây.
Trûúác hïët khđ hêåu can thiï
åp vâo sûå àõnh cû ca con ngûúâi trïn àõa

cêìu. Giấ lẩnh vâ hẩn hấn lâm giẫm àấng kïí cấc tiïìm nùng lûúng
thûåc, do àố kếo theo viïåc giẫm dên cû tr. Nưng nghiïåp bêëp bïnh,
sẫn lûúång thêëp vâ khưng àïìu do lûúång mûa chó dûúái 300mm/nùm,
nïëu lûúång mûa dûúái 150mm, ngânh nưng nghiïåp sệ khưng thïí tưìn tẩi
trûâ khi cố cấc ngìn nûúác khấc (sëi, sưng nha
ánh - giưëng trûúâng húåp
sưng Nil úã Ai Cêåp). Tuy nhiïn chùn ni vêỵn cố thïí àûúåc nïëu sûã dng
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 6

cấc bậi cỗ thẫ gia sc trong cấc vng đt khư cùçn hún. Àưå êím quấ lúán
vâ thûúâng xun cng lâ mưåt nhên tưë bêët lúåi. Rûâng ln ln xanh
rêët khố cho viïåc khai thấc vâ àêët sệ cùçn cưỵi dêìn ài vò mêët chêët. Sûå
tưìn tẩi ca rûâng nhiïåt àúái vûâa lâ ngun nhên vûâa lâ kïët quẫ ca sûå
thiï
ëu vùỉng con ngûúâi.
Àõa hònh lâ àiïìu kiïån tûå nhiïn àống vai trô thûá ëu trong viïåc di
dên. úã àưå cao trung bònh vâ lúán, thúâi k phất triïín ca thûåc vêåt ngùỉn
lẩi. úã àưå cao thêëp, nhiïåt àưå giẫm (0,50C nïëu úã 100m) vâ nhû vêåy sệ
loẩi bỗ àûúåc cấc cùn bïånh nhiïåt àúái.
Lõch sûã cng lâ nhên tưë giẫi thđch cho tònh hònh àõnh cû. Ngun
nhên chđnh dêỵn túái dên sưë thêëp úã chêu M vâ chêu Phi lâ sûå tân sất
hêìu nhû toân bưå ngûúâi Anh àiïng vâo thúâi thåc àõa úã chêu M vâ
bn bấn nư lïå trấi phếp úã chêu Phi.
Ngun nhên cëi cng lâ do sûå ưín àõnh ca cấc vng àưng dên vâ
thûa dên tûâ hâng ngân nùm nay. Hiïån trẩng dên sưë thïë giúái lâ sûå kïë
thûâa c
a cåc cấch mẩng àưì àấ múái.
 Thûâa dên vâ thiïëu dên
Thûâa dên vâ thiïëu dên lâ hai khấi niïåm khố àõnh nghơa. Cố thïí
dûåa vâo tiïìm nùng ca ngânh sẫn xët lûúng thûåc trïn mưåt diïån

tđch nhêët àõnh, nhûng cng cố thïí dûåa vâo cấc ëu tưë khấc nûäa.
Chùèng hẩn úã Arêåp xï t, tiïìm nùng nưng nghiïåp rêë
t ëu vâ khđ
hêåu khưng thån lúåi. Trong khn khưí mưåt àêët nûúác dûåa vâo nghïì
nưng thò khẫ nùng àấp ûáng nhu cêìu sưëng tưëi thiïíu ca dên rêët hẩn
chïë vâ nhû vêåy dên sưë phẫi đt ài. Cưng viïåc ch ëu lâ tùng nùng
sët lao àưång trïn mưỵi hecta vâ dên sưë àưng sệ kếo theo nhu cêìu tiïu
th tùng. Trong trûúâng húåp dên sưë tùng trûúãng nhanh, lûúng thûåc sệ
thiïëu, dinh dûú
äng kếm, cấc cåc khng hoẫng lûúng thûåc sệ xët
hiïån vâ diïỵn ra thûúâng xun.
Àưëi vúái nhûäng nûúác dûåa vâo ngìn tâi ngun hiïëm nhû dêìu mỗ
(A Rêåp xï t) cêìn cố mưåt lûåc lûúång lao àưång tưëi thiïíu àïí khai thấc
ngìn tâi ngun. Dên sưë sệ thûâa nïëu nối A Rêåp xï t lâ nûúác nưng
nghiïåp, nhûng se
ä lâ thiïëu khi nối nûúác nây lâ mưåt nûúác ca nïìn kinh
tïë thõ trûúâng.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 7

Khđ hêåu vâ àõa hònh lâ nhûäng ëu tưë chđnh ca mưi trûúâng thiïn
nhiïn chûá khưng phẫi viïåc thûâa dên hay thiïëu dên. Thûâa dên lâ "mưåt
thẫm hoẩ" ca mưåt hïå thưëng xậ hưåi phûác tẩp. Ngûúåc lẩi, thiïëu dên lâ
àiïím giúái hẩn dûúái ca sûå tưìn tẩi (àiïím duy trò hïå thưëng nây). Sûå vûúåt
qua cấc ngûúäng sệ dêỵn àï
ën mêët ưín àõnh.
 Dên sưë vûâa à
Thêåt khố cố thïí xấc àõnh tònh trẩng dên sưë tưët nhêët búãi mưi trûúâng
thiïn nhiïn, hïå tû tûúãng, tưn giấo vâ trònh àưå phất triïín ln vêån
àưång khưng ngûâng.
Sẫn lûúång lûúng thûåc thûåc phêím hiïån nay trïn thïë giúái cố thïí ni

sưëng 11 t ngûúâi. Nhûäng chuín biïën trong k thåt, kinh tïë, giao
thưng va
â àùåc biïåt giấ cẫ thêëp sệ cho phếp (vïì mùåt l thuët) xậ hưåi
loâi ngûúâi àưåc lêåp vúái cấc àiïìu kiïån tûå nhiïn vâ nhûäng bêët biïën ca
sinh thấi hổc trong mưåt khưng gian àõa l xấc àõnh. Ngûúåc lai, cấc
àiïìu kiïån bïn ngoâi câng ngây câng bùỉt con ngûúâi ph thåc. Thûâa
dên vâ thiïëu dên phẫ
i àûúåc phên tđch úã cấc gốc àưå khấc nhau.
Mưi trûúâng tûå nhiïn (àõa hònh, àêët àai, thûåc vêåt, nhiïåt àưå, lûúång
mûa ) ẫnh hûúãng àïën sẫn lûúång lûúng thûåc vâ nhû vêåy tấc àưång
àïën vêën àïì dên sưë. Cấc àiïìu kiïån tûå nhiïn cố thïí đt nhiïìu cố bân tay
con ngûúâi can thiïåp. Nhûng khưng phẫi têët cẫ àïìu theo cấch sùỉp àùåt
ca con ngûúâ
i. Nhûäng k thåt cưng nghïå giưëng nhau vâ sûå truìn
bấ cấch tên khưng phẫi àûúåc thûåc hiïån trïn khùỉp thïë giúái mưåt cấch
nhû nhau vâ khưng cng mưåt thúâi àiïím. Tuy nhiïn vâo thúâi àẩi tin
hổc phất triïín àïën chống mùåt, sûå àõnh cû úã nhûäng núi cố nïìn kinh tïë
phất triïín khưng nhiïìu. Ngûúåc lẩi, hïå tû tûúãng, thấi àưå cû xû
ã, tưn
giấo, vùn hoấ lẩi àống vai trô quët àõnh trong viïåc àõnh cû. Têët cẫ
cấc ëu tưë nây khưng phẫi ln tấc àưång theo cng mưåt chiïìu hûúáng:
nhûäng núi cố khưng khđ ư nhiïỵm sệ cố thïí trúã thânh mưåt núi hêëp dêỵn
dên cû nïëu cố mưåt chiïën dõch lâm sẩch mưi trûúâng. Sûå thay àưíi cấc
àiïìu kiïån khđ hêåu cng gùỉn liïìn vú
ái sûå thay àưíi ca cấc tưí chûác xậ
hưåi bïn trong. Mêåt àưå dên sưë quët àõnh lûåc lûúång lao àưång. Loẩi
hònh dên cû (têåp trung, phên bưë ) cng cố ẫnh hûúãng quan trổng.
Xậ hưåi bêët cưng đt cố nguy cú thûâa dên hún xậ hưåi cưng bùçng. Dûúái xậ
hưåi c úã Phấp, vng nưng thưn thûúâng úã trong tònh trẩng thûâa dên.
Sau cåc cấch mẩng Phấp, sûå thû

âa dên lẩi câng cố nguy cú nhiïìu hún
vâ sûå phên chia àêët (nhúâ vâo cåc cẫi cấch nưng nghiïåp) àậ àem lẩi
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 8

nhûäng hêåu quẫ tûúng tûå.
 Cấc tònh trẩng khấc
Cấc tònh trẩng nây rêët àa dẩng vâ thay àưíi theo thúâi gian, khưng
gian, àùåc biïåt theo trònh àưå phất triïín vâ sûå trao àưíi thûúng mẩi.
Mưëi quan hïå àêët àai - dên sưë sệ dïỵ dâng àûúåc xấc àõnh nïëu ngûúâi
ta chó dûåa vâo ngânh nưng nghiïåp vâ sẫn lûúång ca nố. Theo F.A.O,
tònh hònh dên sưë àậ cao hún mû
ác dên sưë tiïìm êín úã rêët nhiïìu nûúác
trïn thïë giúái, trong àố cố 10 nûúác úã Nam sa mẩc Sahara, chêu Phi. úã
cấc nûúác nây, bn bấn vâ trao àưíi thûúng mẩi cú bẫn dûåa vâo viïåc
trao àưíi ngoẩi hưëi àïí nhêåp khêíu lûúng thûåc. Nhûng viïåc tùng giấ
ngun liïåu vâ cấc cåc trao àưíi khưng cưng bùçng àậ lâm thiïåt hẩi
cho cấc nûúác thï
ë giúái thûá 3 nây. Ta cố thïí nối rùçng úã Chicago, Ln
Àưn, Tưk (àûúng nhiïn) vâ cấc thõ trûúâng chûáng khoấn lúán khấc
àang thûâa dên.
Trấi lẩi cố thïí khùèng àõnh rùçng dên sưë sệ quấ tẫi chó khi nâo àẩt
àïën tûå cêëp tûå tc lûúng thûåc, sûå thûâa dên khưng liïn quan àïën cấc
mưëi quan hïå trao àưíi thûúng mẩi vâ sûác ếp dên sưë sệ ke
áo theo sûå
xëng cêëp ca àêët àai. Àêy lâ trûúâng húåp ca nhiïìu vng trïn thïë
giúái: Shael cố mêåt àưå thêëp hóåc trung bònh, úã Àưng Nam ấ mêåt àưå rêët
lúán. Trong cấc vng nây nùng sët sẫn xët thûúâng vûúåt giúái hẩn vâ
nhûäng bêët ưín àõnh nhỗ nhêët cng cố thïí gêy ra nhûäng hêåu quẫ khưn
lûúâng (thiï
ëu mûa ). Sûå bêët ưín cố thïí do nhûäng v lưån xưån vïì chđnh

