KHẢO SÁT TỈ LỆ BẢO HỘ SAU TIÊM PHÒNG VÀ SỰ LƯU HÀNH CỦA VI RÚT CÚM (PHÂN TYP H5) TRÊN GIA CẦM CÓ NGUỒN GỐC CÁC TỈNH ĐỒNG NAI, LONG AN, TÂY NINH ĐƯỢC GIẾT MỔ TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

B

GIÁO D C VÀ ĐÀO T O

TRƯ NG Đ I H C NƠNG LÂM THÀNH PH

H

CHÍ MINH

KHĨA LU N T T NGHI P

KH O SÁT T L B O H

SAU TIÊM PHÒNG VÀ S

LƯU

HÀNH C A VI RÚT CÚM (PHÂN TÝP H5) TRÊN GIA C M
CÓ NGU N G C CÁC T NH Đ NG NAI, LONG AN,
TÂY NINH ĐƯ C GI T M
THÀNH PH

H

T I

CHÍ MINH

H và tên sinh viên : TR N TH Y N NHI
Ngành

: Thú Y

L p

: Thú Y 29

Niên khóa

: 2003- 2008

Tháng 09/2008


KH O SÁT T L B O H

SAU TIÊM PHÒNG VÀ S

LƯU HÀNH

C A VI RÚT CÚM (PHÂN TÝP H5) TRÊN GIA C M CÓ
NGU N G C T

CÁC T NH Đ NG NAI, LONG AN

TÂY NINH NH P V GI T M

T I TP.HCM

Tác gi

TR N TH Y N NHI

Khóa lu n đư c đ trình đ đáp ng yêu c u c p b ng bác s ngành thú y.

Giáo viên hư ng d n:
TS. Lê Anh Ph ng
BSTY.Huỳnh Th Thu Hương

Tháng 09 năm 2008
i


C MT
Con xin bày t lịng bi t ơn đ n ba m , ngư i ñã sinh thành dư ng d c và su t
ñ i hy sinh cho tương lai c a chúng con.
Trân tr ng c m ơn:
- Ban Giám Hi u Trư ng Đ i H c Nơng Lâm Thành Ph H Chí Minh.
- Khoa Chăn Ni Thú Y.
- Tr m Ch n Đốn Xét Nghi m – Chi C c Thú Y Tp. HCM.
Chúng tôi xin bày t lịng bi t ơn đ n : TS. Lê Anh Ph ng và các anh ch t i
phịng Siêu Vi- Huy t Thanh đã t n tình hư ng d n và t o m i ñi u ki n thu n l i đ
tơi hồn thành lu n văn này.
Cùng tồn th th y cơ, b n bè đã ln ng h tơi trong su t q trình h c t p và
th!c hi n đ tài.

ii


TÓM T T

Đ tài “Kh o sát t! l" b o h# sau tiêm phòng và s$ lưu hành c%a vi rút cúm
(phân týp H5) trên gia c&m có ngu'n g(c t) các t!nh Bình Dương, Long An, Tây
Ninh đư+c gi,t m- t.i thành ph( H' Chí Minh” đư c th!c hi n t i tr m ch n đốn
xét nghi m thu c Chi C c Thú Y Tp.HCM t" ngày 18/01/2008 ñ n 16/6/2008.
Phương pháp: dùng ph n ng HI tìm kháng th ch ng vi rút cúm trong m u
huy t thanh và dùng ph n ng realtime RT – PCR tìm vi rút cúm trong m u d ch
ngoáy h ng.
Các k t qu như sau:
- T# l b o h ch ng vi rút cúm c a ñàn gia c m nh p v gi t m$ t i các cơ s%
gi t m$ trên ñ a bàn Tp.HCM chi m t# l th p (33,13%), t# l b o h trên gia c m có
ngu n g c t" Đ ng Nai là cao nh t (46,32%) k ñ n là Tây Ninh (39,82%) và th p
nh t là Long An (25,53%). T# l ñ t b o h v i vi rút cúm gia c m trên gà (40,46%)
cao hơn trên v t (21,41%), t# l b o h trên gà ñ& cao nh t (71,11%) ti p theo là trên
gà th t (29,64%) và v t th t có t# l b o h th p nh t (21,41%).
- Hi u giá kháng th các m u khơng đ t b o h chi m t# l (66,87%) cao hơn các
m u ñ t b o h , HGKT các m u ñ t b o h phân b ch y u % m c 1/32 – 1/64.
- Ch' s MG chung là r t th p (MG = 4) chưa ñ t b o h trên qu n th , ch' s
MG trên gà (MG = 5,7) cao hơn trên v t (MG = 2,6), ch' s MG trên gà ñ& r t cao (MG
= 39) ñ t yêu c u b o h qu n th còn ch' s MG trên gà th t và v t th t (MG =3,2 và
MG = 2,6) r t th p khơng đ t b o h trên qu n th .
- Qua kh o sát 180 m u d ch ngoáy b ng phương pháp Real – Time RT- PCR
cho k t qu âm tính v i vi rút cúm.
Nh n đ nh chung: cơng tác tiêm phịng và giám sát tiêm phịng th!c hi n kém
nhưng tình hình d ch b nh $n đ nh nên d ch đã khơng x y ra trên ñ a bàn kh o sát.
.

iii


M CL C

Trang
C(M T)......................................................................................................................... ii
TÓM T*T...................................................................................................................... iii
M+C L+C ..................................................................................................................... iv
DANH M+C CÁC CH, VI-T T*T............................................................................ vi
DANH SÁCH CÁC B(NG ........................................................................................ viii
DANH SÁCH CÁC HÌNH VÀ BI.U Đ/.................................................................. viii
Chương 1 M/ Đ U.......................................................................................................1
1.1. Đ0T V1N Đ2 ..........................................................................................................1
1.2. M+C ĐÍCH VÀ YÊU C3U.....................................................................................2
Chương 2 T NG QUAN...............................................................................................3
2.1. L4CH S5 B6NH CÚM GIA C3M..............................................................................3
2.2. CĂN B6NH H8C ......................................................................................................3
2.3. D4CH T. H8C .........................................................................................................7
2.4. TRI6U CH9NG VÀ B6NH TÍCH........................................................................11
2.5. CH:N ĐỐN ........................................................................................................13
2.6. BI6N PHÁP PHỊNG VÀ CH;NG B6NH CÚM GIA C3M ..............................16
Chương 3 N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C1U ................................21
3.1. TH3.2. N=I DUNG NGHIÊN C9U ..................................................................................21
3.3. V>T LI6U..............................................................................................................21
3.4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C9U ..........................................................................23
3.5. CHA TIÊU THEO DÕI ...........................................................................................33
3.6. PHƯƠNG PHÁP X5 LÝ S; LI6U ......................................................................33
Chương 4 K T QU VÀ TH O LU N...................................................................34
4.1 TB L6 B(O H= CH;NG VI RÚT CÚM C GIA C3M NH>P V2 GI-T MD T)I
THÀNH PH; H/ CHÍ MINH......................................................................................34
4.1.1 T# l b o h chung ...............................................................................................34

