(Luận án tiến sĩ) Nghiên cứu kỹ thuật thu thập thông tin thống kê nhằm nâng cao chất lượng số liệu điều tra các chủ đề nhạy cảm ở Việt Nam

Bộ giáo dục và đào tạo
Trờng đại học kinh tế quốc dân
---------------

Vũ thị thu thủy

NGHIÊN CứU Kỹ THUậT THU THậP THôNG TIN THốNG Kê
nhằm NÂNG CAO CHấT LƯợng số liệu điều tra các
chủ đề nhạy cảmở việt nam

Hà nội, 2017


Bộ giáo dục và đào tạo
Trờng đại học kinh tế quốc dân
---------------

Vũ thị thu thủy

NGHIÊN CứU Kỹ THUậT THU THậP THôNG TIN THốNG Kê
nhằm NÂNG CAO CHấT LƯợng số liệu điều tra các
chủ đề nhạy cảmở việt nam
Chuyên ngành: THốNG K£ KINH TÕ
M· sè: 62310101_TK

Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. pGS.ts. TRầN THị KIM THU
2. Pgs.Ts. LƯU BíCH NGọC

Hà nội, 2017

LỜI CẢM ƠN
Luận án này là kết quả nghiên cứu nghiêm túc của tác giả trong chương trình
đào tạo nghiên cứu sinh của trường Đại học Kinh tế quốc dân khóa 33, 2012- 2016.
Trước tiên, tác giả xin chân thành cảm ơn tập thể giáo viên hướng dẫn gồm
PGS.TS. Trần Thị Kim Thu và PGS.TS. Lưu Bích Ngọc vì những định hướng nghiên
cứu và những góp ý quan trọng trong quá trình thực hiện luận án.
Tác giả xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Tổng cục Thống kê đã ủng hộ và tạo
điều kiện để tác giả tham gia chương trình đào tạo và hồn thành luận án này. Tác giả
trân trọng cảm ơn Lãnh đạo và các đồng nghiệp tại Vụ Thống kê Xã hội và Môi
trường, Tổng cục Thống kê, đã tạo điều kiện và cung cấp những thông tin phục vụ
thiết kế nghiên cứu và thực hiện luận án.
Tác giả xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Phong nguyên Vụ trưởng Vụ Thống
kê Xã hội và Môi trường vì những góp ý chi tiết với các nội dung của luận án và cung
cấp các tài liệu tham khảo để tác giả hồn thiện nghiên cứu.
Trong q trình thực hiện luận án, việc thảo luận về sử dụng phần mềm phân
tích thống kê trong xử lý số liệu với đồng nghiệp tại Viện Hàn lâm khoa học xã hội
Việt Nam đã giúp tác giả hoàn thiện nghiên cứu của mình; tác giả xin chân thành cảm
ơn ThS. Vũ Hồng Đạt vì những góp ý và chia sẻ các tài liệu tham khảo có liên quan
đến các nội dung này.
Nhân dịp này, tác giả xin chân thành cảm ơn TS. Dương Thị Hảo, TS. Nguyễn
Nguyệt Phương và TS. Dương Cơng Thành đã đóng góp ý kiến trong q trình xây
dựng bảng hỏi và lựa chọn kỹ thuật trả lời ngẫu nhiên để thử nghiệm trong Điều tra
Kiến thức và hành vi về HIV/AIDS. Các thông tin này là cơ sở quan trọng để tác giả
thực hiện ý tưởng lồng ghép nghiên cứu trong một cuộc điều tra “thật” của Tổng cục
Thống kê. Tác giả cũng xin chân thành cảm ơn Cục Thống kê thành phố Hà Nội và các
điều tra viên tại thành phố Hà Nội đã tham gia thực hiện điều tra thực địa, cung cấp
thơng tin có chất lượng cho nghiên cứu này.
Luận án này sẽ rất khó được hồn thành theo đúng chương trình nếu tác giả
không nhận được sự ủng hộ, động viên và tạo điều kiện của Gia đình. Nghiên cứu này
là một trong những minh chứng về sự đồng hành của Gia đình đối với những thành

quả hoạt động nghiên cứu của tác giả. Tác giả xin trân trọng cảm ơn về điều đó.


LỜI CAM ĐOAN

Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi
cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi thực hiện và không vi phạm
yêu cầu về sự trung thực trong học thuật.