trõ. Hêåu quẫ nây cố thïí gêy nïn sûå hu hoẩi toân bưå hïå thưëng xậ hưåi
vâ phûúng hẩi túái dên cû trong vng.
Nhiïìu qëc gia àûúåc coi lâ úã trong tònh trẩng thûâa dên hay thiïëu
dên tu thåc vâo hoân cẫnh mưỵi nûúác vâ cấc mưëi quan hïå që
c tïë.
Nhû vêåy cố thïí nối Phấp lâ nûúác thiïëu dên trong phẩm vi cấc nûúác
Têy Êu. Trong tònh trẩng chung - khưng gian chêåt hểp, nhûng dên sưë
vêỵn lâ mưåt biïån phấp ào àưå mẩnh ëu cuẫ mưỵi nûúác. Cưång hoâ liïn
bang Nga khưng àûúåc xem lâ mưåt nûúác thûâa dên: dên Nga cố nẫy
sinh nhûäng vêën àïì thiïëu ùn, thiïëu chưỵ úã, thiïëu cú súã hẩ têìng giấ
o
dc lâm àau àêìu chđnh quìn nhâ nûúác khưng?
Tònh hònh dên sưë vư cng phûác tẩp vâ trong mưëi quan hïå phên sưë
giûäa khẫ nùng chõu ấp lûåc dên sưë vúái mêåt àưå dên sưë hiïån tẩi thò tûã sưë
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 9

cëi cng thay àưíi, do àố khố àấnh giấ àûúåc tònh hònh.
 Dên sưë vâ chđnh trõ
Thïí chïë chđnh trõ thay àưíi tu theo nhûäng chuín biïën vïì vùn hoấ,
dên sưë; àưi khi rêët khố xấc àõnh, nhêët lâ khi nối àïën chïë àưå tûå do.
Trûúác tònh hònh mêët cên bùçng dên sưë, nhâ nûúác cố nhiïìu biïån
phấp àïí can thiïåp. Phêìn lúán cấc nûúác cố
nïìn chđnh trõ dên ch nhùçm
thđch ûáng sûå phất triïín dên sưë vúái nhûäng àôi hỗi xậ hưåi vâ chđnh trõ
trong thúâi gian ngùỉn hẩn hóåc trung hẩn. úã cấc nûúác cố dên sưë tùng
nhanh, vêën àïì thûâa dên àûúåc àùåt ra kếo theo viïåc ra àúâi mưåt loẩt
biïån phấp nhùçm giẫm t lïå sinh: khuën khđch dng cấc biïån phấp
trấnh thai hiïå
n àẩi, cấc biïån phấp phấ thai vâ cấc biïån phấp giấn
tiïëp ẫnh hûúãng àïën viïåc sinh núã (àấnh vâo kinh tïë gia àònh, thûúãng

cho cấc gia àònh chêëp hânh tưët qui àõnh dên sưë).
Chđnh ph cưë gùỉng tấc àưång vâo viïåc sẫn xët lûúng thûåc, àùåc biïåt
phất triïín chđnh sấch thêm canh tùng v. Nố sệ gip cho viïåc tùng
sẫn lûúång hâ
ng nùm / hecta, vâ tùng nhên cưng. Chđnh nhên dên lâ
ngûúâi cung cêëp nhûäng ngìn tâi chđnh cêìn thiïët àïí ni cấc cưng dên
múái ca àêët nûúác. Nhúâ tđch cûåc sûã dng phên bốn vâ àûa vâo cấc
giưëng múái, êën Àưå cố sẫn lûúång nưng nghiïåp tùng cao hún tûâ nùm
1950. Nhûng àưëi vúái mưåt sưë nûúác àậ cố sẫn lûúång rêët cao cố thïí so
sấnh vúái cấc nûúá
c phất triïín (Ai Cêåp, Hân Qëc, Inàưnïxia) thò lúåi
nhån tûâ nưng nghiïåp lẩi thêëp.
Vêën àïì lẩi hoân toân khấc vúái nhûäng nûúác cố đt ngìn tâi
ngun hóåc ngìn tâi ngun chûa àûúåc khai thấc. Sûå thûâa dên úã
cấc vng nưng thưn (hóåc vng àư thõ hoấ) àưi khi cố nguy cú gêy
bng nưí xậ hưåi vâ chđnh ph phẫi sûã dng đt nhiïìu biïå
n phấp
phên tấn dên. Indonesia lâ nûúác cố mêåt àưå dên phên bưë khưng àïìu,
àẫo Java chiïëm 10% lậnh thưí têåp húåp 2/3 dên, cấc àẫo lúán khấc
(Samatra, Bornếo, Tên Ghinï) lẩi hêìu nhû khưng cố dên úã. Tûâ àêìu
thïë k 20, nhiïìu dûå ấn àậ àûúåc thûåc hiïån nhùçm phên bưë dên úã àẫo
Java sang cấc àẫo khấc. Dûå ấn mang tïn "sûå ln hưìi" àậ lâ
m
500.000 gia àònh rúâi khỗi Java (tûúng àûúng gêìn 3 triïåu ngûúâi) vâ
àưìng thúâi mưåt lân sống di dên bưåt phất lan rưång. Nùm 1979, chđnh
ph cố mc tiïu chuín 13 triïåu gia àònh tûâ nay àïën cëi thïë k ra
khỗi àẫo Java, nhûng mc tiïu nây con lêu múái thûåc hiïån àûúåc vâ
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 10

àẫo Java lẩi àêìy thïm dên vò sưë dên di cû chó bùçng 1/4 t lïå tùng

dên tûå nhiïn úã Java. Cng theo cấch êëy, chûúng trònh "xun
Amazon" úã Braxin chó àem lẩi mưåt kïët quẫ nhêët àõnh so vúái tònh
hònh tùng trûúãng dên sưë úã àêy. D lâ sûå di cû theo ma, theo ngưn
ngûä hóåc vò l do nâo khấc thò nố vêỵn lâ mưåt cấch hûäu hiïåu àïí giẫi
quët vêën àïì sûác ếp dên sưë trong phẩm vi gia àònh, lâ
ng xậ hóåc
qëc gia. Ngûúåc lẩi sûå nhêåp cû cng cố thïí diïỵn ra khi mưåt vng cố
quấ đt dên cû.
Mùåc d cố khoẫng cấch khấ lúán vïì thu nhêåp vâ dên sưë giûäa cấc
nûúác phất triïín vâ cấc nûúác nghêo, song lûúång di dên trïn thïë giúái
vêỵn côn khiïm tưën vâ đt cố hy vổng nố sệ tùng lïn trong thúâi gian túá
i.
 Sûå gia tùng tûå nhiïn khưng cên àưëi
Sûå gia tùng dên sưë àûúåc xấc àõnh búãi t lïå trễ sinh ra vâ ngûúâi
chïët ài (t lïå tùng tûå nhiïn) vâ t lïå ngûúâi di cû vâ ngûúâi nhêåp cû.
Sưë trễ sinh ra gùỉn vúái 2 ëu tưë: mưåt mùåt nố ph thåc vâo mûác àưå
sinh àễ, mùåt khấc nố ph thåc vâo t lïå
ph nûä trong àưå tíi sinh
àễ; tûâ 20 - 35 tíi, cưång thïm sưë trễ sệ àûúåc sinh ra.
Cêëu trc theo tíi cng rêët quan trổng trong vêën àïì tùng dên sưë.
Mưåt nûúác cố dên sưë trễ sệ cố t lïå sinh nhiïìu hún t lïå chïët, nûúác cố
dên sưë giâ thò ngûúåc lẩi. Thấp dên sưë (biïíu thõ sûå tùng hay giẫm dên
sưë) lâ mưå
t bưå nhúá ghi lẩi nhûäng dûä kiïån ban àêìu vïì t lïå sinh vâ diïỵn
biïën ca nố trong tưëi thiïíu lâ 20 nùm. Sûå tùng dên sưë trïn thïë giúái àậ
ngûng lẩi tûâ khi Homo erectus* àêìu tiïn xët hiïån úã Àưng Phi.
Cấch àêy 45.000 nùm dên sưë thïë giúái rêët thûa thúát: 500.000 ngûúâi.
Cng vúái sûå tiïën bưå ca cưng c sẫn xët, viïåc sùn bùỉn ưí
n àõnh hún vâ
10.000 nùm sau àố sưë dên àậ tùng lïn 4 triïåu ngûúâi. Vúái cåc cấch

mẩng thúâi àưì àấ múái, sûå thìn dûúäng cấc loâi thûåc vêåt, sûå phưí biïën
chùn ni trưìng trổt, dên sưë thïë giúái àậ tùng gêëp 10 lêìn trong 5 thiïn
niïn k qua. Con ngûúâi dêìn dêìn trúã thânh loâi ngûå trõ trïn trấi àêët vâ
mưåt phêìn lúán àêët nưí
i àậ bõ àống chiïëm (cố ngûúâi úã). Thúâi k tiïëp theo
àố, dên sưë tùng chêåm, 12 thïë k trûúác cưng ngun, sưë dên lâ 100
triïåu ngûúâi; àêìu k ngun Cú Àưëc àêìu tiïn sưë dên lâ 250 triïåu ngûúâi
vâ giûäa thïë k 16 lâ 500 triïåu ngûúâi. Thúâi kò nây àûúåc àùåc trûng búãi
cấc giai àoẩn tùng vâ giẫm dên sưë liïn tiïëp .
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 11