iv

4.1.2 T# l m u huy t thanh có kháng th ñ t b o h phân b theo ngu n g c gia c m
ñư c gi t m$ ..................................................................................................................37
4.1.3 T# l m u huy t thanh có kháng th đ t b o h phân b theo lồi gia c m.........39
4.1.4 T# l m u huy t thanh ñ t b o h phân b theo hư ng s n xu t .........................41
4.2 HI6U GIÁ KHÁNG TH. CÁC MEU HUY-T THANH CFA GIA C3M NH>P
V2 GI-T MD T)I TP.HCM.........................................................................................43
4.2.1 T# l các m c hi u giá kháng th và ch' s MG c a gia c m xét nghi m ...........43
4.2.2 T# l các m c hi u giá kháng th và ch' s MG phân b theo ngu n g c gia c m
ñư c gi t m$. .................................................................................................................45
4.2.3 T# l các m c hi u giá kháng th và ch' s MG phân b theo loài gia c m.......47
4.2.4 T# l các m c hi u giá kháng th và ch' s MG phân b theo hư ng s n xu t...49
Chương 5 K T LU N VÀ Đ NGH .......................................................................52
5.1 K-T LU>N .............................................................................................................52
5.2 Đ2 NGH4.................................................................................................................53
TÀI LI6U THAM KH(O .............................................................................................54

v


DANH M C CÁC CH2 VI T T T
AGP: Agar Gel Precipitation Test.
CT: Threshold Cycles.
EDTA: ethylene diamine tetra acetic acid.
ELISA : enzyme linked immunosorbent assay.
HA: haemagglutinin.
HPAI: Highly Pathogenic Avian Influenza
HGKT: hi u giá kháng th
HI: haemaglutinatin inhibition.

IB: Infectious Bronchitis.
ILT: Infectious Laryngotracheitis
IFT : Immunofluorescent test
LPAI: Low Pathogenic Avian Influenza
MG : Medica Geometrica
NA : neuraminidaze.
NI: neuraminidase inhibition
OIE : Office international of epizooties
PBS: Phosphate Buffer Saline.
TLBH : t# l b o h
Tp. HCM: Thành Ph H Chí Minh
RT-PCR: Reverse Transcriptase Polymerase Chain Reaction
WHO: World Health Organization
µl: micro lít
RNP : ribonucleoprotein

vi


DANH SÁCH CÁC B NG
Trang
B ng 2.1: Các phân týp chính c a vi rút cúm týp A trên ngư i và ñ ng v t ..................5
B ng 2.2: DiGn bi n d ch cúm gia c m t" tháng 12/2003 – 05/2005 ..............................9
B ng 3.1: Trình t! c a m u dò và Primer dùng trong ph n ng PCR .........................23
B ng 3.2: B trí l y m u xét nghi m.............................................................................23
B ng 3.3: Cách th!c hi n ph n ng HA........................................................................26
B ng 3.4: Cách th!c hi n ph n ng HI .........................................................................28
B ng 4.1:T# l gia c m có kháng th b o h đ i v i vi rút cúm gia c m .....................33
B ng 4.2: T# l gia c m có kháng th đ t b o h phân b theo ngu n g c gia c m ....37
B ng 4.3: T# l m u có kháng th ñ t b o h phân b theo loài gia c m.....................39

B ng 4.4: T# l gia c m ñư c b o h phân b theo hư ng s n xu t ............................41
B ng 4.5: T# l các m c hi u giá kháng th và ch' s MG c a gia c m xét nghi m ...44
B ng 4.6: T# l các m c hi u giá kháng th và ch' s MG phân b theo ngu n g c ...45
B ng 4.7: T# l các m c hi u giá kháng th và ch' s MG phân b theo loài gia c m 47
B ng 4.8: T# l các m c kháng th ñ t và ch' s MG phân b theo hư ng s n xu t ...49
B ng 4.9: T# l nhiGm vi rút cúm gia c m (phân týp H5) trên gia c m ñư c gi t m$ .51

vii


DANH SÁCH CÁC HÌNH VÀ BI3U Đ
Trang
Hình 2.1: Hình thái và c u trúc c a vi rút cúm gia c m.................................................4
Hình 2.2: Phơi gà 9 – 11 ngày tu$i b xu t huy t...........................................................5
Hình 2.3: Các bư c tái b n c a vi rút cúm......................................................................6
Hình 2.4: B n ñ các nư c có d ch cúm t" 2003 – 2007 ................................................8
Hình 2.5: M i quan h lây nhiGm c a vi rút cúm gia c m ............................................10
Hình 2.6: Tri u ch ng b nh cúm gia c m ....................................................................12
Hình 2.7: B nh tích đ i th b nh cúm gia c m ............................................................13
Hình 2.9: Sơ đ ngun tHc phòng ch ng b nh d!a trên vòng truy n lây ....................16
Hình 2.10: Sơ đ phân vùng d ch đ i v i cúm gia c m ...............................................17
Hình 3.1: Cơ ch c a ph n ng rRT- PCR....................................................................28
Hình 3.2: Đư ng bi u diGn s lư ng ñơn v huỳnh quang c a ph n ng rRT- PCR ....32
Bi u ñ 4.1: T# l gia c m có kháng th b o h v i vi rút cúm gia c m ......................37
Bi u đ 4.2: T# l cá th có kháng th ñ t b o h phân b theo ngu n g c gia c m ...39
Bi u ñ 4.3: T# l cá th có kháng th đ t b o h phân b theo loài gia c m ..............41
Bi u ñ 4.4: T# l gia c m ñ t b o h phân b theo hư ng s n xu t...........................43
Bi u ñ 4.5: T# l các m c hi u giá kháng th .. ..........................................................45
Bi u ñ 4.6: T# l các m c hi u giá kháng th phân b theo ngu n g c gia c m .......47
Bi u ñ 4.7: T# l các m c hi u giá kháng th phân b theo loài gia c m..................48