Hà Nội, ngày 15 tháng 5 năm 2017

XÁC NHẬN CỦA

TÁC GIẢ CỦA LUẬN ÁN

ĐẠI DIỆN NGƯỜI HƯỚNG DẪN

Trần Thị Kim Thu

Vũ Thị Thu Thủy


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ
PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1
1. Lý do chọn đề tài nghiên cứu .............................................................................. 1

2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................ 4
3. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................. 5
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu....................................................................... 6
5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 7
6. Đóng góp mới của luận án .................................................................................. 8
7. Kết cấu của luận án ............................................................................................. 9
CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ KỸ THUẬT THU THẬP
THÔNG TIN ĐIỀU TRA CHỦ ĐỀ NHẠY CẢM .................................................. 11
1.1. Các vấn đề lý luận về kỹ thuật thu thập thông tin điều tra chủ đề nhạy cảm .... 11
1.1.1. Một số khái niệm sử dụng trong luận án ...................................................... 11
1.1.2. Kỹ thuật thu thập thông tin........................................................................... 17
1.1.3. Thiết kế điều tra chủ đề nhạy cảm ................................................................ 24
1.1.4. Đánh giá tác động của kỹ thuật thu thập thông tin đối với chất lượng số liệu
điều tra .................................................................................................................. 34
1.2. Những vấn đề thực tiễn về nghiên cứu và ứng dụng kỹ thuật thu thập thông
tin chủ đề nhạy cảm nhằm nâng cao chất lượng số liệu điều tra ........................ 39
1.2.1. Gia tăng nhu cầu thông tin thống kê ............................................................. 39
1.2.2. Ứng dụng các kỹ thuật thu thập thông tin chủ đề nhạy cảm.......................... 41
1.2.3. Tổng quan nghiên cứu quốc tế và trong nước về kỹ thuật thu thập thông tin
điều tra chủ đề nhạy cảm và tác động tới chất lượng số liệu................................... 43
Tóm tắt chương 1 ..................................................................................................... 53
CHƯƠNG 2 THIẾT KẾ THỬ NGHIỆM CÁC KỸ THUẬT THU THẬP THÔNG
TIN CHỦ ĐỀ NHẠY CẢM VỀ HIV/AIDS ............................................................ 54
2.1. Lựa chọn chủ đề HIV/AIDS để nghiên cứu thử nghiệm............................... 54
2.1.1. Lý do lựa chọn chủ đề HIV/AIDS ................................................................ 54
2.1.2. Nhu cầu thông tin về HIV/AIDS và khả năng đáp ứng thông tin .................. 57
2.2. Điều tra Kiến thức và hành vi về HIV/AIDS và yêu cầu thử nghiệm các kỹ
thuật thu thập thông tin về hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV............................... 59

2.2.1. Điều tra Kiến thức và hành vi về HIV/AIDS ................................................ 59
2.2.2. Yêu cầu nghiên cứu thử nghiệm các kỹ thuật thu thập thông tin................... 61
2.3. Thiết kế thử nghiệm các kỹ thuật thu thập thông tin ................................... 63
2.3.1. Lựa chọn kỹ thuật thu thập thông tin để thử nghiệm .................................... 63
2.3.2. Thiết kế câu hỏi và bảng câu hỏi .................................................................. 66
2.3.3. Quy trình tổ chức thực hiện điều tra thu thập thông tin ................................ 77
2.3.4. Nghiên cứu đánh giá tác động ...................................................................... 80
Tóm tắt chương 2 ..................................................................................................... 84
CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ ĐIỀU TRA, ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA KỸ THUẬT
THU THẬP THÔNG TIN ĐỐI VỚI CHẤT LƯỢNG SỐ LIỆU ĐIỀU TRA CHỦ
ĐỀ NHẠY CẢM VỀ HIV/AIDS ............................................................................. 85
3.1. Kết quả thực hiện điều tra thử nghiệm các kỹ thuật thu thập thơng tin ..... 85
3.1.1. Q trình tổ chức điều tra............................................................................. 85
3.1.2. Kết quả thực hiện điều tra ............................................................................ 86
3.2. Khung đánh giá tác động của các kỹ thuật thu thập thông tin đối với chất
lượng số liệu điều tra chủ đề nhạy cảm về HIV/AIDS ......................................... 88
3.2.1. Tỷ lệ không trả lời ....................................................................................... 89
3.2.2. Tỷ lệ trả lời “Có”một số biến về hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV ................ 93
3.2.3. Kỹ thuật thu thu thập thông tin ảnh hưởng đến tỷ lệ trả lời“Có” ................. 100
3.3. Đánh giá sử dụng kỹ thuật thu thập thông tin đối với chất lượng số liệu về
các hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV qua kết quả điều tra ................................. 104
3.3.1. Tỷ lệ không trả lời ..................................................................................... 104
3.3.2. Tỷ lệ trả lời “Có” một số biến về hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV ............. 107
3.3.3. Ảnh hường đến tỷ lệ trả lời “Có” ............................................................... 114
3.4. Bình luận kết quả và khái quát chung......................................................... 107
3.4.1. Phỏng vấn trực tiếp và phỏng vấn tự điền .................................................. 107
3.4.2. Kỹ thuật trả lời ngẫu nhiên (RRT).............................................................. 108
Tóm tắt chương 3 ................................................................................................... 111
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................................ 112
1. Kết luận ........................................................................................................... 112