Kïí tûâ thïë kó 18, mưåt kó ngun múái cho sûå tùng dên bùỉt àêìu. Dên
sưë thïë giúái tùng vúái nhõp àưå chûa tûâng thêëy: nùm 1883 cố 1 t ngûúâi,
nùm 1940 cố 2 t ngûúâi, 20 nùm sau, hún 3 t ngûúâi vâ 15 nùm sau
nûäa, hún 4 t ngûúâi, nùm 1987 lïn 5 t ngûúâi. Nhõp àưå tùng hâng
nùm gêìn 2%, tûúng àûúng vúái khoẫng 100 triïåu ngûúâi.
 Sûå tùng dên sưë trïn thïë giúái
Dên sưë hêìu nhû khưng tùng úã Têy Êu vâ tùng gêëp àưi trong vông
20 nùm úã mưåt sưë nûúác Chêu Phi.
Sûå tùng dên sưë chống mùåt khưng diïỵn ra úã khùỉp núi trïn thïë giúái
vâo cng mưåt thúâi àiïím. Trûúác hïët, nố diïỵn ra úã cấc nûúác Chêu Êu.
Bùỉt àêìu cố hiïån tûúång tùng dên vâo giûäa thïë k thûá 18 vâ kếo dâi
cho àïën giûäa thïë k 20. T lïå tùng dên hâng nùm trong 2 thïë k dao
àưå
ng tûâ 1 - 1,5% kếo theo viïåc tùng dên sưë nhanh chống: Anh (nùm
1800 cố 9 triïåu ngûúâi; 1950 cố 50 triïåu ngûúâi) Thu Àiïín (trong cng
mưåt thïë kó tùng tûâ 2 - 7 triïåu ngûúâi), Àûác (cẫ 2 nûúác Àûác) (tùng tûâ 25-
75 triïåu ngûúâi). Chó riïng nûúác Phấp thoất khỗi cún lưëc dên sưë nây (chó
tùng tûâ 32- 42 triïåu ngûúâi).
Lân sống tùng dên diïỵn ra àêìu thïë kó 20 kếo dâi tûâ Nam M túái

Chêu ấ va
â sau chiïën tranh thïë giúái thûá 2, lan ra chêu Phi.
Sûå chïnh lïåch vïì mûác tùng dên sưë úã cấc khưng gian khấc nhau àậ
kếo theo sûå chïnh lïåch vïì thúâi gian. Nhûäng nûúác trûúác kia cố t lïå
tùng dên cao thò nay lẩi cố t lïå tùng dên thêëp: khoẫng 0,5 %/ nùm.
Mưåt vâi nûúác cố mûác tùng giẫm tûâ sau giûäa nùm 1980 nhû: Àûác, Àan
Mẩch, Hungari. Chó riïng mưåt sưë nûúác phất triïín thoất khỗi la
ân sống
tùng dên sưë vâ cố mưåt sûå tùng ưín àõnh hùçng nùm , thêåm chđ tùng rêët
đt. Àố lâ nhûäng nûúác cố trâo lûu di dên lúán nhû Mơ vâ nhûäng nûúác coi
trổng ëu tưë tưn giấo nhû Ba Lan, Ai Len .Chêu Phi lâ núi cố t lïå
tùng cao nhêët ngây nay: hún 3%/ nùm, àùåc biïåt lâ úã Àưng Phi
(Tanzania, Zambia, Kenya).T lïå tùng àậ lâm dên sưë tùng gêëp àưi
trong vông 20 nùm. Kenya cố 6 triïåu dên vâo nùm 1950, 11 triïåu vâo
nùm 1970 va
â 28 triïåu vâo nùm 1993. úã chêu M la tinh, tònh hònh àa
dẩng hún: t lïå tùng bònh qn lâ 2,5% úã phêìn lúán cấc nûúác Chêu M
vng nhiïåt àúái, ngûúåc lẩi mûác tùng thêëp úã Cuba, Porto Rico, Chi Lï,
Ac-hen-ti-na vâ Urugoay. Chêu ấ lâ núi cố t lïå tùng ëu nhêët, mûác
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 12

tùng úã cấc núi cng rêët khấc nhau: Têy ấ vâ Nam ấ (Bùng-la-àết,
Pakistan) 2,5-3%, Àưng ấ, 1%, côn êën Àưå vâ Trung Qëc tùng tưëi
thiïíu 1 triïåu ngûúâi / thấng.
 Cấc thïí thûác tùng
T lïå sinh vâ t lïå chïët diïỵn ra vúái nhõp àưå rêët khấc nhau tu theo
khưng gian vâ thúâi gian nhûng hai t lïå nây cëi cng cng xđch lẩi
gêìn nhau.
Sûå
tùng dên tuy khưng diïỵn ra cng lc nhûng cố cng àưång lûåc vêåt

chêët àậ cho phếp thẫo ra mưåt mư hònh miïu tẫ vâ giẫi thđch sûå tùng
dên: "bûúác quấ àưå nhên khêíu" trong giai àoẩn àêìu tiïn, dên sưë cố t lïå
tùng ưín àõnh, t lïå sinh vâ t lïå chïët khấ cao (40%), t lïå tùng dên sưë
rêët thêëp: àêy lâ chïë àưå dên ch truìn thưëng.
Trong giai àoẩn àêì
u ca bûúác quấ àưå nhên khêíu, t lïå chïët ngây
câng giẫm, trong khi t lïå sinh vêỵn úã mûác cao ban àêìu: sûå chïnh lïåch
giûäa hai t lïå câng cao dêỵn àïën sûå tùng dên câng nhanh. Trong giai
àoẩn hai, t lïå sinh giẫm, t lïå chïët giẫm đt: sûå tùng dên câng chêåm.
Rưìi dêìn dêìn, t lïå sinh vâ t lïå chïët bùçng nhau nhû lu
ác côn úã giai
àoẩn trûúác bûúác vâo "quấ àưå nhên khêíu". Lẩi mưåt lêìn nûäa, dên sưë ưín
àõnh, t lïå sinh vâ t lïå chïët thêëp (10%). Hiïån nay tònh hònh nhû lc
thúâi kò quấ àưå nhên khêíu khưng xẫy ra úã bêët cûá nûúác nâo trïn thïë
giúái. Tònh hònh chêu Phi (nhêët lâ miïìn nam Sahara) àang giưëng giai
àoẩn àêìu thúâi kò quấ àưå nhên khêíu. úã Bù
ỉc Phi vâ Trung M, dên sưë
àang bng nưí: sûå chïnh lïåch giûäa t lïå sinh vâ chïët rêët cao. úã Nam
M vâ chêu ấ, sau khi àậ cố àúåt tùng dên lïn àïën àónh àiïím vâo
nhûäng nùm 60, nay àậ vâ àang giẫm dêìn nhûng vêỵn côn úã mûác cao.
Chêu Êu vâ cấc nûúác phất triïín àang úã trong tònh hònh giưëng nhû
sau thúâi kò quấ àưå nhên khêíu.
Câng lêu tiïën sêu vâo thúâ
i kò quấ àưå nhên khêíu, t lïå tùng dên
câng cao: t lïå tùng dên úã chêu Phi cao gêëp 2 -3 lêìn chêu Êu. Nhûng
ngûúåc lẩi, tiïën trònh tùng úã chêu Êu lẩi nhanh hún. Chêu Êu cêìn
phẫi mêët 150 nùm àïí trúã lẩi tònh trẩng ưín àõnh trong khi chêu ấ vâ
chêu M chó mêët 40 nùm.
Nïëu nhû trûúác kia bûúác quấ àưå nhên khêíu bõ tấc àưång búãi nhûäng
chuín biïën vïì xậ hưåi, chđnh trõ, kinh tïë thò viïåc giẫm t lï

å chïët ngây
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 13

nay lẩi khưng hïì bõ ẫnh hûúãng vâ sûå quấ àưå nhên khêíu khưng phẫi
ln ài kêm vúái nhûäng chuín biïën xậ hưåi.
 Nhûäng viïỵn cẫnh dên sưë
Trong thúâi hẩn trung bònh, nhûäng viïỵn cẫnh vïì dên sưë cố khẫ
nùng hiïån thûåc hún lâ nhûäng dûå bấo vïì kinh tïë. Dûå àoấn vâo thïë k
20, dên sưë thïë giúái lâ
10 t.
Cố nhiïìu cú súã àïí dûå àoấn rùçng t lïå sinh giẫm nhanh vâ t lïå
chïët giẫm chêåm hóåc t lïå sinh giẫm chêåm, t lïå chïët giẫm nhanh.
Cẫ hai trûúâng húåp àïìu diïỵn ra trong thúâi gian dâi.
Nhûäng dûå bấo àêìu tiïn vïì dên sưë nùm 2000 ca Liïn Húåp Qëc lâ
vâo nùm 1963, dên sưë thïë giúái sệ
lâ 7,5 t ngûúâi, rưìi con sưë dûå àoấn
lẩi àûúåc hẩ xëng. Vâ bêy giúâ dên sưë thïë giúái xêëp xó 6,5 t.
Nïëu nhû sûå dûå àoấn chó trong khoẫng thúâi gian tûâ 10- 20 nùm thò
nố sệ cố khẫ nùng hiïån thûåc hún. Vúái nhûäng dûå àoấn trong tûúng lai
xa cêìn phẫi thêån trổng.
Nhûäng ph nûä cố thïí sinh núã nùm 2015 àậ àûúåc sinh ra, vâ
ngûúâi
ta biïët àûúåc con sưë gêìn chđnh xấc ca nố. Sưë trễ sinh ra chó ph thåc
vâo thấi àưå ca mể chng àưëi vúái viïåc sinh àễ.
Nhûäng nùm 50 t lïå sinh rêët cao nhûng lẩi giẫm rêët nhanh vâo
nhûäng nùm 60 vâ 70 búãi vò cấc bâ mể úã hai thïë hïå trïn cố nhûäng tû
tûúãng vïì cú bẫn rêët khấc nhau, dêỵn àïë
n sûå chïnh lïåch lúán giûäa dûå
bấo vâ thûåc tïë. Cng nhû vêåy dûå bấo hiïån nay phêìn lúán dûåa vâo sûå
giẫm dêìn dêìn ca t lïå chïët nhûng ngûúâi ta lẩi khưng lûúâng àïën nẩn