Bi u ñ 4.8: T# l các m c hi u giá kháng th phân b theo hư ng s n xu t..............50

viii


Chương 1
M/ Đ U
1.1 . Đ4T V5N Đ
Cúm gia c m ñang là ñ i d ch nguy hi m nh hư%ng đ n năng xu t v t ni và
s c kh e con ngư i.Vi rút cúm gia c m đJc bi t là ch ng H5N1 có kh năng truy n
b nh cho gia súc và có th gây ch t ngư i.
C c Thú Y cho bi t t" ñ u năm 2008 ñ n 27/2/2008 d ch cúm ñã xu t hi n t i
15 xã thu c 9 t'nh trong c nư c, t$ng s gia c m ch t, bHt bu c tiêu h y là 21.863
con. C nư c có 5 ngư i nhiGm H5N1 trong đó có 3 ngư i đã tK vong, s ngư i ch t
vì cúm gia c m trong 2 tháng ñ u năm 2008 cao b ng c năm 2007. Th gi i d! báo
n u chúng ta khơng làm t t cơng tác phịng ch ng thì kh năng x y ra đ i d ch lây lan
t" ngư i sang ngư i.
Thành ph H Chí Minh là trung tâm gia tiêu th gia c m l n nh t trong c
nư c, gia c m gi t m$ t i thành ph H Chí Minh có ngu n g c t" nhi u t'nh khác
nhau vì v y cơng tác qu n lý r t ph c t p. Li u nhLng gia c m trên có mang m m
b nh hay khơng?
Do v y, vi c theo dõi giám sát t# l b o h sau tiêm phòng và s! lưu hành c a
vi rút gây b nh cúm gia c m là r t quan tr ng, giúp chúng ta ch ñ ng phát hi n s m
và th!c hi n các bi n pháp nh m ngăn chJn s! lây lan c a b nh. Xu t phát t" th!c t
trên, ñư c s! ñ ng ý c a Khoa Chăn Nuôi Thú Y Trư ng Đ i H c Nông Lâm Tp.
HCM và Tr m Ch n Đoán Xét Nghi m và Đi u Tr Chi C c Thú Y Tp. HCM, dư i s!
hư ng d n c a TS. Lê Anh Ph ng và BSTY. Huỳnh Th Thu Hương, chúng tơi ti n
hành th!c hi n đ tài:
“Kh o sát t' l b o h sau tiêm phòng và s! lưu hành c a vi rút cúm (phân týp H5) trên
gia c m có ngu n g c t" các t'nh Bình Dương, Long An, Tây Ninh đư c gi t m$ t i

thành ph H Chí Minh”

1


1.2. M C ĐÍCH VÀ YÊU C U
1.2.1. M c Đích
Xác đ nh t# l b o h sau tiêm phòng và s! lưu hành c a vi rút cúm gia c m
(phân týp H5) trên ñàn gia c m có ngu n g c t" các t'nh Bình Dương, Long An, Tây
Ninh nh p v gi t m$ t i Tp. HCM. Qua đó làm cơ s% đánh giá nguy cơ lây nhiGm
cúm, ñưa ra hư ng gi i quy t trong cơng tác phịng ch ng d ch cúm gia c m ñ h n
ch thi t h i trong chăn ni gia c m, cũng như đ m b o s c kh e cho ngư i tiêu
dùng.
1.2.2. Yêu C&u
Dùng ph n ng HI (haemaglutinatin inhibition) xét nghi m huy t thanh gia c m
ñ phát hi n kháng th kháng vi rút cúm gia c m (phân týp H5), t" đó xác đ nh t' l
b o h trên đàn đã tiêm phịng vHc xin vơ ho t.
Ph n

ng Real Time RT-PCR (Reverse Transcriptase Polymerase Chain

Reaction) dùng ñ xác ñ nh s! lưu hành c a vi rút cúm gia c m t" các m u d ch ngốy
h ng gia c m đư c thu th p t" m t s cơ s% gi t m$ t i Tp. HCM.

2


Chương 2
T NG QUAN
2.1. L CH S6 B NH CÚM GIA C M

B nh cúm gia c m (có tên g i là Fowl plague) đư c Perroncito mơ t ñ u tiên % Ý vào
năm 1878 và ông cho r ng tương lai sN là m t b nh quan tr ng và nguy hi m. Năm 1901,
Centanni và Savonuzzi ñã ch ng minh b nh do “vi rút có th qua l c” gây ra và đ n năm
1955 Achafer xác ñ nh vi rút thu c týp A thông qua kháng nguyên b mJt là H và N. B nh
đư c Beard mơ t % M vào năm 1971 qua ñ t d ch khá l n trên gà tây. Các năm ti p theo
b nh ñư c phát hi n % Nam M , BHc M , Nam Phi, Trung C n Đông, Châu Âu, Vương
Qu c Anh và Liên Xơ cũ (trích d n c a Lê Văn Năm, 2005). B nh xu t hi n ñ u tiên %
nư c ta vào tháng 12/ 2003.
2.2. CĂN B NH H C
2.2.1. Phân lo.i
Theo Alexander (2006): Vi rút cúm là vi rút có ARN, đư c x p vào h Orthomyxoviridae
g m 5 gi ng:
- InfluenzavirusA (vi rút cúm týp A)
- InfluenzavirusB (vi rút cúm týp B)
- InfluenzavirusC (vi rút cúm týp C)
- Thogotovirus là m t virus truy n qua ve thư ng gây nhiGm cho đ ng v t có vú
- Isavirus gây b nh thi u máu truy n nhiGm % cá h i
Ch' có các vi rút thu c gi ng InfluenzavirusA có th gây b nh trên nhi u lồi đ ng v t và
con ngư i.