2. Khuyến nghị .................................................................................................... 116
3. Hướng nghiên cứu tiếp theo ............................................................................ 118
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CƠNG BỐ LIÊN QUAN
ĐẾN LĨNH VỰC THỐNG KÊ.............................................................................. 119
DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 121


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
ACASI
AIDS
CAPI
CASI
CDC
ĐTV
HIV
MDGs
MICS
PAPI
PDA
PS
RS

RRT
SAVY
SDGs
T-ACASI
UNAIDS
UNGASS
WHO

Phỏng vấn bằng tai nghe và tự điền vào máy tính (tiếng Anh: Audio
CASI)
Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải (tiếng Anh: Acquired
immunodeficiency Syndrome)
Phỏng vấn trực tiếp ghi chép bằng máy tính (tiếng Anh: Computer
assisted personal interviewing)
Phỏng vấn tự điền ghi chép bằng máy tính (tiếng Anh: Computer
assisted self interviewing)
Trung tâm phịng chống và kiểm soát bệnh dịch của Hoa Kỳ (tiếng Anh:
Center of Disease Control and Prevention)
Điều tra viên hoặc người đi điều tra
Vi rút suy giảm miễn dịch ở người (tiếng Anh: Human
Immunodeficiency Virus)
Mục tiêu phát triển thiên niên kỷ (tiếng Anh: Millennium Development
Goal)
Điều tra đánh giá các mục tiêu trẻ em và phụ nữ (tiếng Anh: Multiple
Indicators of Cluster Survey)
Phỏng vấn sử dụng bảng câu hỏi giấy in sẵn để ghi chép thông tin (tiếng
Anh: Paper and pencil interviewing)
Thiết bị điện tử hỗ trợ cá nhân (tiếng Anh: Personal Digital Assistant)
Điều tra với mẫu cố định (tiếng Anh: Panel Survey hoặc Longitudinal
Survey)
Điều tra mẫu ngẫu nhiên (tiếng Anh: Randomized Survey)
Kỹ thuật trả lời ngẫu nhiên (tiếng Anh: Randomized Response
Technique)
Điều tra quốc gia về thanh niên và vị thành niên Việt Nam (tiếng Anh:
Survey and Assessment on Vietnamese Youth)
Mục tiêu phát triển bền vững (tiếng Anh: Sustainable Development
Goals)
Phỏng vấn bằng điện thoại với tai nghe và tự điền vào máy tính (tiếng

Anh: Telephone- Audio CASI)
Chương trình Phối hợp của Liên hợp quốc về HIV/AIDS (tiếng Anh:
Joint United Nations Program on HIV/AIDS)
Phiên họp đặc biệt của Đại hội đồng Liên hợp quốc về HIV/AIDS (tiếng
Anh: United Nations General Assembly Special Session)
Tổ chức Y tế thế giới (tiếng Anh: World Health Organization)


DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ
Bảng biểu:
Bảng 1.1. Một số chủ đề nhạy cảm và tỷ lệ đối tượng điều tra cho biết “không thoải
mái” khi phải cung cấp thông tin ............................................................................... 15
Bảng 1.2. Mức độ tương tác với đối tượng điều tra của các kỹ thuật thu thập thông tin ..... 22
Bảng 1.3. Ví dụ về câu hỏi trong kỹ thuật trả lời ngẫu nhiên ...................................... 28
Bảng 1.4. So sánh bốn thiết kế cơ bản của kỹ thuật trả lời ngẫu nhiên ....................... 33
Bảng 2.1. Danh sách các câu hỏi điều tra trong các bảng câu hỏi phỏng vấn tự điền sử
dụng để thiết kế thử nghiệm ....................................................................................... 71
Bảng 2.2. Danh sách các câu hỏi điều tra trong các bảng câu hỏi phỏng vấn trực tiếp,
phỏng vấn tự điền và RRT ......................................................................................... 76
Bảng 3.1. Các biến sử dụng để tính tỷ lệ khơng trả lời ............................................... 90
Bảng 3.2. Kết quả kiểm định tỷ lệ không trả lời giữa phỏng vấn trực tiếp và phỏng vấn
tự điền ..................................................................................................................... 105
Bảng 3.3. Kết quả kiểm định tỷ lệ không trả lời giữa phỏng vấn tự điền và RRT ..... 107
Bảng 3.4. Ước lượng tỷ lệ trả lời “Có” hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV từ RRT và so
sánh với thông tin tương ứng từ phỏng vấn trực tiếp và phỏng vấn tự điền .............. 109
Bảng 3.5. Kết quả ước lượng tỷ lệ trả lời “Có” và kiểm định giả thuyết của hai kỹ thuật
thu thập thông tin phỏng vấn tự điền và phỏng vấn trực tiếp .................................... 113
Bảng 3.6. Thống kê mơ tả các biến sử dụng trong mơ hình hồi quy ......................... 115
Bảng 3.7. Kết quả hồi quy đánh giá tác động của kỹ thuật thu thập thập thông tin ... 118
Bảng 3.9. Tác động biên đối với hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV ............................ 123