dõch Sida àậ lâm nhiïìu ngûúâi chïët. Mùåc d vêåy , dên sưë thïë giúái vâo
thïë k 20 vêỵn àûúåc dûå àoa
án lâ 10 t ngûúâi.
Sûå ưín àõnh vïì dên sưë cố thïí lâ hiïån thûåc tu theo cấc vng vâ cấc
thúâi k. Àưng ấ vâo nùm 2030 sệ cố 1,7 t dên, Nam ấ nùm 2075 lâ
3,3 t dên vâ Nam M lâ 1 t dên, nùm 2100 chêu Phi sệ cố 2,6 t
dên.
Sûå phên bưë dên sưë trïn thïë gúái lâm thay àưíi tònh hònh hiïån nay.
Cấc nûúác cưng nghiïåp phất triïí
n dên sưë chó chiïëm 15% dên sưë thïë giúái
so vúái 25% àêìu nhûäng nùm 90 vâ 33% nhûäng nùm 50. Chêu Phi kếm
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 14

phất triïín lẩi cố dên sưë tùng mẩnh nhêët, tûâ chưỵ chó chiïëm 12% dên sưë
thïë giúái nay àậ chiïëm 26%.
 T lïå sinh, t lïå chïët, cêëu trc tíi
Trong sưë cấc nhên tưë liïn quan àïën nhên khêíu hổc thò t lïå sinh
vâ t lïå chïët lâ hai nhên tưë khấc nhau nhiïìu nhêët cẫ úã phẩm vi qëc
tïë vâ phẩ
m vi qëc gia, nố côn khấc nhau ngay cẫ úã cấc têìng lúáp xậ
hưåi khấc nhau. Hai nhên tưë nây tấc àưång qua lẩi vâ dơ nhiïn ẫnh
hûúãng àïën cêëu trc tíi.
Sûå àưëi lêåp vïì cêëu trc tíi giûäa cấc nûúác phất triïín vâ àang phất
triïín ngây câng rộ nết. Dên sưë trễ dûúái 15 tíi chiïëm 15- 50% tư
íng
dên sưë, dêën sưë giâ trïn 65 tíi chiïëm tûâ 2- 15% tưíng dên sưë. Nhûng
t lïå chïët cao kïët húåp vúái t lïå sinh cao gốp phêìn trễ hoấ dên sưë. úã
cấc nûúác phđa Bùỉc ,t lïå sinh thêëp lẩi ài kêm vúái tíi thổ tùng khiïën
nhûäng nûúác nây cố dên sưë giâ.
T lïå sinh, t lïå chïët vâ sû

å phên bưë dên sưë lâ 3 ngun nhên ca
sûå mêët cên àưëi vïì dên sưë trïn phẩm vi thïë giúái.T lïå sinh cao thûúâng
ài kêm vúái tíi thổ giẫm, àiïìu nây sệ khiïën thấp cêëu trc tíi múã
rưång.
 T lïå sinh: hiïån trẩng, cấc ëu tưë ẫnh hûúãng vâ sûå tiïën triïín
ca nố
T
lïå sinh ph thåc vâo sưë ph nûä úã àưå tíi sinh àễ nhûng cng
ph thåc vâo cấc ëu tưë tưn giấo, kinh tïë, vùn hoấ
úã cấc nûúác àang phất triïín t lïå trễ em so vúái ph nûä nhiïìu gêëp 3
lêìn úã cấc nûúác phất triïín.
Nhûäng con sưë nây vêỵn chûa chđnh xấc, hùèn côn phẫi gê
ëp nhiïìu lêìn
hún thïë. úã cấc nûúác cưng nghiïåp phất triïín, mưỵi ph nûä chó cố dûúái 2
con. Cuba, Porto Rico, Nam M cố t lïå sinh thêëp. Ngûúåc lẩi, Têy Phi
vâ Têy Nam ấ t lïå sinh tiïëp tc tùng cao (6 trễ em/1 ph nûä) . Nam
M nhiïåt àúái vâ cấc vng côn lẩi ca Chêu ấ cố t lïå sinh trung bònh
(3-5 trễ em/1 ph nûä).
Cố
nhiïìu ëu tưë ẫnh hûúãng àïën t lïå sinh. Ngoâi ëu tưë khẫ nùng
sinh hổc, côn cố ëu tưë gia àònh, hưn nhên, giúái tđnh xậ hưåi, kinh tïë
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 15

vâ àùåc biïåt lâ cấc ëu tưë vùn hoấ xậ hưåi. úã cấc nûúác cưng nghiïåp phất
triïín, nïëu cố àïën àûáa con thûá 3, thêåm chđ àûáa con thûá 2 àûúåc xem lâ
viïåc khưng thïí duy trò àûúåc mûác sưëng. Tònh trẩng kïët hưn giẫm, giúái
ph nûä lâm viïåc vâ ẫnh hûúãng ca nhâ thúâ giẫm st àậ lâ
m cho t lïå
sinh giẫm. Hún nûäa sệ khưng thïí cố sûå àêìu tû tònh cẫm cho mưåt àûáa
trễ trong mưåt gia àònh àưng con. úã cấc nûúác àang phất triïín, núi

khưng cố bẫo hiïím y tïë, khưng cố hưỵ trúå khi nghó hûu thò àiïìu bẫo
àẫm cho cåc sưëng lẩi câng cêìn thiïët. Mưåt gia àònh àưng con cố thïí
lâm àa dẩng cấc hoẩt àưång kinh tïë vâ cố sûå àoâ
n kïët lúán. Nhûng úã
cấc nûúác nây hïå thưëng giấo dc khưng cao nïn trễ rêët súám bûúác vâo
cấc hoẩt àưång tẩi nhâ.
Cấc nûúác phûúng Têy ngây nay cố t lïå sinh thêëp. Sûå giẫm st bùỉt
àêìu tûâ nùm 1960 vâ giẫm rêët nhanh. Chđnh sấch khuën khđch sinh
àễ đt cố tấc dng , ngoẩi trûâ ấp dng tẩm thúâ
i vúái mưåt sưë nûúác Àưng
Êu. Sau chiïën tranh thïë giúái thûá 2 t lïå sinh lâ 2% úã hêìu hïët cấc
nûúác Têy Êu vâ Bùỉc M, rưìi giẫm dêìn côn 15% (trûâ Islande). úã cấc
nûúác àang phất triïín tònh hònh giûäa cấc nûúác àưëi lêåp nhau: Chêu Phi
t lïå sinh khưng giẫm; cấc nûúác thåc qìn àẫo Antilles t lïå sinh
giẫm rêët nhanh, úã àêy cấ
c chđnh sấch vïì dên sưë hêìu nhû khưng cố tấc
dng trûâ khi chđnh sấch àố ài cng vúái hiïån àẩi hoấ giấo dc, nêng
cao mûác sưëng, giẫm t lïå chïët vâ nhûäng biïën àưíi xậ hưåi.
 Mûác chïët khưng cên àưëi
T lïå trễ chïët vâ tíi thổ lâ nhûäng dêëu hiïåu thïí hiïån sûå phất triï
ín
úã cấc nûúác.
Mưåt àûáa trễ sinh ra úã Sahel cố nguy cú chïët trûúác khi àûúåc 1 tíi
cao gêëp 25 lêìn so vúái 1 àûáa trễ Phấp. Mưåt ngûúâi dên Mali cố tíi thổ
thêëp hún 30 tíi so vúái ngûúâi Nhêåt hay ngûúâi Àan Mẩch. Mưåt cấn bưå
cao cêëp Phấp sệ àûúåc hûúãng thúâi gian nghó hûu lêu hún mưåt cưng
nhên lâm viïåc úã lơnh vûåc tû nhên lâ 9 nùm. Nhûäng con sưë
nây chûáng
tỗ sûå bêët cưng trûúác cấi chïët lâ mưåt trong nhûäng ngun nhên chđnh
ca bêët cưng xậ hưåi úã phẩm vi mưåt nûúác vâ phẩm vi qëc tïë. Nhûäng

ngun nhên dêỵn àïën trễ em chïët phẫn ấnh sûå bêët cưng nây. úã cấc
nûúác cưng nghiïåp phất triïín, trễ chïët cố thïí lâ do nhûäng ngun
nhên bêët thûúâng, tai nẩ
n úã nhâ hóåc trïn àûúâng, nhûng úã cấc nûúác
àang phất triïín, cûá 10 àûáa trễ lẩi cố mưåt àûáa chïët vò bïånh sưët rết,
súãi, óa chẫy T lïå trễ chïët trung bònh úã chêu Phi vâ mưåt sưë nûúác
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 16

chêu ấ (Campuchia, men) lâ 10%.
Nhûäng tiïën bưå khoa hổc trong viïåc phông ngûâa vâ àiïìu trõ bïånh lâ
khưng thïí ph nhêån: t lïå trễ chïët lâ 8% úã Phấp, 6% úã Islande, tíi
thổ trung bònh ca ph nûä úã Thu Àiïín vâ Thy Sơ lâ hún 80 tíi.
Nhûng vêën àïì lẩi khưng àún giẫn chó lâ khoa hổc k thåt. Chûúng
trònh sûác khoễ cho mổi ngûúâ
i àûúåc Liïn Húåp Qëc thẫo ra nùm 1977
côn khố khùn lùỉm múái àẩt àûúåc mc tiïu . Tíi thổ trung bònh úã chêu
Phi nùm 1994 dûúái 55 tíi, trong khi Têy Êu vâ Bùỉc M lâ 75 tíi.
Àiïìu kiïån y tïë úã cấc nûúác phất triïín vâ mưåt sưë nûúác khấc rêët thån
lúåi: cố à thëc cêìn thiïët trong chûa àêìy1 giúâ, nûúác sẩch trong chûa
àêìy 15 ph
t, àûúåc nhûäng ngûúâi cố chun ngânh gip àúä khi mang
thai vâ sinh núã, trễ àûúåc ëng vacxin phông bïånh ho gâ, ën vấn ,bẩi
liïåt, lao, bẩch hêìu. Vêỵn côn nhiïìu nûúác trïn thïë giúái khưng cố cấc
àiïìu kiïån cú bẫn trïn.
 Cêëu trc tíi
Nhiïìu thanh niïn úã cấc nûúác nghêo, nhiïìu ngûúâi giâ úã cấc qëc gia
gia
âu, trong cẫ hai trûúâng húåp, vêën àïì àïìu phẫi àûúåc xem xết trong
hiïån tẩi cng nhû trong tûúng lai.
Nối chung vêỵn cố sûå àưëi lêåp giûäa cấc nûúác phất triïín (àậ ưín àõnh

