Tài liệu Tiếp cận hội hoạ — từ góc nhìn đương đại pptx

Tiếp cận hội hoạ — từ góc nhìn
đương đại
Bài 1: Ghi chú về người xem tranh
Trước tranh, công chúng có nhiều phản ứng khác nhau, nhưng đa
số thường thể hiện ở hai chiều trái ngược: hoặc “kính nhi viễn chi” — né
tránh không ý kiến, hoặc bình thản bình phẩm — khen cái này “đẹp”, chê
cái kia “xấu”, công nhận hoạ sĩ này “tài năng”, gạt phắc hoạ sĩ kia như một
thứ “điên rồ” v.v Và, trước người xem tranh, không ít hoạ sĩ, cũng vẫn
thường nhắc nhở: “cần phải chuẩn bị một tâm hồn”, “cần phải học hỏi về
nghệ thuật” v.v
Trong bài viết này, tôi không muốn bình phẩm các phản ứng của
công chúng hay hay dở, các ý kiến của các hoạ sĩ đúng hay sai như thế
nào, mà chỉ đưa ra một ít ghi chú sơ sài để mọi người nghĩ lại :
1. Thưởng thức hội hoạ là thưởng thức cái được thể hiện trên mặt
tranh. Tuy nhiên sự thưởng thức hội hoạ, theo các nhà tâm lý học nghệ
thuật hiện đại, không bao giờ thuần túy có nghĩa là thưởng thức cái được
NHÌN THẤY (tranh). Có rất nhiều thứ mai phục bên trong, ẩn kín nơi tâm
hồn mỗi người, chi phối cái sự NHÌN VÀ THẤY đó. Đó chính là những
hành trang văn hoá, là vốn sống, vốn kiến thức mà mỗi người mang theo
khi tiếp cận tác phẩm hội hoạ. Với vốn sống và vốn văn hoá khác nhau,
người ta sẽ thấy ở tác phẩm hội hoạ được nhìn những sắc thái và ý nghĩa
hoàn toàn khác nhau. Cũng là “Phố” Hà Nội của một Bùi Xuân Phái,
nhưng trong mắt nhìn của một người đã từng gắn bó với Hà Nội, đã từng
yêu Hà Nội, và trong mắt nhìn của một người chưa từng một lần đến Hà
Nội, sẽ hoàn toàn khác nhau. Với những người đã từng gắn bó, từng yêu
Hà nội, “Phố Phái”, không chừng, chỉ là những cái cớ dẫn họ vào một
không gian nào đó trong ký ức của mình. Với họ, “Phố” của Bùi Xuân Phái,
không hẳn đã là đối tượng của sự thưởng lãm nghệ thuật, mà nhiều khi
chỉ là đối tượng của kỷ niệm. Cách tiếp cận này, có thể trở thành một trở
ngại cho sự cảm thụ nghệ thuật. Bởi, khi là đối tượng của kỷ niệm, người
ta thường chỉ nhận thấy khía cạnh Ý NGHĨA, mà ở đó, hình vẽ thuần túy