Bảng 3.10. Tác động biên đối với một số hành vi quan hệ tình dục khơng an tồn và
tiêm chích ma túy .................................................................................................... 125
Bảng 3.11. Tác động biên đối với một số hành vi quan hệ tình dục với hơn một người . 107

Sơ đồ:
Sơ đồ 1.1. Tổng quan Kỹ thuật thu thập thông tin ...................................................... 18
Sơ đồ 2.1. Mơ hình chuyển đổi nhu cầu thông tin sang câu hỏi điều tra HIV/AIDS ... 66
Sơ đồ 2.2. Chuyển từ câu hỏi phỏng vấn trực tiếp sang câu hỏi phỏng vấn tự điền..... 67
Sơ đồ 2.3. Các kỹ thuật thu thập thông tin và nội dung các bảng câu hỏi ................... 80


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài nghiên cứu
Cùng với sự phát triển của xã hội, nhu cầu sử dụng thông tin thống kê ngày
càng tăng lên cả về mặt số lượng và chất lượng thông tin nhằm phục vụ cho quá trình
quản lý, điều hành, giám sát các chiến lược, kế hoạch, chương trình phát triển kinh tế
xã hội của đất nước và đảm bảo hội nhập quốc tế; trong đó, chất lượng số liệu là một
trong những yêu cầu được người dùng tin quan tâm. Chất lượng số liệu thống kê là
thông tin đầu vào quan trọng để hình thành thơng tin thống kê, do vậy nếu chất lượng
số liệu không tốt sẽ dẫn đến việc cung cấp thơng tin khơng chính xác, nhận thức sai
lệch và đưa ra những quyết định sai lầm trong quá trình điều hành, quản lý. Nhận thức
được tầm quan trọng của chất lượng số liệu thống kê, Luật Thống kê của Việt Nam
được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ban hành năm 2015 đã điều
chỉnh một số quy định quan trọng nhấn mạnh vào việc nâng cao chất lượng số liệu
thống kê (Nguyễn Bích Lâm, 2015).
Trên phạm vi toàn cầu, nhằm đáp ứng cam kết quốc tế đối với các Mục tiêu
phát triển bền vững (viết tắt là SDGs), Liên hợp quốc đã kêu gọi và cam kết đồng hành
cùng với các quốc gia trong việc nâng cao năng lực thống kê nhằm củng cố hệ thống
thông tin thống kê quốc gia và cung cấp các thơng tin có chất lượng trong q trình
thực hiện các mục tiêu SDGs từ năm 2016 đến năm 2030 (United Nations, 2015).

Với các yêu cầu đặt ra như vậy, nghiên cứu nâng cao chất lượng số liệu thống
kê sẽ tiếp tục là đề tài quan trọng và cấp bách đối với cả những người sản xuất số liệu
và người sử dụng số liệu thống kê kinh tế - xã hội nói chung và số liệu thống kê về chủ
đề nhạy cảm nói riêng.
Trong thực tế, các Cơ quan Thống kê Nhà nước đã và đang nghiên cứu để tìm
các giải pháp nâng cao chất lượng số liệu thống kê đối với các thơng tin kinh tế - xã
hội nói chung. Trong đó, nghiên cứu và sử dụng các kỹ thuật thu thập thông tin nhằm
khai thác dữ liệu hồ sơ, báo cáo hành chính và điều tra thống kê đảm bảo thơng tin kịp
thời, đầy đủ, chính xác và hiệu quả về chi phí. Tuy nhiên, các thơng tin mang tính
nhạy cảm về xã hội và đời sống con người thì hầu như khơng sẵn có trong các dữ liệu
hồ sơ và báo cáo hành chính mà chủ yếu được thu thập qua hình thức điều tra. Nghĩa
là, sử dụng các phương pháp điều tra, các kỹ thuật thu thập thơng tin và cơng cụ điều
tra khác nhau để có được thông tin về chủ đề nhạy cảm từ các cá nhân thuộc đối tượng
khảo sát.
1


Điều tra là một quá trình xã hội, là sự tương tác giữa người sử dụng số liệu, nhà
nghiên cứu, điều tra viên (ĐTV) và người được thu thập số liệu. Là một quá trình xã
hội nên hành vi của các tác nhân trong quá trình chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác
nhau và hệ quả là ảnh hưởng đến chất lượng số liệu được thu thập. Hành vi của người
sử dụng số liệu và nhà nghiên cứu tương đối rõ ràng vì họ có mục tiêu rõ ràng đối với
các cuộc điều tra. Hành vi của ĐTV có thể kiểm sốt ở mức độ nhất định bằng các
cơng cụ cũng như kiểm soát mục tiêu của họ. Tuy nhiên, hành vi của người được thu
thập số liệu là vấn đề khó kiểm sốt. Trong nhiều trường hợp, người được thu thập
thông tin tham gia các cuộc điều tra với mục đích “giúp” người sử dụng số liệu và nhà
nghiên cứu. Do đó, mục tiêu của họ khơng có hoặc không rõ ràng. Đồng thời, việc trả
lời các câu hỏi điều tra là việc cung cấp các thông tin nên người tham gia điều tra có
thể có xu hướng không tiết lộ thông tin thực, đặc biệt các thông tin có tính cá nhân
hoặc những thơng tin mà người được phỏng vấn cảm thấy bất lợi với bản thân về mặt