tònh hònh dên sưë) vâ àang phất triïín (sûå tùng dên vêỵn côn tiïëp
diïỵn).Trong vông gêìn 15 nùm àậ cố thïm 40% tưíng sưë dên úã cấc
nûúác phđa nam vâ 50% tưíng sưë dên úã ca
ác nûúác Kïnya, Bï-nanh,
Zimbabwï. Dên sưë trễ àậ àùåt ra cấc vêën àïì mâ chđnh quìn àõa
phûúng khưng giẫi quët àûúåc: cú súã hẩ têìng trûúâng hổc, trang
thiïët bõ Nố àậ ngưën mưåt lûúång lúán tưíng sẫn phêím qëc nưåi nhûng
nố cng khưng lâm tùng thïm sưë trễ tưët nghiïåp phưí thưng, hún nûäa
nố côn lâm thõ trûúâng lao àưång mêët cên àưëi.
úã
cấc nûúác cưng nghiïåp, dên sưë giâ cng cng àang àùåt ra vêën àïì
bûác xc: nhûäng ngûúâi dûúái 15 tíi chó chiïëm 15% (úã Àûác) ngang bùçng
vúái t lïå ngûúâi trïn 65 tíi (12 - 16% úã cấc nûúác phất triïín). Nhûäng
chi phđ cho sûác khoễ àang tùng vâ côn tùng nûäa tûâ nay cho àïën nùm
2010, khi àố thïë hïå trễ sau cưng tấc àậ úã lûáa tíi thûá 3 (trïn 60 t
íi).
Vâ nïëu nhû khưng cố biïån phấp triïín àïí thò qu hûu trđ sệ phấ sẫn.
Hún nûäa cng vúái trâo lûu "gia àònh hẩt nhên" úã phûúng Têy nhûäng
ngûúâi giâ sưëng cư àưåc sệ ngây câng nhiïìu. Quẫ bom nhên khêíu nưí
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 17

chêåm nây thûåc sûå lâ mưåt thấch thûác lúán vúái cấc nûúác phất triïín vâo
àêìu thïë k 21. Vâ àêy sệ lâ vêën àïì mang tđnh chêët toân cêìu nïëu cấc
nûúác àang phất triïín cố t lïå sinh giẫm nhanh.
 Di cû vâ nhêåp cû
Chđnh vò cấc cåc di dên mâ loâi ngûúâi múái sưëng cng nhau trïn
hânh tinh nâ
y. Nhûäng cåc di dên àậ dêỵn àïën viïåc hònh thânh ca
nhûäng nhốm ngûúâi vúái ngưn ngûä, vùn hoấ, tưn giấo khấc nhau.
Nhûng thïë giúái hiïån nay lẩi dûång lïn vư vân biïn giúái vâ hâng râo;

khưng gian àậ cố ch. Vâ chđnh trong khn khưí khưng gian àố mâ
cấc cåc di dên lẩi nẫy sinh. Cố khoẫng 2 % dên sưë thïë giúái (100
triïåu ngûúâi) àậ tûâng di dên trïn phẩm vi që
c tïë. Con sưë nây xem ra
quấ nhỗ so vúái cấc cåc di dên trong nûúác (àùåc biïåt lâ cåc di dên vïì
vng àư thõ). Nhûäng cåc di dên qëc tïë lẩi thûúâng diïỵn ra cng mưåt
thúâi àiïím, àïën cng mưåt àõa àiïím vâ nố khưng chó liïn quan àïën lõch
sûã mưỵi cấ nhên mâ liïn quan àïën nhûäng biïën àưång ca xậ hưåi loâi
ngûúâi, hoân cẫ
nh chđnh trõ, cấc mưëi quan hïå kinh tïë vâ lõch sûã cấc
qëc gia.
 Nhûäng tiïìm nùng di dên ngây nay
Tiïìm nùng di dên rêët lúán nhûng sûå di dên bõ hẩn chïë vò phẫi ph
thåc vâo mën ca àêët nûúác àïën. Mưỵi chđnh ph cưë àõnh lûúång
nhêåp cû tu theo nhu cêìu kinh tïë vâ nhiïåm v chđnh trõ. M lâ nûúác
cố sûác thu ht nhêët vò cố nï
ìn giấo dc cao vâ cố nhûäng khoa ngânh
àùåc biïåt. Tûâ nùm 1969, gêìn 1 triïåu cấn bưå àậ nhêåp cû sang M, phêìn
lúán trong sưë hổ àïën tûâ thïë giúái thûá 3 vâ chêu Êu. Nhûäng àêìu tû trđ
tụå úã M àưëi vúái àêët nûúác thûá 3 lẩi khưng àem lẩi kïët quẫ tưët vò sau
khi qua mưåt quấ trònh dâi àâo tẩo, phẫi trẫ
chi phđ àùỉt àỗ, hổ lẩi
khưng thïí sûã dng nhûäng gò àậ àûúåc hổc vâo nûúác hổ: úã chêu Phi 50%
bấc s àûúåc àâo tẩo tẩi chưỵ vâ úã nûúác ngoâi àïìu lâm viïåc úã cấc nûúác
cưng nghiïåp. Theo thúâi gian nhûäng ngûúâi di cû khố cố thïí vïì nûúác hổ
vò l do gia àònh, hổc têåp ca bổn trễ, 2 nï
ìn vùn hoấ khấc nhau
Têy Êu lâ vng àêìu tiïn thûåc hiïån chđnh sấch chuín dên nhêåp cû
lao àưång thânh dên nhêåp cû cưë àõnh (cưng dên múái). Mưåt phêìn lúán
dên lao àưång ngûúâi Italia, Têy Ba Nha nhêåp cû vâo Phấp tûâ nùm

1950 àậ trúã thânh cưng dên Phấp. Sûå khấc nhau vïì tưn giấo, vùn hoấ
cẫn trúã tiïën trònh hoâ nhêåp vâ vêën àïì nhêåp cû lẩi trúã thânh ch àïì
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 18

mang tđnh chêët chđnh trõ.
úã Chêu M cố hún 5 triïåu ngûúâi cû tr bêët húåp phấp (Ngûúâi
Mïhicư úã M, ngûúâi Cưlưmbia úã Vïnïzụla) vâ theo thúâi gian mưåt
phêìn dên lao àưång nhêåp cû lẩi trúã thânh cưng dên chđnh thûác. úã
Trung Àưng, vêën àïì di dên côn lâ múái mễ: nhûäng nùm 70 dên nhêåp
cû ch ëu lâ nhûäng ngûúâi trong vng, tûâ nùm 1980, xët hiïån dên
nhêåp cû gưëc Àưng ấ ( Malaixia, Philipin, Hân Q
ëc ). úã Têy Phi cấc
àúåt nhêåp cû lao àưång diïỵn ra ch ëu úã Cưët-Àivoa vâ Nigiïria.
 Ẫnh hûúãng ca cấc cåc di dên àïën sûå phất triïín dên sưë
Sûå nhêåp cû ch ëu vò mc àđch kinh tïë cố xu hûúáng lâm ưín àõnh
tònh hònh dên sưë.
Khi mưåt ngûúâi nhêåp cû, thưng thûúâng lâ vò hổ mën cố mưåt viïåc
lâm vúái thu nhêåp cao hún vâ
àưi khi àêy lâ sûå lûåa chổn duy nhêët àïí
trấnh thêët nghiïåp, thiïëu dinh dûúäng vâ giấo dc kếm. Nhûäng ngûúâi
di cû phêìn lúán lâ nhûäng ngûúâi àậ trûúãng thânh vâ sûå ra ài ca hổ
lâm thay àưíi cêëu trc tíi úã cẫ nûúác ài lêỵn nûúác àïën. Hún nûäa bùçng
cấch tùng cûúâng tiïëp xc vúái thïë giú
ái bïn ngoâi, cấc àúåt di cû àậ lâm
tùng dên sưë úã cấc nûúác àïën: úã Bưì Àâo Nha, sûå tùng dên sưë nhanh gùỉn
liïìn vúái cấc àúåt nhêåp cû. Àưëi vúái cấc nûúác cưng nghiïåp phất triïín sûå
nhêåp cû lẩi lâm chêåm quấ trònh dên sưë giâ.
Khấch quan mâ nối sûå di cû vâ nhêåp cû chó cố thïí àûúåc phên tđch úã
phẩm vi q
ëc tïë vâ trong mưåt thúâi gian dâi. Di cû vâ nhêåp cû tham

gia vâo quấ trònh ưín àõnh dên sưë bùçng cấch giẫm cấc rùỉc rưëi nẫy sinh
tûâ " bûúác quấ àưå nhên khêíu ": Chêu Êu àậ giẫi quët àûúåc cấc cåc
khng hoẫng lûúng thûåc kếo dâi trong sët thúâi k bng nưí dên sưë
nhúâ vâo cấc cåc di cû vâo thïë k 20.