3


2.2.2. Hình thái và c8u trúc vi rút cúm

Hình 2.1: Hình thái và c u trúc c a vi rút cúm gia c m
( />
Vi rút cúm gia c m có d ng hình c u, hình b u d c, hay có th d ng s i nh
đư ng kính 80 – 120 nm.
Các vi rút cúm A ñ u có h gen là acid ribonucleic (ARN), là m t ARN đơn, kí

hi u ss (-) ARN. S i âm ARN có đ dài 10.000-15.000 nucleotid, chia thành 8 đo n có
c u trúc riêng bi t, mà mOi đo n gen ch u tránh nhi m cho m t lo i protein c a vi rút
(Lê Thanh Hòa, 2004).
B mJt vi rút cúm ñư c b c b%i 2 lo i glycoprotein (dài 10 -14 nm, đư ng kính
4-6 nm) g m Haemagglutinin (H) và Neuraminidase (N). Vai trò c a H là giúp vi rút
gHn lên th th c m trên t vào v t ch , còn N có ch c năng là m t enzyme phá h y
thành t bào v t ch giúp phóng thích vi rút ñã nhân lên trong t bào b nhiGm. V i vi
rút cúm A, ngư i ta ñã bi t ñ n 16 lo i kháng nguyên H (H1-H16) và 9 lo i kháng
nguyên N (N1-N9) ( C c thú y, 2005).
MOi t$ h p gen H và N sN t o nên m t phân týp gây b nh. H là m t lo i protein
v"a quy t ñ nh tính kháng nguyên v"a quy t ñ nh ñ c l!c c a vi rút cúm A
(Tô Long Thành, 2007).

4


B ng 2.1: Các phân týp chính c a vi rút cúm týp A nhiGm trên ngư i và ñ ng v t
Lồi đ ng v t

Phân týp virus cúm A

Ngư i

H1N1, H3N1, H2N2, H1N2

Heo

H1N1, H3N, H1N2

Ng!a

H7N7, H3N8
Nhi u phân týp đ c l!c th p

Chim

H5 và H7 có th là tác nhân c a “d ch t gà” có ñ c l!c
cao
( Ngu n: Laval, 2005)

2.2.3. Đ9c ñi:m nuôi c8y
Vi rút cúm nhân lên t t trên phôi gà 9 – 11
ngày tu$i, ñư ng tiêm xoang ni u mơ gây b nh
tích t bào, gây ch t phơi, xu t huy t % các mơ
đJc bi t là da và cơ.
D!a vào đJc tính t o plaque trên mơi
trư ng t bào có th sK d ng dịng t bào th n
chó MDCK (Madin Darby Canine Kidney) hay
t bào ngun s i phơi gà CEF (Chicken Embryo

Hình 2.2: Phơi gà 9 -11 ngày tu$i b
Fibroblast) đ ni c y (Tr n Thanh Phong, 1996). nhiGm vi rút cúm

2.2.4. S;c ñ< kháng c%a vi rút cúm gia c&m
Vi rút cúm gia c m dG b tiêu di t khi % ngồi mơi trư ng và có s c đ kháng
y u ñ i v i các y u t như nhi t ñ , pH quá cao hay quá th p. Vi rút có thành ph n v
b c là lipit nên dG b b t ho t b%i các ch t t y hLu cơ như desoxycholate và natri
dodecylsulfat. Vi rút b phá h y b%i các ch t hóa h c như formol, propiolactone
(NguyGn Th Phư c Ninh, 2005).
Vi rút ñư c các ch t hLu cơ bao quanh (khi % trong d ch ti t mũi, phân) làm

tăng s c ñ kháng v i các tác nhân lý hóa. C đi u ki n l nh và m vi rút có th t n t i
lâu. Vi rút t n t i trong phân 30 – 45 ngày % 40C và 7 ngày % 200C (Sofia Boqvist,
2004).

5


2.2.5. S$ xâm nh=p và nhân lên c%a vi rút vào t, bào v=t ch%
Theo Tr n Đình T" ( 2006) :
-

Haemagglutinin giúp vi rút gHn lên th th c m trên t bào v t ch , Neuraminidase

phân h y th th trên màng t bào, giúp tách r i các h t vi rút kh i t bào % giai ño n
vi rút n y ch i chui ra kh i t bào.
-

Vi rút cúm gia c m gHn vào th th acid sialic % liên k t α2,3 galactose hi n di n

trên b mJt c a t bào bi u mơ khí qu n và t bào ru t c a các loài chim.
-

H gen c a vi rút cúm là s i âm, có ch c năng làm khuôn m u t$ng h p s i dương

(RNA tái b n trung gian), sau đó chính s i này sN làm khn m u đ t$ng h p nên
RNA h gen c a vi rút
Các bư c tái b n c%a vi rút:
I - Xâm nh p vào bên trong t bào v t
ch
II- Hòa tan và gi i phóng b gen

III-Tái b n và sao chép
IV- D ch mã
V- LHp ráp

Hình 2.3: Các bư c tái b n c a vi rút cúm
( www.influenzareport.com)
2.2.6. Tính sinh mi>n d ch
Theo Lê Thanh Hòa (2004), kháng th ñJc hi u chính là kháng th kháng H c a
vi rút cúm đương nhiGm, nhưng thơng thư ng đ ng v t hoJc ngư i ch t r t nhanh
trư c khi h miGn d ch sinh kháng th . Kháng th kháng H bao g m IgM, IgA, IgG.
Kháng th kháng H có vai trị trung hịa vi rút xu t hi n trong vòng 2 tu n sau khi tiêm
vHc xin. Hi u giá kháng th cao nh t % tu n th 3 – 7 sau khi nhiGm. Kháng th kháng
H có th phát hi n d!a vào ph n ng HI.