xã hội, họ từ chối tham gia với nhiều cấp độ như từ chối trả lời một số câu hỏi, từ chối
tham gia điều tra. Hoặc người được phỏng vấn có xu hướng lựa chọn câu trả lời có thể
làm tốt hình ảnh cá nhân, lựa chọn câu trả lời phỏng đốn có thể hài lịng người hỏi
nếu một số điều kiện như tính riêng tư của các kỹ thuật thu thập thông tin điều tra cũng
như bối cảnh điều tra không được đáp ứng. Điều này cho thấy số liệu điều tra thống kê
thường bị ảnh hưởng bởi các yếu tố thiết kế điều tra cũng như thực hiện điều tra tại
thực địa như phương pháp điều tra, công cụ điều tra, các kỹ thuật thu thập thông tin,
đối tượng điều tra, chủ đề điều tra, ... (De Leeuw và Van der Zouwen, 1988; Ann
Bowling, 2005; Caroline Roberts, 2007; Ivar Krumpal, 2011…). Do vậy, thiết kế điều
tra cần thiết phải nghiên cứu và lựa chọn phương pháp điều tra và kỹ thuật thu thập
thông tin phù hợp với từng nội dung điều tra, đối tượng điều tra nhằm khuyến khích
người cung cấp thơng tin “hợp tác” tốt hơn và có “trách nhiệm” hơn trong việc cung
cấp thơng tin điều tra nói chung và thơng tin điều tra về chủ đề nhạy cảm nói riêng để
cuộc điều tra thu thập được thơng tin có chất lượng tốt nhất.
Thơng tin nhạy cảm trong điều tra thống kê được hiểu là những thơng tin khó
nói hoặc khơng thể nói với người khác vì những lý do mang tính văn hóa, những định
kiến của xã hội hoặc các vấn đề ảnh hưởng đến đời sống kinh tế, gia đình và có thể cả
tính mạng của người có thơng tin (Marquis, K.H., Marquis, M.S., Polich , J.M., 1986).
Vì vậy, trong các cuộc điều tra, người cung cấp thông tin thường tránh trả lời những
câu hỏi nhạy cảm bằng cách không trả lời hoặc trả lời theo chuẩn mực xã hội
(Tourangeau R. và Yan T., 2007). Những câu trả lời như vậy sẽ ảnh hưởng đến chất
lượng số liệu điều tra thu thập được (Robin L. Kaplan và Erica C. Yu, 2015) và kết
2


quả là thông tin sẽ bị sai lệch và méo mó so với thực tế hiện trạng của xã hội. Để khắc
phục tình trạng này thơng qua việc hạn chế tỷ lệ không trả lời hoặc câu trả lời mang
thông tin theo mong muốn của xã hội, theo chuẩn mực xã hội trong điều tra thống kê,
nhiều nghiên cứu đã thực hiện đánh giá, so sánh việc sử dụng các kỹ thuật thu thập
thông tin về chủ đề nhạy cảm. Các nghiên cứu này đánh giá và so sánh việc sử dụng