Sûå di cû úã cấc nûúác phất triïín.
Di cû trûúác hïët àố lâ sûå di chuín, thay àưíi chưỵ úã vâ viïåc lâm, lâ
sûå rúâi bỗ tưí qëc àïí àïën mưåt àêët nûúác khấc mâ úã àố cố mưåt cưng viïåc
tưët hún vúái mûác lûúng cao hún (cố thïí lâ lao àưång chên tay, cng cố
thïí lâ lao àưå
ng trđ ốc) vâ àiïìu kiïån sưëng cng tưët hún. Núi nhûäng
ngûúâi di cû àïën cng cố thïí lâ núi cố núi cố nïìn vùn hoấ lõch sûã, àõa
l gêìn giưëng vúái tưí qëc qụ hûúng hổ.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 19

Tûâ trûúác túái nay, sûå di cû àậ diïỵn ra úã cấc nûúác nghêo vâ cấc nûúác
giâu lâ núi nhêåp cû.
 Nhûäng mưëi liïn hïå lõch sûã
Nïëu viïåc nhêåp cû ngây nay àûúåc quy chïë hoấ thò sệ khưng thïí ngùn
chùån àûúåc nhûäng àưì xêëu mâ ngun nhên lâ do nghêo àối.
Tûâ nùm 1950, nhûäng nûúác cưng nghiïåp àậ sûã dng rêë
t nhiïìu cưng
nhên nhêåp cû. Sûå tùng trûúãng kinh tïë cng vúái nhûäng hêåu quẫ ca
nố àậ lâm xët hiïån mưåt thõ trûúâng lao àưång ca nhûäng têìng lúáp
hưíng kiïën thûác, àôi hỗi nhu cêìu lúán vïì giấo dc vâ cố mưåt thõ trûúâng
lao àưång cho hổ - nhûäng ngûúâi thiïëu tay nghïì.
Thúâi kò nây chûa tòm thêëy nhûäng lúå
i đch tûâ sẫn xët, cng khưng
côn rư-bưt hoấ dêy truìn sẫn xët. Côn mấy vi tđnh, nố chó àûúåc coi
nhû mưåt cưng c cưìng kïình vâ rêët phûác tẩp trong viïåc sûã dng. Nhû

vêåy nhu cêìu vïì lao àưång phưí thưng lâ rêët lúán. úã khùỉp chêu Êu vâ M,
sûå nhêåp cû rêët nhanh vúái sưë lûúång ưì ẩt: nùm 1970, 2 triïåu lao àưång
nûúác ngoâ
i túái Phấp vâ Àûác; 1/3 dên sưë lao àưång tẩi Thy Sơ lâ dên
nhêåp cû .
Mưỵi nûúác tiïëp nhêån cố àùåc àiïím riïng gùỉn liïìn vúái àiïìu kiïån àõa l
vâ sûå thu ht vïì lõch sûã. Nhû lâ ngûúâi Thưí Nhơ K vâ ngûúâi Nam Tû
thò thûúâng thđch sang Àûác nhêët, rưìi àïën Thu Sơ, ấo, sau cng lâ Bó,
nhûng úã Bó lẩi nhiïìu ngûúâi Zaire. Ngûúâ
i Angiïri, Marưëc, Tunisie vâ
ngûúâi Bưì Àâo Nha thûúâng sang Phấp. Nhûäng ngûúâi thåc qëc tõch
Commonwealth (nhêët lâ ngûúâi êën Àưå, Pakistan, Bùnglầết) thûúâng
àïën Anh trong khi ngûúâi Surina vâ nhûäng ngûúâi qëc tõch Moluque
thò àïën Hâ Lan: ngûúâi Mïhicư, Salvầo, Pïru vâ Cuba thûúâng àïën
M do gêìn vïì võ trđ àõa l. Cëi cng lâ àïën chêu Àẩi Dûúng, nhûng
do nhûäng hêåu quẫ khấ trêìm trổng, ngûúâi Tongien, Samoa vâ ngûú
âi
qëc tõch àẫo Coốc hay àïën Niu Dilên, Austrêylia trong khi ngûúâi
Wallisiens àưåc quìn vïì nhûäng cưng viïåc úã mỗ kïìn ca àẫo tên
Calïàưni àậ gêy ra sûå mêët cên bùçng nghiïm trổng so vúái mûác ban
àêìu. Hún mưåt nûãa dên sưë àậ rúâi bỗ nûúác, hổ sưëng sốt nhúâ sûå trúå
gip ca thïë giúái vâ chïë àưå ca ngûúâi nhêåp cû.
Hiïå
n nay úã têët cẫ cấc nûúác phất triïín, nhêåp cû àûúåc quy chïë hoấ
rêët nghiïm ngùåt nhûng khưng gò vâ khưng ai cố thïí ngùn chùån àûúåc
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 20

nhûäng mûu toan tấo bẩo, àưi khi nguy hiïím mâ ngun nhên ca nố
lâ nghêo khưí vâ thêët vổng.
 Àư thõ hoấ vâ sûå phất triïín ca nố

Lõch sûã cấc thânh phưë chêu Êu àậ cố tûâ lêu àúâi. Cấch àêy hún
5000 nghòn nùm àư thõ hoấ xët hiïån úã vng Lûúäng Hâ, rưìi tiïëp àïën
lâ cấc thânh phưë úã thung lng sưng Nin êën Àưå
, sưng Hưìng Hâ*. Sûå
xët hiïån ca cấc thânh phưë nây kếo theo mưåt loẩt cấc cưng trònh xêy
dûång vïì chđnh trõ khấc. Trûúác hïët mưỵi thânh phưë cố mưåt chûác nùng
quẫn l, qn sûå, tưn giấo vâ thûúng mẩi. Nhûäng thânh phưë nây
àïìu cố têìm vốc àấng ch : thânh phưë Thêbes ca Ai Cêåp lâ tha
ânh
phưë àêìu tiïn cố sưë dên vûúåt qua con sưë 100.000 dên vâo khoẫng nùm
1350 trûúác cưng ngun .
Cấch àêy 2500 nùm, ngoâi Babylone, nhiïìu thânh phưë khấc cng
cố sưë dên vûúåt qua ngûúäng nây, vđ d nhû Ba Tû, Hy Lẩp, Ai Cêåp, êën
Àưå, Trung Qëc. Lõch sûã cấc thânh phưë nây gùỉn liïìn vúái sûå múã rưång
vâ thu hểp ca mưỵi àêët nûúác: vâo àêìu k
ngun cú àưëc àêìu tiïn,
thânh Rưma vâ Luoyang (thânh phưë chđnh ca vûúng qëc Hấn) cố
khoẫng hún nûãa triïåu dên, nhûng àïën thïë k XVI chó côn 50.000 dên.
Cng vúái cåc cấch mẩng cưng nghiïåp, cấc thânh phưë nây ngây
câng àûúåc múã rưång. Chêu Êu vâo thïë k XIX nưí ra cåc cấch mẩng àư
thõ hoấ vâ nố àậ lan truìn ra khùỉp hânh tinh trong thïë k
XX. Cố
khoẫng 30 triïåu dên thânh thõ nùm 1980, mưåt thïë k sau con sưë àậ
hún 200 triïåu vâ bêy giúâ lâ 2,5 t.
Sûå phất triïín nhanh chống ca àư thõ hoấ lâ mưåt hiïån tûúång trong
2 thïë k qua, nố giưëng nhû sûå àõnh cû úã thúâi k cấch mẩng àưì àấ múái.
 Àõa l àư thõ hoấ
Gêìn mưåt nûãa dên sưë trïn thïë giúái àậ àûú
åc àư thõ hoấ, t lïå àư thõ
hoấ úã mưỵi nûúác khấc nhau tu theo sûå phất triïín ca tûâng nûúác.

Phêìn lúán cấc nûúác àôi hỗi phẫi cố 3 tiïu chđ cho mưåt khưng gian
àûúåc gổi lâ àư thõ. Àiïìu kiïån àêìu tiïn lâ dên sưë vng àư thõ phẫi àẩt
mûác tưëi thiïíu tu theo diïån tđch ca mưỵi nûúác: 30.000 dên úã Nhêåt Bẫn
vâ 200 dên ú
ã Uganda. Àiïìu kiïån thûá hai liïn quan àïën chûác nùng ca
vng àư thõ: nố phẫi mang chûác nùng quẫn l (nhû úã Mưng Cưí) hóåc lâ
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 21

núi têåp húåp cấc hoẩt àưång ngoâi nưng nghiïåp (nhû úã Joràani, hún 2/3
dên sưë lâm viïåc ngoâi lơnh vûåc nưng nghiïåp). Cng cố vâi kiïën nhêën
mẩnh vïì cấc hoẩt àưång dõch v (nhû úã Nï-pan, Tiïåp Khùỉc, trong mưåt
thânh phưë cố đt nhêët 5 bấc sơ, 1 dûúåc sơ, 1 bïånh viïån cố tưëi thiïíu 20
giûúâng ). Nhûäng kiïën khấc lẩi àôi ho
ãi tiïu chđ vïì cẫnh trđ: mêåt àưå
ca khưng gian xêy dûång, àûúâng phưë lất gẩch, khưng gian chiïëu
sấng
Nhûäng tiïu chín nây chó lâ tûúng àưëi. Vúái 43% tưíng dên sưë, sưë
dên thânh thõ vêỵn chiïëm mưåt t lïå nhỗ trïn phẩm vi thïë giúái, tuy
nhiïn àưëi vúái mưåt sưë nûúác nhû Bó, Àûác t lïå àư thõ hoấ lâ 90%. Nối
chung, khẫ nùng 75% dên sưë ca cấc nûúá
c cưng nghiïåp hoấ sưëng úã
thânh thõ, trûâ mưåt vâi nûúác ngoẩi lïå (nhû ấo, Thy Sơ, Ai Len, Bưì
Àâo Nha vâ cấc nûúác Àưng Êu, t lïå àư thõ lâ 50-60%). Hún nûäa úã cấc
nûúác cưng nghiïåp hoấ, lưëi sưëng ca dên thânh thõ vâ nưng thưn vïì cú
bẫn khưng khấc nhau àấng kïí vâ phêìn lúán dên sưëng úã nưng thưn lâm
viïåc trïn thânh phưë.
Àưëi vú
ái cấc nûúác thåc thïë giúái thûá 3, tònh hònh lẩi câng àa dẩng
hún. T lïå àư thõ hoấ cao chó cố úã nhûäng nûúác mâ phêìn lún dên cố gưëc
chêu Êu. Chùèng hẩn nhû úã Nam M, Nam Phi t lïå dên thânh thõ úã