chỉ như một khái niệm, thậm chí, chỉ là cái cớ. Còn với người xa lạ, Bùi
Xuân Phái, nhiều khi được nhìn nhận như một hoạ sĩ nhiều hơn. Không
biết về Hà Nội, không biết nhiều về tác giả của “Phố Phái”, người ta phải
chăm chú vào bề mặt tranh. Phải cảm Hà Nội, phải cảm Bùi Xuân Phái từ
những gì hiện diện trên mặt tranh, không bị chi phối bởi những câu
chuyện, những huyền thoại, người ta có cơ may trở nên khách quan hơn
khi đánh giá tài năng của nhà hoạ sĩ nổi tiếng
2. Kiến thức về hội hoạ, về nghệ thuật nói chung, và sự tiếp xúc
thường xuyên, chính là các yếu tố quyết định cho sự thích ứng — hiểu
theo nghĩa quan tâm hay yêu thích —với KÊNH, DÒNG hội hoạ nào đó.
Và quyết định cho sự hoà nhập, thụ cảm với một NGƯỠNG, ĐỘ giá trị
(nghệ thuật) nào đó. Không tiếp xúc nhiều với thế giới hội hoạ, không thấy
sự đa dạng của các hình thức nghệ thuật, và gắn liền với nó là sự đa dạng
vô cùng tận của các quan điểm và phương pháp sáng tác v.v người ta,
hoặc rất dễ sa đà trong các ngộ nhận cho rằng, nghệ thuật là cái gì sẵn
có, có bản chất bất biến và có những qui phạm có giá trị vĩnh cửu , hoặc
cứ quẩn quanh trong sự đối chiếu nghệ thuật với thế giới hiện thực trong
“đôi mắt vật lý” nhìn ra. Trong cách thứ nhất, người ta rất dễ cố thủ trong
những giá trị của quá khứ, lấy đó làm chuẩn mực cho sự đánh giá, nhìn
nhận. Và, rất dễ có thái độ dị ứng, loại trừ những gì quá mới lạ Trong
cách thứ hai, người ta rất dễ tự nhốt mình trong sự ngưng trệ của tiêu
chuẩn hội hoạ “truyền thần”, xem vẽ chỉ là mô phỏng, là tái tạo “hiện thực”,
đồng hoá cái đẹp trong nghệ thuật với cái “đèm đẹp”, cái “xinh”, cái “nhã”,
cái “cao thượng” trong cuộc sống; đồng hoá công việc sáng tác của người
nghệ sĩ như một nghề thủ công, và, xem tài năng hoạ sĩ, chỉ là ở “hoa tay”
v.v
Nói chung, trong mắt người xem, như đã “ghi chú” ở trên, tác phẩm
hội hoạ, thực chất, không còn giá trị ĐỘC BẢN nữa. Có bao nhiêu người
xem, là có bấy nhiêu DỊ BẢN, và thường, chẳng có cái nào giống cái nào

Bài 2: Ghi chú về người vẽ tranh
Hoạ sĩ, không ít người luôn “kêu gào tự do”, nhưng chính họ, nhiều
khi lại rất “độc đoán” khi bình phẩm về đồng nghiệp — làm như chỉ có họ
mới là kẻ cầm nắm “chân lý”
Thực ra, người hoạ sĩ, khi sáng tác, cũng chịu sự chi phối của các
yếu tố mai phục, ẩn kín như ở người xem tranh. Trước khi là con người-
sáng tạo, hoạ sĩ là con người-văn hoá. Và, chính cái tính cách và tầm vóc
con người-văn hoá này sẽ là những tác nhân thúc đẩy hay kiềm chế con
người-sáng tạo nơi mỗi hoạ sĩ. Nó qui định hay quyết định cách nhìn, cách
nghĩ của hoạ sĩ về nghệ thuật. Kéo theo là qui định hay quyết định phương
pháp sáng tác của hoạ sĩ. Và đương nhiên, cuối cùng, là quan niệm, là
tiêu chuẩn về hiệu quả trên mặt tranh.
— Những hoạ sĩ tin rằng hội hoạ là để tôn vinh vẻ đẹp của tự
nhiên, là để thanh lọc tâm hồn hay làm thăng hoa các cảm xúc con
người dễ có khuynh hướng đi vào quĩ đạo của các chuẩn mực nghệ
thuật đã trở thành Cổ điển. Các chuẩn mực đề cao sự hài hoà (hiểu theo
nghĩa cân bằng thị giác ), đề cao sự cao cả, sự trong sáng của hình
tượng, của tư tưởng và tình cảm v.v
— Những hoạ sĩ tin rằng hội hoạ là để phản ánh hiện thực, hay
để biểu lộ tâm tư, phơi bày bản ngã dễ có khuynh hướng bấu víu vào
các nội dung chỉ định của hình, vào tầm quan trọng của đề tài, và tính tư
tưởng của chủ đề Hiệu quả trên mặt tranh, được khoanh lại trong các
tiêu chuẩn về tính điển hình của hình tượng, về tính chắt lọc và khái quát
của ngôn ngữ thể hiện — tất cả, là nhằm tạo nghĩa, nhằm làm “vang
nghĩa” cho tranh. Ở đây, cái biểu đạt (hình thức nghệ thuật) gắn liền với
cái được biểu đạt (hiện thực). Và, mức độ bộc lộ sáng tỏ ý nghĩa cái được
biểu đạt trở thành tiêu chuẩn xác định giá trị cái biểu đạt (hiệu quả trên
mặt tranh). Và dĩ nhiên, cũng là tiêu chuẩn xác định tài năng của hoạ sĩ
— Những hoạ sĩ tin theo các quan điểm nghệ thuật hiện đại chủ
nghĩa, cho rằng các tiêu chuẩn mỹ học cổ điển chỉ là giả tạo (đối tượng