các kỹ thuật thu thập thông tin của phương pháp điều tra hỏi đáp dựa trên bảng câu hỏi
in sẵn (viết tắt là PAPI) với phương pháp hỏi đáp dựa trên bảng câu hỏi điện tử và ghi
chép bằng máy tính (viết tắt là CAPI); hoặc đánh giá các kỹ thuật thu thập thông tin
nhạy cảm trong cùng phương pháp PAPI hoặc CAPI. Những nghiên cứu đánh giá này
thường thực hiện trên các cuộc điều tra mẫu ngẫu nhiên (viết tắt là RS, tên tiếng Anh
là Ramdomized Survey), nghĩa là phân chia mẫu điều tra ngẫu nhiên cho hai nhóm đối
tượng điều tra sử dụng các kỹ thuật thu thập thơng tin khác nhau; một số ít nghiên cứu
sử dụng điều tra với mẫu cố định (viết tắt là PS, tên tiếng Anh là Panel Survey hoặc
Longitudinal Survey). Một đặc điểm chung là các nghiên cứu này được thực hiện độc
lập đối với các cuộc điều tra quốc gia trong trong q trình thu thập thơng tin1 do vậy
địi hỏi một nguồn lực lớn cho quá trình thực hiện nghiên cứu. Tại Việt Nam, đã có
một số nghiên cứu về việc sử dụng các kỹ thuật thu thập thông tin về chủ đề nhạy cảm
từ mẫu điều tra hộ gia đình, tuy nhiên các nghiên cứu này chỉ dừng lại ở việc nghiên
cứu thảo luận nhóm, chưa xây dựng báo cáo đánh giá và kết luận. Chưa có báo cáo nào
lượng hóa được tác động của các kỹ thuật thu thập thông tin đối với kết quả điều tra về
chủ đề nhạy cảm. Bên cạnh đó, kỹ thuật trả lời ngẫu nhiên (viết tắt là RRT, tên tiếng
Anh là Randomized Response Technique), một trong những kỹ thuật thu thập thông
tin được xây dựng riêng cho những cuộc điều tra khó thu thập thơng tin từ các đối
tượng khảo sát, cũng đã được nghiên cứu trên thế giới nhưng chưa từng được nghiên
cứu thực hiện trên mẫu điều tra quy mơ quốc gia tại Việt Nam. Đến nay, chưa có
nghiên cứu nào thực hiện thử nghiệm lồng ghép các kỹ thuật thu thập thông tin về chủ
đề nhạy cảm trong một cuộc điều tra “thật” thu thập thập thông tin thống kê quốc gia.
Cùng với sự phát triển của các môn khoa học tự nhiên, khoa học xã hội và tận
dụng những lợi thế của công nghệ thông tin, các kỹ thuật thu thập thông tin điều tra
ngày nay đang dần được cải tiến nhằm cung cấp số liệu một cách chính xác và nhanh
nhất đồng thời đáp ứng được các mục tiêu và yêu cầu của điều tra. Tuy nhiên, áp dụng
kỹ thuật thu thập thông tin điều tra nào là phù hợp đối với thông tin nhạy cảm để đảm
bảo thơng tin có thể thu thập được và thơng tin thực sự chính xác là vấn đề đang tiếp
tục được nghiên cứu trên thế giới và tại Việt Nam.
1

Chỉ sử dụng chung dàn mẫu của điều tra quốc gia

3


Từ tình hình thực tiễn và khoảng trống nghiên cứu nêu trên, việc nghiên cứu sử
dụng kỹ thuật thu thập thông tin điều tra các chủ đề nhạy cảm ở Việt Nam là cần thiết,
giúp cung cấp thêm bằng chứng cho những người thiết kế điều tra lựa chọn các kỹ
thuật thu thập thông tin phù hợp đối với chủ đề nhạy cảm nhằm nâng cao chất lượng số
liệu thu thập được. Luận án mang tên: “Nghiên cứu kỹ thuật thu thập thông tin thống
kê nhằm nâng cao chất lượng số liệu điều tra các chủ đề nhạy cảm ở Việt Nam”
được thực hiện mang cả ý nghĩa lý luận và thực tiễn, đáp ứng “khoảng trống” nghiên
cứu trong lĩnh vực thống kê, thu thập thông tin, số liệu ở Việt Nam hiện nay.

2. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu tổng quát của luận án là đề xuất giải pháp về sử dụng kỹ thuật điều tra
thu thập thông tin giúp nâng cao chất lượng số liệu các cuộc điều tra về chủ đề nhạy
cảm ở Việt Nam thông qua nghiên cứu các kỹ thuật thu thập thông tin nhạy cảm về
chủ đề HIV/AIDS (từ tiếng Anh là Human Immunodeficiency Virus/Acquired
immunodeficiency Syndrome; là vi rút suy giảm miễn dịch ở người/ Hội chứng suy
giảm miễn dịch mắc phải) lồng ghép trong một cuộc điều tra thống kê quy mô quốc
gia. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp thông tin định lượng về tác động của các kỹ thuật
thu thập thông tin đối với kết quả điều tra về chủ đề nhạy cảm để từ đó đề xuất sử
dụng các kỹ thuật thu thập thơng tin phù hợp với điều kiện, hồn cảnh và trình độ của
Việt Nam trong các cuộc điều tra về chủ đề nhạy cảm giúp thu thập được những thơng
tin điều tra chính xác nhất, “thật” nhất về các hiện tượng xã hội cần nghiên cứu.
Nghiên cứu được thực hiện với các mục tiêu cụ thể như sau:
-

Tổng quan phân tích, làm rõ nội dung các kỹ thuật thu thập thông tin điều tra
về chủ đề tin nhạy cảm bao gồm những điểm mạnh và điểm yếu của từng kỹ
thuật thu thập thông tin, điều kiện áp dụng và khả năng thực hiện tại Việt Nam;

-

Nghiên cứu thử nghiệm một số kỹ thuật thu thập thông tin điều tra chủ đề
nhạy cảm về HIV/AIDS lồng ghép trong một cuộc điều tra quốc gia hiện tại
của Việt Nam;

-

Đánh giá tác động của các kỹ thuật thu thập thông tin điều tra về chủ đề
nhạy cảm HIV/AIDS đã được thử nghiệm;