cấc nûúác nây ngang bùçng vúái t lïå úã cấc nûúác cưng nghiïåp hoấ, nhûng
khoẫng cấch vïì lưëi sưëng giûäa dên thânh thõ vâ
nưng thưn lẩi rêët lúán.
úã chêu Phi nhiïåt àúái, Àưng ấ vâ Nam ấ, t lïå àư thõ côn thêëp: 20% úã
Àưng Phi, 30% úã êën Àưå vâ Trung Qëc. Tuy nhiïn t lïå àư thõ hoấ
tûúng àưëi thêëp nây lẩi liïn quan àïën mưåt lûúång dên àấng kïí (tưíng sưë
dên Trung Qëc vâ êën Àưå lâ 2 t ngûúâi) vâ chđnh úã núi nây ngây nay
têåp trung phêìn lúán dên àư thõ hoấ
.
 Tiïën triïín vâ triïín vổng ca àư thõ hoấ
Àư thõ hoấ gêìn nhû àậ àûúåc hoân thânh úã cấc nûúác phất triïín
nhûng lẩi àang àûúåc xc tiïën nhanh úã cấc nûúác àang phất triïín.
Sûå tùng trûúãng dên sưë úã cấc àư thõ àậ àïën mûác bấo àưång tûâ sau
nùm 1950 (gêìn 3% mưỵi nùm). Nhû vêåy tûâ nùm 1950 àïën 1975, rưìi tûâ
nùm 1975 àïën nùm 2000, dên sư
ë àậ tùng gêëp àưi vâ sệ tùng gêëp àưi
vâo mưỵi thúâi k. Sûå gia tùng nây khưng àưìng àïìu trïn thïë giúái. Mûác
gia tùng côn chêåm úã cấc nûúác cưng nghiïåp (khoẫng tûâ 1,2 -1,5% mưỵi
nùm) nhûng rêët lúán úã cấc nûúác àang phất triïín.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 22

úã chêu Phi (chêu lc chûa phất triïín àư thõ so vúái cấc nûúác trïn
thïë giúái) mûác tùng trûúãng dên sưë nhanh nhêët. Àưng Phi thûåc sûå lâ
núi bng nưí dên àư thõ: nùm 1960 dên thânh thõ lâ 6 triïåu, àïën nùm
1975 cố 15 triïåu, àïën nùm 1996 lâ 40 triïåu. Rêët cố thïí àïën thïë k 21
sệ àẩt hún 70 triïåu.
Tốm lẩi chng ta cêìn phẫi tham gia vâo viïåc phên bưë lẩi dên sưë àư
thõ trïn phẩm vi toa
ân thïë giúái. Nhûäng nûúác cưng nghiïåp cố sûå tùng
dên sưë theo tûâng thúâi k: 62% dên sưë àư thõ vâo nùm 1950 nhûng chó

côn 49% nùm 1975, 40% vâo nùm 1990 vâ rêët cố thïí chó côn 1/3 vâo
nùm 2000.
úã nhûäng nûúác àang phất triïín, àư thõ hoấ múái àêy àûúåc giẫi thđch
búãi sûå xët hiïån vâ tùng trûúãng mẩnh ca cấc thânh phưë cúä vûâa vâ
lúán. Nùm 1975, trïn 185 triïåu thâ
nh phưë tđnh àûúåc trïn hânh tinh
thò 95 triïåu úã cấc nûúác cưng nghiïåp côn 90 triïåu úã cấc nûúác àang phất
triïín. Cëi thïë k, gêìn 2/3 sưë thânh phưë (khoẫng hún 400 triïåu)
thåc cấc nûúác àang phất triïín. Nhûäng thânh phưë lúán nây sệ cố thïí
têåp trung gêìn 1 t dên, tûúng àûúng vúái dên sưë thânh thõ trïn thïë
giúái nùm 1965. Àư thõ hoấ àang àùåt ra vư sưë
vêën àïì úã cấc thânh phưë
tiïëp nhêån.
Nhû vêåy, sûå chïnh lïåch vïì t lïå àư thõ hoấ cố thïí giẫm xëng khi
mâ nố dao àưång xung quanh mûác 80% úã nhûäng nûúác cưng nghiïåp
bùçng viïåc chuín dêìn vïì vng nưng thưn (hiïån tûúång àõnh cû úã
nhûäng vng lên cêån) vâ tùng cûúâng nhiïìu hún vêën àïì àư thõ hoấ úã
nhûäng vu
âng chûa phất triïín úã cấc nûúác àang phất triïín.
 Cấc tấc nhên tùng trûúãng
Di dên nưng thưn, sưë dên vûúåt mûác úã cấc thânh phưë lâ ngun
nhên thc àêíy àư thõ hoấ.
Tùng trûúãng àư thõ xët phất tûâ 2 ngun nhên, mưåt lâ sûå gia tùng
dên sưë tûå nhiïn úã àư thõ, hai lâ do sûå di dên tûâ nưng thưn. Tûâ nùm
1925 àïën nùm 1950 cố gêìn 10% dên sưë úã nưng thưn (tûúng àûúngvúái
100 triïåu ngûúâi) úã nhûäng nûú
ác àang phất triïín àậ rúâi nưng thưn àïën
thânh thõ. Tûâ nùm 1950 àïën 1975 sưë ngûúâi àậ vûúåt 300 triïåu (chiïëm
25% dên sưë nưng thưn). Nhûäng nùm cëi ca thïë k nây sưë ngûúâi di
cû lïn thânh phưë lïn àïën hún 1 t ngûúâi (chiïëm hún 40% dên sưë úã

nưng thưn).
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 23

Ngûúâi ta cố xu hûúáng khẫo sất viïåc di dên tûâ nưng thưn úã cấc nûúác
àang phất triïín nhû lâ mưåt hiïån tûúång bònh thûúâng mâ qụn ài rùçng
sûå di chuín nây phẫi tđnh túái nhûäng ẫnh hûúãng giûäa thânh thõ vâ
nưng thưn. Tònh hònh úã nưng thưn rêët bêëp bïnh, àêët canh tấc khan
hiïëm vâ thêët thûúâng, àiïìu kiïån sưëng khố khùn, nhu cêìu tưëi thiïíu nhû
nûúác sẩ
ch, vïå sinh, y tïë côn chûa cố. Ngûúåc lẩi, úã thânh phưë hêìu nhû
têåp trung toân bưå viïåc lâm trong cưng nghiïåp, mûác lûúng cao hún úã
nưng thưn.
Thânh phưë lâ miïìn àêët hûáa, thêåm chđ lâ ẫo ẫnh, lâ niïìm hy vổng
mú hưì ca hâng triïåu ngûúâi ài tòm nhûäng diïìu kiïån tưët hún. Hổ cho
rùçng sûå nghêo khưí úã nưng thưn chó cố thïí
thun chuín khi ra
thânh phưë.
Trûúác hïët, nhûäng ngûúâi di dên tûâ nưng thưn lâ nhûäng thanh niïn
trong sưë nhûäng ngûúâi bõ sa thẫi nhiïìu nhêët, nhûng cng lâ nhûäng
ngûúâi àûúåc dẩy bẫo nhiïìu nhêët. Mùåc d t lïå sinh tûå nhiïn ngây câng
giẫm úã thânh thõ nhûng sûå trễ hoấ dên sưë thânh thõ àûúåc tẩo ra do sûå
di tr cố chổn lổc cu
ãa thanh niïn. Àiïìu àố kếo theo t lïå sinh tùng, t
lïå chïët giẫm. Tûâ àố dêỵn àïën t lïå tùng tûå nhiïn úã thânh thõ rêët cao.
Viïåc giẫm t lïå sinh tûå nhiïn trûúác tíi 20 lâ àiïìu chûa chùỉc chùỉn.
Vêåy chó cố giẫm di cû lïn thânh phưë múái cố thïí hẩn chïë xu hûúáng
àư thõ hoấ àïën mûác chống mùåt. Viïåc gia
ãm nhể ấp lûåc nây bùçng cấch
àûa vïì nưng thưn lâ phûúng phấp duy nhêët àïí giẫm búát cấc vêën àïì
trêìm trổng àang ngây mưåt tùng lïn.

 Nhûäng thânh phưë lúán
Nùm 1950, Ln àưn vâ Niu Yoốc chó quy t hún 10 triïåu dên vâ
àûúåc coi nhû lâ kinh àư ca thïë giúái. Paris àûáng hâng thûá 6, Mat-xcú-
va àûáng hâng thûá 9 vâ Milan àûáng hâng thûá 13. Nhûäng dûå
àoấn trong
thúâi k nây nhùçm cẫnh bấo sûå tùng trûúãng dên sưë úã cấc thânh phưë lúán
àậ tấc àưång lúán àïën dên sưë qëc gia.
Thïë mâ àïën nùm 1996, Ln àưn chó àûáng úã võ trđ thûá 17 (vò dên
sưë giâ hún trûúác 40 tíi). Theo cấc dûå tđnh ca Liïn Húåp Qëc vïì sùỉp
xïëp võ trđ ca cấc thânh phưë úã thïë k 21 thò London àûá
ng hâng thûá
26, Paris àûáng thûá 21. Trong khi mâ phêìn lúán cấc th àư úã chêu Êu
thûåc sûå cố chiïìu hûúáng giẫm dên sưë tûâ thïë k 19, thò Mïhicư lẩi lâ
thânh phưë àưng dên nhêët vúái 31 triïåu dên (bùçng dên sưë Mïhicư nùm
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 24