6


Kháng th kháng N khơng trung hịa vi rút nhưng thay vào đó c ch s! nhân lên
c a vi rút làm gi m lư ng vi rút nhân lên và làm gi m tri u ch ng lâm sàng c a b nh.
Ph n ng niêm m c ch ng l i vi rút cúm: D ch nhày bao ph trên b mJt bi u mơ
có tác d ng ngăn chJn x! xâm nh p c a vi rút cúm. Khi xâm nhiGm vào cơ th v t
ch , vi rút cúm gia c m c n gHn vào th th acid sialic. Do đó acid siallic trong d ch
nhày sN c nh tranh v i th th acid sialic c a t bào và làm gi m m c ñ xâm nhiGm
c a vi rút.
2.2.7. S$ thay ñ-i kháng nguyên c%a vi rút cúm
ĐJc ñi m b gen c a vi rút cúm là có nhi u đo n khác nhau nên kh năng thay
đ$i tính kháng ngun b mJt (H và N) là r t l n.Vi rút cúm thay ñ$i kháng nguyên b
mJt theo hai hi n tư ng sau ñây: bi n d ng u nhiên (Antigen Drift) hoJc trao ñ$i ño n
(Antigen Shift).
Bi,n d ng?u nhiên: do nhLng ñ t bi n ng u nhiên (thêm, m t, hốn đ$i m t hay

nhi u nucleotid) trên gen H và N d n ñ n thay đ$i các protein đư c mã hóa. Tình tr ng
miGn d ch có th đóng vai trị quan tr ng trong vi c ch n l c nhLng bi n ch ng m i,
giúp vi rút ñ kháng v i kh năng miGn d ch và tăng kh năng thích nghi. Do v y n u
b nh lưu hành trong qu n th kéo dài hoJc vi c tiêm phòng vHc xin sN làm tăng nguy
cơ bi n d ng u nhiên.
Trao ñ-i ño.n: là s! thay ñ$i m t trong 8 ño n gen c a vi rút cúm này b ng m t
ño n gen c a vi rút cúm khác t o nên m t t$ h p gen vi rút cúm m i có đ c l!c cao,
kh năng lây lan nhanh g p nhi u l n so v i các vi rút cũ. S! lưu hành nhi u lo i vi rút
cúm v i s lư ng l n trong cùng m t th i gian kéo dài sN t o nguy cơ x y ra trao ñ$i
ño n.
2.3. D CH T3 H C
2.3.1. Tình hình cúm gia c&m trên th, gi i và Vi"t Nam
B"nh cúm gia c&m trên th, gi i
Cu i năm 2003 - ñ u năm 2004 d ch cúm gia c m do vi rút th ñ c l!c cao H5N1
ñã n$ ra % 10 nư c châu Á: Hàn Qu c, Nh t B n, Thái Lan, Lào, Campuchia,
Indonesia, Trung qu c, Malaysia, H ng Kông và Vi t Nam gây thi t h i r t l n đ n
kinh t , chính tr , xã h i, hơn 200 tri u gia c m b ch t và tiêu h y.

7


Trong năm 2006 – 2007 nhi u qu c gia và vùng lãnh th$ trên th gi i có báo cáo
v các $ d ch cúm gia c m H5N1: Lào, Thái Lan, Campuchia, Indonexia, Myanmar,
Trung Qu c, Hàn Qu c, Nh t B n, Nga, Đài Loan, Pakistan, Nam Phi, Ai C p, Tri u
Tiên. M t s qu c gia châu Âu như Hungari, Rumani, Anh ... cũng ghi nh n có các $
d ch trên gia c m. Năm 2006 cũng là năm ghi nh n có nhi u $ d ch cúm gia c m t i
m t s qu c gia châu Phi, nơi ñư c cho là vi rút có nguy cơ bi n ñ$i và gây ñ i d ch
cúm cho ngư i.

Hình 2.4: B n đ các nư c có d ch cúm t" 2003 – 2007

(Ngu n: )
Đ u năm 2008 d ch cúm gia c m cũng x y ra r i rác % m t s qu c gia: Trung
Qu c, Hàn Qu c, Lào, Bangladet, 1n Đ , Thái Lan và Vi t Nam.
Tính đ n th i ñi m 14/4/2008 theo báo cáo c a WHO ñã có t$ng c ng 239 ngư i
ch t vì cúm gia c m trong đó Indonexia chi m nhi u nh t v i 107 trư ng h p.
B"nh cúm gia c&m @ Vi"t Nam
L n ñ u tiên trong l ch sK nư c ta, d ch cúm gia c m xu t hi n vào cu i tháng
12/2003 % t'nh Hà Tây, Long An và Ti n Giang v i t c ñ lây lan r t nhanh, ch' trong
vịng 2 tháng (đ n tháng 2/2004), d ch ñã xu t hi n % 57/64 t'nh thành trong nư c. T"

8


tháng 12/2003 – 5/2005, trên ph m vi toàn qu c ñã xu t hi n 3 ñ t d ch. DiGn bi n c
th c a 3 ñ t d ch đư c trình bày % b ng 2.2.
B ng 2.2: DiGn bi n d ch cúm gia c m t" tháng 12/2003 – 05/2005
Đ t
Đ t d ch l n
th nh t
Đ t d ch l n
th hai
Đ t d ch l n
th ba

S b tiêu h y

S xã/huy n/t'nh có x y

Th i gian

ra b nh

12/2003 – 2/2004

4/2004 - 12/2004

12/2004 – 5/2005

Vt

Cút

2.574 xã, phư ng 381 30,4

13,5

14,76

huy n, 57 t'nh

tri u

tri u

tri u

84.078

8.132

19.947

470.495

825.689

551.026

46

Gà

xã,

phư ng,

32

huy n, 17 t'nh
670 xã, phư ng, 182
huy n, 36 t'nh

(Ngu n: Ph m S Lăng, 2005)
Theo thông tin t) trang web c%a C c Thú Y:
T" ngày 15/12/2005 ñ n 12/12/2006 trên ph m vi tồn qu c khơng phát sinh
thêm $ d ch m i.
T" tháng 5/2007 - 7/2007, d ch cúm gia c m ñã tái phát t i 18 t'nh trong c nư c,
bao g m: Ngh An, Nam Đ nh, Sơn La, H i Phòng, Qu ng Ninh, BHc Giang, Đ ng
Tháp, C n Thơ, Ninh Bình, BHc Ninh, Vĩnh Phúc, Hà Nam, Qu ng Nam, Hưng Yên,
Thái Bình, Phú Th , Hà Tĩnh và Cao B ng.