-

Xác định nguyên nhân của các kết quả đã được đánh giá, phân tích các điều
kiện áp dụng cho các kỹ thuật thu thập thông tin điều tra được lựa;

-

Đề xuất sử dụng các kỹ thuật thu thập thông tin điều tra chủ đề nhạy cảm
phù hợp với điều kiện, hồn cảnh và trình độ hiện tại của Việt Nam.
4


3. Câu hỏi nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu đề ra, nghiên cứu sẽ tập trung trả lời câu hỏi nghiên cứu
sau đây:

Câu hỏi 1:

Sử dụng các kỹ thuật thu thập thông tin khác nhau ảnh hưởng
như thế nào đến cách trả lời câu hỏi điều tra và đến thông tin
thu thập được về chủ đề nhạy cảm? Mức độ ảnh hưởng của kỹ
thuật thu thập thông tin đến chất lượng số liệu điều tra về chủ
đề nhạy cảm như thế nào?

Câu hỏi 2:

Sử dụng kỹ thuật thu thập thông tin điều tra nào là tốt hơn
trong điều tra các chủ đề nhạy cảm tại Việt Nam: xét về khía
cạnh ảnh hưởng của kỹ thuật thu thập thông tin đến chất lượng
số liệu?

Nghiên cứu này đánh giá việc sử dụng các kỹ thuật thu thập thông tin gồm
phỏng vấn trực tiếp, phỏng vấn tự điền và RRT trong thu thập các thông tin về chủ đề
nhạy cảm, nghiên cứu trường hợp về hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV tại thành phố Hà
Nội. Giả thuyết rằng, với những thông tin mang tính nhạy cảm, thì kỹ thuật thu thập
thơng tin nào bảo đảm tính bảo mật của thơng tin điều tra cao hơn, có mức độ tương
tác giữa ĐTV và đối tượng điều tra thấp hơn (khi các điều kiện khác không đổi) và
thông tin không theo mong đợi của xã hội nhiều hơn là kỹ thuật thu thập thông tin tốt
hơn trong điều tra chủ đề nhạy cảm.
Giả thuyết nêu trên dựa trên một số giả thiết về tính độc lập, khách quan của
người đi điều tra (ĐTV) và đặc điểm về các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi trả lời thông
tin của người trả lời câu hỏi điều tra (đối tượng điều tra). Các cuộc điều tra thống kê
được thiết kế nhằm đảm bảo rằng người đi điều tra là hoàn toàn khách quan, độc lập
với kết quả điều tra. Nói một cách khác, kết quả điều tra sẽ là như nhau kể cả khi được
thực hiện bởi những ĐTV khác nhau. Nếu điều kiện này được đảm bảo thì kết quả điều
tra phản ánh phương pháp điều tra (trong đó có kỹ thuật thu thập thơng tin). Do đó, có

thể sử dụng kết quả điều tra từ hai phương pháp khác nhau để đánh giá hiệu quả điều
tra của hai phương pháp này. Để đảm bảo tính khách quan của người đi điều tra, trước
khi thực hiện thu thập số liệu, ĐTV được tập huấn về nội dung và các quy định của
điều tra để đảm bảo rằng các ĐTV có cùng cách hiểu về những nội dung điều tra. Tất
cả các cuộc điều tra thống kê đều phải thực hiện tập huấn điều tra cho ĐTV; tại Việt
Nam, cuộc tập huấn dài nhất diễn ra trong vòng 1 tháng (Khảo sát mức sống dân cư
năm 1992/1993 và năm 1997/1998). Từ kết quả tập huấn, một số lượng nhất định ĐTV
5


đủ tiêu chuẩn sẽ được lựa chọn để tham gia điều tra (qua kiểm tra và kết quả tham gia
trong quá trình tập huấn).
Đối với người trả lời câu hỏi điều tra, thông tin do họ cung cấp bị ảnh hưởng
bởi nhiều yếu tố đặc trưng của kỹ thuật thu thập thơng tin như mức độ tương tác với
ĐTV (có sự tham gia hoặc khơng có sự tham gia của ĐTV), tính ẩn danh của thơng
tin,... Do vậy, với hai kỹ thuật thu thập thơng tin khác nhau thì đối tượng điều tra sẽ có
hành vi trả lời có thể là giống nhau hoặc khác nhau.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là các kỹ thuật thu thập thông tin và ảnh
hưởng của nó đến chất lượng số liệu điều tra về chủ đề nhạy cảm;
Nội dung nghiên cứu gồm các kỹ thuật thu thập thông tin; các loại bảng câu hỏi
sử dụng đối với mỗi kỹ thuật thu thập thông tin; chất lượng số liệu điều tra được thu
thập và tác động của các kỹ thuật thu thập thông tin điều tra đối với chất lượng số liệu
về chủ đề nhạy cảm thể hiện qua: tỷ lệ không trả lời các câu hỏi nhạy cảm, chênh lệch
các kết quả về tỷ lệ người có hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV trong điều tra chủ đề
HIV/AIDS.
Đối tượng cung cấp thông tin phục vụ nghiên cứu là những người từ 15 đến 49
tuổi trong các hộ gia đình đã tham gia Khảo sát mức sống dân cư năm 2013 tại thành
phố Hà Nội.