1950) tiïëp àố lâ Sao Paolo vâ Tưk.
Àïën nùm 2000 sau Niu Yoốc, Los Angeles vâ Tưk thò 20 thânh
phưë àûáng àêìu vïì dên sưë ca hânh tinh sệ thåc vïì cấc nûúác àang
phất triïín.
Ngûúâi ta ghi nhêån mưåt cåc thay àưíi lúán cố liïn quan àïën trêåt tûå
thïë giúái. úã phđa Nam, dên sưë úã cấc thânh phưë lúán trung bònh 10 nùm
lẩi tùng gêëp àưi, mưåt sưë nûúác côn tùng nhanh hún nhû Abidjan
(50.000 dên nùm 1950, àïën nùm 1981 cố 1.500.000 dên). úã phđa Bùỉc,
dên sưë úã cấc thânh phưë lúán thûúâng chêåm phất triïín, sûå giẫm dên sưë
àậ àïën mûác bấo àưång úã cấc khu trung têm. Tuy nhiïn, cêìn phên biïåt
rộ râng giûäa cấc thânh phưë àưåc lêåp vâ cấc núi quy t.
 Nhûäng vng àư thõ quấ tẫi
Àư thõ hoấ úã cấc nûúác phất triïí
n vâ àang phất triïín àïìu xêm chiïëm

mưåt khưng gian rêët lúán.
Nghiïn cûáu àõa l úã cấc thânh phưë lúán úã cấc nûúác cưng nghiïåp cho
chng ta thêëy àûúåc cấc giai àoẩn khấc nhau trong quấ trònh phất
triïín àư thõ.
Giai àoẩn àêìu tiïn, ngûúâi ta thêëy cấc khu trung têm dây àùåc vâ
lan dêìn vïì cấc khu ngoẩi ư lên cêån. Giai àoẩn hai, dên sưë úã cấc khu
trung têm vêỵn ûá
àổng trong khi dên àư thõ lẩi àưí xư vïì ngoẩi ư úã xa
thânh phưë. Vúái sûå bng nưí ca dên sưë vng ngoẩi ư nây cố thïí gổi lâ
"siïu àư thõ". Giai àoẩn ba lâ sûå phên bưë lẩi dên sưë àûúåc thûåc hiïån,
trûúác tiïn lâ giúái hẩn úã trung têm thânh phưë, rưìi cấc vng ngoẩi ư vâ
cëi cng lâ úã toân bưå ca
ác vng àư thõ. Viïåc dúâi dên cû úã khu trung
têm gốp phêìn phất triïín cấc vng xa xưi vâ tẩo cấc sên bậi úã thânh
phưë .
Hiïån tûúång lâm mêët àư thõ àûúåc thûåc hiïån úã Ln àưn ngay tûâ nùm
1930 vâ múã rưång àưìng bưå thânh "thânh phưë lúán" ngay tûâ nùm 1950.
Thânh phưë nây cng àậ giẫm búát mưåt nûãa dên sưë trûúác chiï
ën tranh.
Nưåi thânh Paris giẫm 1/4 dên sưë, sûå dúâi dên úã Manhattan bùỉt àêìu tûâ
trûúác chiïën tranh thïë giúái lêìn thûá nhêët.
úã nhûäng nûúác àang phất triïín, àư thõ hoấ àûúåc thûåc hiïån bùçng
cấch têåp húåp vâ liïn kïët cấc khu phưë múái quanh khu trung têm.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 25

Vng àư thõ hoấ ca Mexico kếo dâi 80 km tûâ bùỉc xëng nam, Sao
Paolo thò kếo dâi hún 100 km tûâ Àưng Nam àïën Têy Bùỉc. Nhûäng khu
phưë múái mổc lïn trong vâi thấng, rưìi cấc khu phưë chêåt hểp vâ côn
nhiïìu cấch gổi khấc nhau àïí chó hiïån tûúång hêìu nhû khưng thay àưíi
àûúåc úã cấc nûúác àang phất triïín.

 Chûác nùng chó huy
Ấp lûåc àê nùång vï
ì mùåt chđnh trõ, kinh tïë, vùn hoấ ca cấc thânh
phưë lúán côn nùång hún so vúái têìm quan trổng ca dên sưë.
Phêìn lúán sûå múã rưång àư thõ úã cấc nûúác àang phất triïín chó nhùçm
mc àđch vò lúåi đch ca cấc àư thõ lúán. Kïët quẫ lâ mẩng lûúái àư thõ trúã
nïn mêët cên àưëi. Thânh phưë Lima têåp trung phêìn lúán dên Pïru (cấch
àêy 50 nùm cûá 1 ngûúâi dên Lima thò co
á 8 ngûúâi dên Pïru). úã Cưtưnu
têåp trung gêìn 40% dên sưë lâ ngûúâi Bï-nanh (giẫm 3% so vúái nùm
1950). Xu thïë lúán nây côn àûúåc thïí hiïån thưng qua nhûäng viïåc cố liïn
quan àïën viïåc lâm trong cưng nghiïåp vâ dõch v. Thânh phưë Sao
Paolo têåp trung hún mưåt nûãa dõch v lao àưång trong lơnh vûåc viïåc
lâm cưng nghiïåp úã Braxin. Hêìu hïët úã cêëc nûúác nghêo trïn thïë giúái,
cấc dõch v
y tïë chó àïën àûúåc cấc thânh phưë lúán. Vò vêåy nhûäng thânh
phưë lúán úã chêu Phi hóåc úã Nam M nùỉm àưåc quìn chó huy. Nhûng
khấc vúái nhûäng nûúác phất triïín, nhûäng thânh phưë lúán nây cố nhûäng
lúåi thïë riïng ca nố: àưëi vúái dên sưë thò thc àêíy sûác mua, àưëi vúái
nhûäng tinh hoa thânh thõ thò giẫng dẩy cho ca
ác nhâ lậnh àẩo.
Nhûäng thânh phưë lúán nhû Niu Yoốc, Ln Àưn, Paris, Tưk ca
nhûäng nûúác phất triïín têåp trung quìn lûåc vûúåt quấ khn khưí qëc
gia. Nhûäng thânh phưë nây têåp trung phêìn lúán cấc tr súã vïì quìn
chđnh trõ trong sưë nhûäng nûúác cố quìn lûåc trïn thïë giúái. Nhûng
nhûäng tưí chûác qëc tïë cng nhû cấc tru
å súã àa qëc gia vêỵn àùåt úã cấc
thânh phưë nây.
Tinh hoa vùn hoấ têåp trung úã cấc thânh phưë nây nhû thõ trûúâng
nghïå thåt, vïì mưët hóåc vïì êm nhẩc vâ cấc trûúâng àẩi hổc úã àố àậ thu

ht cấc sinh viïn trïn toân thïë giúái. Cấc thânh phưë nây lâcấc trung
têm lúán ca hïå thưëng thï
ë giúái.
 Nhûäng vêën àïì nống bỗng
Nhûäng vêën àïì khấc nhau giûäa cấc thânh phưë lúán úã nhûäng nûúác
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i 26

àang phất triïín vâ nhûäng nûúác phất triïín.
Sûå bng nưí dên sưë ca cấc thânh phưë lúán úã nhûäng nûúác àang phất
triïín nhû Mïhicư, Cairư vâ Bùng-cưëc àùåt ra nhûäng vêën àïì lúán cho
cấc nhâ chûác trấch. Àố lâ viïåc àấp ûáng nhu cêìu ngây câng tùng vïì
nhâ úã, trang thiïët bõ vâ viïåc lâm. Viïåc tû hû
äu rång àêët vâ sûå thiïëu
vùỉng mưåt chđnh sấch kïë hoẩch thêåt sûå kếo theo viïåc phất triïín khưng
hoân chónh ca nhûäng thânh phưë nây.Thânh phưë trúã thânh mưåt khưëi
kïët t cấc khu phưë mâ úã àố lêỵn lưån hay chđnh xấc hún lâ àùåt kïì nhau
giûäa cấc khu cưng nghiïåp, cấc khu phưë chêåt hể
p vâ cấc nhâ nghó sang
trổng. Quang cẫnh thânh thõ lâ sûå phẫn chiïëu gay gùỉt nhûäng bêët
cưng bùçng vâ sûå phên hoấ chûác nùng cấc khu nhâ.
Vêën àïì chưỵ úã lâ nhûäng vêën àïì mêëu chưët. Dên múái túái thânh phưë
khưng thïí cố à àiïìu kiïån àïí mua nhâ. Nhûäng vng cố nhâ úã chó
phất triïí
n xung quanh hóåc úã trung têm thânh phưë. úã nhûäng vng
sònh lêìy thò cố hẩi cho sûác khoễ hóåc khưng thïí xêy dûång àûúåc. Nối
chung, hún mưåt nûãa ngûúâi dên Mexico hóåc Lima sưëng trong nhûäng
thânh phưë chêåt hểp, khưng cố mưåt giêëy túâ gò vïì quìn súã hûäu, khưng
cố mưåt sûå thûâa nhêån phấp låt nâo àưëi vúái cấc nhâ cêìm qu
ìn. Khu
phưë ca nhûäng ngûúâi bõ trët quìn thûâa kïë nây khưng àûúåc tiïëp cêån

vúái nhûäng dõch v tưëi thiïíu nhû nûúác sẩch, vïå sinh, àiïån.
Mùåt khấc nhûäng thânh phưë nây trúã thânh mưåt trong nhûäng thânh
phưë ư nhiïỵm nhêët thïë giúái vò khưng tưn trổng ngun tùỉc an toân
thûåc phêím búãi vò cấc cưng ty àa qëc gia àùåt úã àêy nhûng xđ nghiï
åp
gêy ư nhiïỵm nhêët vâ nguy hiïím nhêët (thëc trûâ sêu, chêët nhåm ).
Sûå phất triïín chùçng chõt ca cấc ngânh cưng nghiïåp khưng thïí kiïím
soất àûúåc vâ cấc khu dên cû tûå phất lâm tùng nhûäng hêåu quẫ
nghiïm trổng trong trûúâng húåp xẫy ra tai nẩn: nhûäng thẫm hoẩ vâo
nùm 1984, úã Bhopal - êën Àưå lâm hún 2000 nghòn ngûúâi chïët vò nưí ga,
úã Mïhicư gêì
n 1500 ngûúâi chïët vâ mêët tđch sau v nưí mưåt nhâ mấy ga
thiïn nhiïn hoấ lỗng) hóåc úã Cubatao, tẩi km 20, thẫm hoẩ úã phđa
àưng nam vng Sao Paolo trong mưåt thung lng àûúåc mïånh danh lâ
"thung lng chïët" àậ tùng lïn.
Nhûäng vêën àïì vïì viïåc lâm khưng àûúåc giẫi quët. Phêìn lúán dên
thânh thõ lêm vâo cẫnh thêët nghiïåp, đt cố viïåc lâm hóåc sưëng bùç
ng
nghïì khưng ưín dõnh. Bẩo lûåc thânh thõ, thûåc tïë ca xậ hưåi lâm cho
nhûäng thânh phưë lúán úã cấc nûúác àang phất triïín thûåc sûå lâ kho thëc