T" tháng 1/2008 - 4/ 2008, đã có 25 $ d ch % 21 xã thu c 12 t'nh (Tuyên Quang,
Qu ng Tr , Ninh Bình, Hà N i, Vĩnh Long, Hà Nam, Qu ng Ninh, Qu ng Bình, Lào
Cai, Qu ng Nam, Cà Mau, Sóc Trăng), t$ng s gia c m bHt bu c ph i tiêu h y 26.280
con.
Đ n th i đi m 14/4/ 2008 Vi t Nam có 106 ngư i mHc b nh cúm H5N1 trong đó
52 ngư i tK vong. Ca b nh cu i cùng ñư c WHO báo cáo ngày 18/3/2008 là m t bé
trai 11 tu$i % huyên Thanh Liêm, t'nh Hà Nam phát b nh ngày 4/3, nh p vi n ngày 9/3
và tK vong ngày 14/3.
2.3.2. Loài c m th
Virus cúm A gây b nh ch y u cho gia c m (ñJc bi t là gà), ngư i và ñ ng v t có
vú khác. Tuy nhiên có xu hư ng vi rút cúm có đ c l!c th p ñ t bi n thành vi rút có
ñ c l!c cao gây b nh % gia c m.
9


Ph n l n các loài gia c m non ñ u m n c m v i vi rút cúm týp A. Hi n nay ñã
phân l p ñư c vi rút t" v t b u, ngOng, chim cút, gà Nh t, gà gô, gà lôi...Phân týp c a
vi rút cúm týp A ñã gây d ch cho nhi u lồi đ ng v t như : ng!a, l n, ch n, h i c u, và
thú hoang nhi u nơi trên th gi i (Bùi Quang Anh và Văn Đăng Kỳ, 2004).
2.3.3. ĐưAng xâm nh=p và phương th;c truyM m b nh xâm nh p vào gia
c m theo hai hư ng: Đư ng hô h p do
khơng khí có m m b nh và đư ng tiêu
hóa do th c ăn, nư c u ng có m m
b nh (Ph m Sĩ Lăng, 2005).

Hình 2.5: M i quan h lây nhiGm c a vi rút cúm gia c m
(Lê Thanh Hòa, 2004)

S! lây nhiGm giLa các lồi chim thơng qua s! ti p xúc tr!c ti p hoJc gián ti p v i

thú b nh hoJc mơi trư ng đã b nhiGm vi rút.
Các lồi chim hoang hay b lây nhiGm qua ñư ng tiêu hóa do ti p xúc v i ngu n
nư c nhiGm vi rút. Vi rút nhân lên v i s lư ng l n trong đư ng tiêu hóa c a chúng,
nhưng thư ng khơng có d u hi u lâm sàng. Do v y, vi rút sN ñư c bài th i qua phân
v i n ng ñ cao (1g phân có th ch a t i 107 vi rút gây nhiGm), làm ô nhiGm môi
trư ng t o ñi u ki n thu n l i cho quá trình lây lan. MJt khác vi rút có th t n t i trong
nư c ng t có đ ki m nh và % nhi t ñ v"a ph i. Vì vây, lồi chim hoang dã thư ng
là m i ñe d a nguy hi m, ngu n lưu trL m m b nh (Alexander, 2006).
Phương th;c truyTrong qu(c gia có b"nh
− T" tr i này sang tr i khác.
− S lư ng l n vi rút ñư c bài th i trong ch t ti t đư ng hơ h p và trong phân.
− Truy n lây qua khơng khí.
− Truy n lây qua các phương ti n b v y nhiGm vi rút: xe c , th c ăn, chu ng tr i,
qu n áo...
10


T) qu(c gia này sang qu(c gia khác.
− Chim di trú: chim hoang dã, th y c m, chim bi n, chim d c bãi bi n.
− Giao thương qu c t (chim s ng và th t chưa ch bi n).
2.3.4. Đ9c tính gây b"nh
Sau khi vào cơ th kho ng 1 – 2 ngày, vi rút cúm gia c m đư c bài th i ra ngồi
theo đư ng phân, mũi và mi ng... Khi gia c m hít hoJc nu t ph i vi rút, thì enzyme
trypsin trên đư ng hơ h p và bi u mơ niêm m c ru t phân cHt các phân tK này đ
phóng thích nhLng phân tK vi rút gây nhiGm. C gà, xoang mũi là v trí tăng sinh đ u
tiên c a vi rút cúm A (Lê Thanh Hòa, 2004).
V i ch ng vi rút cúm gia c m có đ c l!c cao, vi rút xâm nh p vào bên dư i l p
niêm m c và vào trong mao m ch.Vi rút nhân lên và lan tràn vào trong máu và b ch
huy t ñi ñ n các cơ quan n i t ng, não, da. D u hi u b nh và ch t là do nhi u cơ quan

b hư h i và suy gi m ch c năng.
2.4. TRI U CH1NG VÀ B NH TÍCH
2.4.1. Tri"u ch;ng
Th i kì

b nh ngHn t" vài gi trên gia c m ñư c tiêm truy n tĩnh m ch, 3 – 14

ngày trên gà % môi trư ng t! nhiên (Laval, 2005).
Tri u ch ng thay ñ$i tùy thu c vào ñ c l!c c a vi rút, lồi mHc b nh, l a tu$i,
gi i tính, tình tr ng b nh ghép, kh năng miGn d ch c a cơ th , y u t môi trư ng...
Theo NguyGn Th Phư c Ninh (2005), b nh chia làm 2 th :
B"nh do vi rút ñ#c l$c th8p LPAI (Low Pathogenic Avian Influenza)
- T' l mHc b nh cao nhưng t' l tK vong th p (kho ng 5%)
- Chim hoang dã nhiGm vi rút ñ c l!c th p khơng có d u hi u lâm sàng. Gia c m
có bi u hi n b t thư ng trong cơ quan hơ h p, tiêu hóa, bài ti t, sinh d c. D u hi u ph$
bi n nh t là % đư ng hơ h p v i các tri u ch ng ho, hHt hơi, âm rale, ch y nư c
mHt...Trên gà ñ& và gà gi ng: gà mái r , gi m s n xu t tr ng
B"nh do nhi>m vi rút ñ#c l$c cao HPAI (Highly Pathogenic Avian Influenza)
- T# l mHc b nh và tK vong cao có th t" 50% - 89%, m t s đàn có th đ n 100%.
- Trên chim hoang và v t ni ít có d u hi u lâm sàng.Thư ng con v t ch t nhanh
đ t ng t mà khơng có tri u ch ng kho ng 15% ñàn trong 3 ngày ñ u. N u b nh ti n
tri n ñ n 3-7 ngày thì có bi u hi n như run r y ñ u và c$, r i lo n v n ñ ng...Trên gà
11


ñ& và gà gi ng xu t hi n các tri u ch ng b t thư ng: gi m ăn, gi m u ng, gi m s n
xu t tr ng.
B