Nghiên cứu này giới hạn chủ đề nhạy cảm thực hiện thử nghiệm các kỹ thuật
thu thập thông tin là những vấn đề mang tính riêng tư cá nhân về các hành vi nguy cơ
lây nhiễm HIV trong một cuộc điều tra về HIV/AIDS quy mô quốc gia. Những hành vi
nguy cơ lây nhiễm HIV bao gồm: quan hệ tình dục với nhiều hơn một bạn tình, quan
hệ tình dục với người bán dâm, quan hệ tình dục đồng giới và tiêm chích ma túy;
những vấn đề này được điều tra thu thập thông tin từ các thành viên trong các hộ gia
đình Việt Nam có tuổi đời từ 15- 49 tuổi được coi là vấn đề nhạy cảm ngay cả khi đối
tượng điều tra khơng có những hành vi này vì nó đề cập đến những vấn đề riêng tư, cá
nhân và trong bối cảnh xã hội sử dụng những thông tin này như là thước đo để đánh
giá đạo đức con người. Do vậy, chủ đề nhạy cảm về HIV/AIDS có thể được sử dụng
như là một nghiên cứu trường hợp trong nghiên cứu các kỹ thuật thu thập thông tin
điều tra về chủ đề nhạy cảm để thể suy rộng áp dụng cho những cuộc điều tra về chủ
đề nhạy cảm khác ngồi HIV/AIDS và có thể được sử dụng tham khảo trong các
nghiên cứu tương tự trong tương lai.
6


Kỹ thuật thu thập thông tin điều tra chủ đề nhạy được giới hạn là những kỹ
thuật phỏng vấn để phân biệt với các kỹ thuật thu thập thông tin thứ cấp khác như khai
thác các dữ liệu hồ sơ và báo cáo hành chính hoặc quan sát, thảo luận nhóm. Các kỹ
thuật thu thập thơng tin điều tra được nghiên cứu xây dựng thử nghiệm lồng ghép
trong “Điều tra Kiến thức và hành vi về HIV/AIDS”2 là: phỏng vấn trực tiếp và kỹ
thuật trả lời ngẫu nhiên (RRT), cùng với phỏng vấn tự điền đã được thực hiện trong
cuộc điều tra sử dụng để lồng ghép này. Kết quả điều tra được sử dụng để so sánh và
đánh giá về tác động của kỹ thuật thu thập thông tin đối với chất lượng số liệu điều tra.
Giới hạn phạm vi số liệu của nghiên cứu là các hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV
được thu thập thông qua ba kỹ thuật thu thập thông tin: phỏng vấn trực tiếp, phỏng vấn
tự điền và RRT. Mẫu điều tra gồm các cá nhân là thành viên các hộ gia đình tại thành
phố Hà Nội đã tham gia Khảo sát mức sống dân cư năm 2013. Số liệu về đặc điểm
chung của đối tượng điều tra và đặc điểm chung của các hộ gia đình tham gia điều tra

của mẫu điều tra tại thành phố Hà Nội được chiết xuất từ Khảo sát mức sống năm
2013 tại thành phố Hà Nội.

5. Phương pháp nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu đề ra, nghiên cứu sử dụng các cách tiếp cận và phương
pháp nghiên cứu sau:
* Tiếp cận định tính:
- Phân tích và tổng hợp lý thuyết: nghiên cứu các tài liệu, lý luận khác nhau để
phân tích theo từng khía cạnh về đối tượng nghiên cứu; tổng hợp từng khía cạnh thơng
tin đã phân tích theo hệ thống để tổng quan lý thuyết về đối tượng nghiên cứu: sử dụng
các kỹ thuật thu thập thông tin điều tra và đánh giá chất lượng thơng tin điều tra;
- Kế thừa có chọn lọc trong xây dựng, thử nghiệm các kỹ thuật thu thập thông
tin trong điều tra thu thập thông tin về hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV.
* Tiếp cận định lượng:
- Phương pháp thống kê mô tả, so sánh gồm các phương pháp liên quan đến
tổng hợp số liệu, tóm tắt, trình bày, tính tốn và mơ tả các đặc trưng khác nhau để phản
ánh một cách tổng quát đối tượng nghiên cứu. Tính tốn số liệu bằng các phép tính cơ
bản đối với các chỉ tiêu thống kê mô tả. Số liệu thống kê mơ tả được trình bày dưới
dạng các bảng biểu số liệu.

2

Quyết định số 862/QĐ-TCTK ngày 23/8/2013 về thực hiện “Điều tra Kiến thức và hành vi về HIV/AIDS”

7