của nghệ thuật không chỉ là những vẻ đẹp lý tưởng); cho rằng phương
pháp sáng tác Hiện thực hay Lãng mạn chủ nghĩa lấy việc phản ánh chân
thực hiện thực cuộc sống, hay lấy việc biểu lộ chân thành cá tính hay tâm
tư nghệ sĩ làm mục đích tối thượng chỉ là ảo tưởng hay ngộ nhận do sự trì
trệ của tư duy trong tâm thế lạc hậu (Nếu lấy phản ánh chân thực hiện
thực cuộc sống làm mục đích tối thượng, hội hoạ không thể nhanh nhạy
và hiệu quả như nhiếp ảnh, điện ảnh hay truyền hình; nếu lấy biểu lộ chân
thành cá tính hay tâm tư nghệ sĩ làm mục đích tối thượng, thì trước tính
chất DỊ BẢN trong cách nhìn và thấy nơi mỗi người xem, cũng trở thành
vô nghĩa ) thì, như một lẽ đương nhiên, những hoạ sĩ đó dễ có khuynh
hướng tự đưa mình vào cuộc phiêu lưu bất tận của những tìm tòi sáng tạo
CÁI MỚI.
Xin lưu ý các chữ “dễ có khuynh hướng” trong các nhận định trên.
Không ai có thể loại trừ trường hợp có những nghệ sĩ nghĩ và tin như thế
này nhưng lại sáng tác theo một cách khác. Công việc sáng tạo vốn vô
cùng phức tạp, bị/được thúc đẩy bởi nhiều động lực khác nhau, trong bản
thân người nghệ sĩ cũng như bên ngoài xã hội, từ ý thức cũng như từ tiềm
thức, từ những tài sản văn hoá tích luỹ lâu dài cũng như từ những ngẫu
hứng bộc phát tình cờ, vượt ra ngoài mọi sự chờ đợi hay tiên đoán. Tuy
nhiên, nhìn chung, các nhà lý thuyết nghệ thuật cũng như văn hoá đều tin
tưởng vào mối quan hệ gần gũi giữa quan điểm thẩm mỹ và phong cách
sáng tác.
Nếu lịch sử nghệ thuật cho thấy có nhiều quan điểm thẩm mỹ và
nhiều phong cách khác nhau thì một kết luận không thể tránh được là:
không có một tiêu chuẩn chung cho cái gọi là hiệu quả trên mặt tranh nói
chung. Cũng như, không có tiêu chuẩn chung cho “cái đẹp”, không có qui
phạm chung cho cái gọi là nghệ thuật. Thử xem, nếu xem những thiếu nữ
no tròn mũm mĩm trong ánh nắng với bảng màu lung linh của Renoir là
“đẹp”, thì những bà già tóp teo, dúm dó trong xó nhà âm u của Van Gogh
là gì? Nếu xem những vệ nữ duyên dáng, thanh tao của Botticelli là “đẹp”,

thì những hình mẫu đàn bà “cao su hoá” nhễu nhão của Dali, hay những
mẫu “nude” như bê tông, như gạch vụn của Picasso là gì? Nếu xem
những bức tranh phản ánh chân thực hiện thực cuộc sống như của
Coubert, những bức tranh phơi bày mãnh liệt các xung động nội tâm như
của Van Gogh là nghệ thuật , thì những bức tranh không rõ hình thù,
không rõ tâm tình như của Mondrian, của Kandinsky v.v , thì gọi là gì?
v.v và v.v
Tính chất đa dạng của những cái gọi là “đẹp” ấy cho thấy lịch sử
nghệ thuật là một sự vận động liên tục. Niềm tin vào tính chất phổ quát và
vĩnh cửu của môt phong cách hay một kỹ thuật sáng tác nào đó chỉ là một
ảo tưởng. Một nghệ sĩ lớn chỉ lớn khi góp phần thúc đẩy quá trình vận
động của các quan niệm về nghệ thuật cũng như về cái đẹp. Nói cách
khác, chính bản thân họ phải thay đổi cách nhìn cùng lúc với việc thay đổi
cách vẽ.