A

Hình 2.6: Tri u ch ng trên gà b nh cúm gia c m
A Gà n m d n ñ ng; B Ch y nhi u d ch ti t đư ng hơ h p; C Xu t hi n
tri u ch ng th n kinh; D Li t chân khơng đ ng lên đư c
(Trung tâm thú y vùng TP. HCM, 2004)

Tri"u ch;ng lâm sàng trên ngưAi (Lâm Th Thu Hương, 2004)
- S t cao 380C, th% nông, gi m lympho bào trong máu.
- X quang ph$i: viêm ph$i kN phân tán, thành m ng hay nhi u n t c c b , tiêu ch y
phân l ng (50%).
- Đau c$, viêm k t m c mHt, ch y nư c mũi
2.4.2. B"nh tích
2.4.2.1. B"nh tích đ.i th: (Theo NguyGn Th Phư c Ninh, 2005)
M c ñ bi n đ$i c a b nh tích đ i th ph thu c r t nhi u vào ñ c l!c c a vi rút
và quá trình diGn bi n b nh.
NhiGm vi rút ñ c l!c th p ch' gây viêm mũi t" th cata, serofibrin cho ñ n nhày
m (mucopµlurent) và casein hóa gây t t mũi, th i mí mHt. M$ khám th y khí qu n
phù n , ñ ng nhi u d ch r' (exudates), nhi u ch t nhày. Túi khí b viêm dày lên có
nhi u fibrin bám dính. Bu ng tr ng b viêm xu t huy t, ng d n tr ng b d ch r' đ n
casein hóa, tr ng non b d p v . Ru t b viêm xu t huy t t" cata ñ n fibrin, nJng nh t
là % vùng ru t non, manh tràng và h u mơn.
NhiGm vi rút đ c l!c cao: nhi u trư ng h p trong $ d ch cúm có m t s ch t q
nhanh khơng đ l i b nh tích, nhưng m t s gia c m khác thì có các bi n đ$i đ i th
như: mũi b viêm t t, mào thâm tím, sưng dày lên, xu t huy t ñi m và ho i tK. Khi cHt
đơi mào hoJc tích th y có màu vàng xám và óng ánh như gelatin. Mí mHt và mJt phù
12


n , ñ u sưng to. Xu t huy t dư i da, chân, kN móng chân và m t s vùng khác % đùi,
lưng...

D

C

A

B

Hình 2.7: B nh tích đ i th b nh cúm gia c m
A Bu ng tr ng và Lách xu t huy t; B Xu t huy t cRng
chân;
C Khí qu n xu t huy t; D Xu t huy t ti n m .
(Trung tâm thú y vùng TP. HCM, 2004)

2.4.2.2. B"nh tích vi th:
Khi nhiGm vi rút cúm sN xu t hi n các bi n ñ$i % m ch máu: phù, xu t huy t xu t
hi n % các v trí cơ tim, lách, ph$i, não. Các $ ho i tK có
th quan sát th y % th n, gan, ph$i. C não có th quan
sát th y s! triGn dư ng c a các t bào hình sao, gia tăng
t bào lympho % m ch và s! thối hóa các nơ-rơn th n
kinh (Laval, 2005)

Hình 2.8: B nh tích % ti u não
( Laval, 2005)
2.5. CHBN ĐỐN
Vi c xác đ nh cúm gia c m ch y u là d!a vào d u hi u lâm sàng k t h p v i
ch n đốn phịng thí nghi m.
2.5.1. ChCn ñoán lâm sàng
Ch n ñoán lâm sàng d!a vào ñJc ñi m v tri u ch ng, b nh tích và d ch t h c.

C n ch n đốn phân bi t v i các b nh gây xáo tr n hô h p như b nh Newcastle, b nh
do Chlamydia, b nh do Mycoplasma gallisepticum, b nh viêm thanh khí qu n truy n
nhiGm (ILT), b nh do Reovirus, b nh viêm ph qu n truy n nhiGm (IB).

13


2.5.2. ChCn đốn phịng thí nghi"m
2.5.2.1. M?u b"nh phCm dùng chCn đốn (Qui trình ch n đốn cúm – C c Thú Y)
-

Đ i v i gia c m, th y c m, chim và đ ng v t có vú còn s ng: m u máu, m u

phân, m u d ch ngoáy (d ch ngoáy mũi, d ch ngốy h ng, d ch ngốy khí qu n, d ch
ngốy h u mơn..).
-

Đ i v i gia c m, th y c m, chim và ñ ng v t có vú đã ch t: khí qu n, d ch khí

qu n, não, gan, lách, th n, tuy n t y.
2.5.2.2. Các phương pháp chCn đốn trong phịng thí nghi"m
Phân l=p vi rút
-

Tiêm kho ng 0,2 ml m u b nh ph m (ñã xK lý kháng sinh) vào xoang ni u mô

c a phôi tr ng gà 10-11 ngày tu$i. NhLng phơi ch t trong vịng 24 gi sau khi tiêm
truy n thư ng do b t p nhiGm hoJc thao tác sai nên b lo i b . M t s vi rút có th
m c nhanh và gây ch t phôi trư c 48 gi . Sau 72 gi hoJc t i th i đi m phơi ch t sN
ñư c thu ho ch d ch xoang ni u mô. S! hi n di n c a vi rút ñư c ch ng minh b ng

ho t tính ngưng k t h ng c u (HA) trong d ch ni u mơ (Qui trình ch n đốn cúm –
C c Thú Y).
Phát hi"n kháng nguyên
-

Test Directigen Flu A (Becton, Dickinson and company, M ) là phương pháp

ch n đốn nhanh cúm A b ng ph n ng miGn d ch qua màng l c đ tìm kháng nguyên
c a vi rút t" nhLng m u xét nghi m thích h p (ch t d ch mũi hay ch t d ch % h u
h ng, thanh qu n). Ưu ñi m c a Test Directigen Flu A là ít t n th i gian, thao tác dơn
gi n, dG th!c hi n. Tuy nhiên h n ch c a test này là ch' phát hi n ñư c vi rút cúm týp
A mà khơng xác đ nh ñư c phân týp (OIE, Manual of Diagnostic Tests and Vaccines
for Terrestrial Animals, 2004).
-

K thu t dùng kháng th huỳnh quang phát hi n nhanh vi rút cúm trong d ch

ni u mơ (Qui trình ch n đốn cúm – C c Thú Y).
-

K thu t dùng kháng th ñơn dịng phát hi n kháng ngun vi rút trong mơ

b ng nhu m immunoperoxidase (Qui trình ch n đốn cúm – C c Thú Y).
-

Ph n ng RT – PCR (Reverse Transcriptase – Polymerase Chain Reaction):

PCR là m t k thu t tiên ti n nh m phát hi n và xác ñ nh h gen c a vi rút cúm ñJc
bi t là khi chúng hi n di n v i m t lư ng r t th p. Do h gen c a vi rút cúm là m t
14

chuOi RNA ñơn nên c n t$ng h p m t DNA b$ sung (cDNA) trư c khi ñư c nhân lên.
Enzyme RT (Reverse Transcriptase) là m t polymerase dùng đ t$ng h p nên cDNA.
Do đó q trình nhân h gen RNA c a vi rút cúm ñư c g i là RT- PCR (C c thú y,
2004).
Qui trình này dùng ñ phát hi n kháng nguyên cúm gia c m trên các m u b nh
ph m. M u b nh ph m đư c ly trích và tinh s ch thành RNA tinh khi t, RNA này sN
ñư c sao chép ngư c thành cDNA v i primer ñJc hi u c a vi rút cúm A (hay H5, H7),
t" đó cDNA đư c khu ch đ i nhi u l n và ñư c phát hi n thơng qua m t đ quang
phát ra t" probe trong các chu kì nhi t. Quá trình này g i là real time RT – PCR (Qui
trình ch n ñoán cúm – C c Thú Y).
Phát hi"n kháng th:
-

Ph n ng ELISA phát hi n kháng th kháng vi rút cúm týpe A trong huy t

thanh gà. Kháng nguyên t" vi rút cúm ñư c ph lên 96 gi ng c a ñĩa ph n ng.Trong
th i gian

kháng th kháng vi rút cúm gà sN k t h p ñJc hi u v i kháng nguyên ñã

trên b mJt ñĩa. NhLng ph n không bám sN ñư c rKa trơi đi, conjugate đư c thêm vào
và gHn v i kháng th ñã bám trên gi ng. Tương t! nhLng ph n khơng bám sN đư c rKa
trơi đi, cơ ch t ñư c thêm vào. M t ñ quang c a gi ng ñư c ño % bư c sóng 650 nm
sN th hi n lư ng kháng th có trong huy t thanh. Ph n ng ELISA ch' thích h p ki m
tra trên gà và gà tây và có th phát hi n kháng th IgM trong vòng m t tu n sau khi
nhiGm vi rút cúm (OIE, Manual of Dianostic Tests and Vaccines for Terrestrial
Animals, 2004).
-

K thu t k t t a khuy ch tán trên th ch (AGP: Agar Gel Precipitation Test) phát

hi n kháng th kháng vi rút cúm gia c m týp A m t tu n sau khi nhiGm. AGP phát
hi n kháng th cúm týp A nh sK d ng kháng nguyên ñJc hi u Ribonucleoprotein. K
thu t này d!a trên nguyên tHc di chuy n hư ng v nhau ñ ng th i c a c kháng
nguyên và kháng th trong môi trư ng th ch agar. Khi kháng th ñJc hi u ti p xúc v i
kháng nguyên chúng sN k t h p v i nhau thành ñư ng k t t a có th nhìn th y b ng
mHt thư ng trong môi trư ng th ch, đư ng k t t a hình thành nơi có n ng ñ kháng
nguyên và kháng th t i ưu (OIE, Manual of Diagnostic Tests and Vaccines for
Terrestrial Animals, 2004).

15


-

Ph n ng ngăn tr% ngưng k t h ng c u (HI): phát hi n kháng th kháng vi rút

cúm týpe A phân týp H5 % gia c m sau khi nhiGm hoJc sau khi tiêm vHc xin. D!a vào
ñJc ñi m c a vi rút cúm sK d ng ph n ng HI (Hemaglutination Inhibition) dùng
kháng nguyên H5 ñJc hi u có th phát hi n kháng th kháng vi rút có trong huy t
thanh gia c m, th y c m. D!a vào m c ñ ngưng k t c a h ng c u mà chúng ta có th
xác đ nh hi u giá kháng th kháng vi rút cúm. Ưu ñi m c a ph n ng là dG th!c hi n
và cho k t qu chính xác (Trung tâm thú y vùng TP. H Chí Minh, 2006).
-

Ph n ng miGn d ch huỳnh quang (IFT: Immunofluorescent Test): phát hi n

kháng th kháng m t phân týp N ñJc hi u.

2.6 . BI N PHÁP PHÒNG VÀ CH NG B NH CÚM GIA C M
2.6.1 . Nguyên lý phòng ch(ng b"nh cúm gia c&m
Áp d ng nguyên lý phòng ch ng d ch b nh: là xóa b m t hay nhi u khâu c a
vịng truy n lây, hoJc xóa b m i quan h giLa các khâu đó (ngu n b nh là khâu quan
tr ng nh t). Phòng d ch và ch ng d ch là 2 n i dung khác nhau nhưng có m i liên h
m t thi t v i nhau: phòng d ch t t sN làm gi m ngu n b nh nên vi c ch ng d ch sN nh
nhàng hơn; ngư c l i vi c ch ng d ch t t sN làm gi m ngu n b nh nên vi c phòng d ch
sN thu n l i hơn (Lê Anh Ph ng, 2002).

Hình 2.9: Sơ đ ngun tHc phịng ch ng b nh d!a trên vịng truy n lây
Nói cách khác, đ phòng ch ng b nh truy n nhiGm hoJc d ch cúm, chúng ta
ph i t p trung các lên 3 đ i tư ng chính như sau:
−

Ph i lo i b căn nguyên, tiêu di t ngu n b nh và m m b nh (vi rút cúm).

−

H n ch t i ña s! nh hư%ng và các tác ñ ng x u b t l i c a mơi trư ng lên cơ

th đ ng v t th c m, t c là lo i b y u t trung gian truy n lây.
−

Ph i nâng cao s c ñ kháng t! nhiên, cũng như miGn d ch ch ñ ng cho ñ ng

v t th c m.
Đây cũng chính là nguyên tHc cơ b n bHt bu c trong phịng ch ng b nh truy n
nhiGm nói chung và b nh cúm gia c m nói riêng (Lê Văn Năm, 2007).
16