chuyển biến tư tưởng của c mác và ph ăngghen từ chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản

LỜI MỞ ĐẦU
Các Mác (1818 - 1883) và Ph.Ăngghen (1820 - 1895) là hai nhà triết học vĩ
đại của thế kỉ 19 đã có cơng sáng lập triết học Mác - Lênin, triết học Mác cũng
như toàn bộ chủ nghĩa Mác - Lênin ra đời như một tất yếu của lịch sử, nó là hệ tư
tưởng khoa học và cách mạng nhất của lồi người, khơng chỉ có ý nghĩa trong lý
luận mà cịn có ý nghĩa trong đời sống và thực tiễn, nhất là trong thực tiễn cách
mạng của giai cấp cơng nhân và nhiệm vụ giải phóng các dân tộc bị áp bức trên
tồn thế giới.
Sự hình thành và phát triển của triết học Mác - Lênin được phân chia thành
hai giai đoạn cơ bản: Giai đoạn C.Mác - Ph.Ăngghen và giai đoạn V.I.Lênin. Đó là
q trình từng bước hình thành và hồn chỉnh chủ nghĩa duy vật biện chứng và
duy vật lịch sử của C.Mác và Ph.Ăngghen. Trong điều kiện lịch sử mới, V.I.Lênin
bổ sung và phát triển những nguyên lý của triết học Mác.
Tuy nhiên, trong phạm vi bài tiểu luận này tơi sẽ chỉ trình bày quá trình
chuyển biến tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen từ chủ nghĩa duy tâm và chủ
nghĩa dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản. Đi sâu
vào một số tác phẩm: Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hêghen, Bản
thảo kinh tế triết học, Chống Đuyrinh, Biện chứng của tự nhiên.

1


NỘI DUNG
I. Sơ lược về C.Mác và Ph.Ăngghen, điều kiện ra đời của triết học Mác
1. Sơ lược về C.Mác và Ph.Ăngghen
Các Mác (5/5/1818 - 14/3/1883) sinh trưởng trong một gia đình trí thức tại
thành phố Tơ-re-vơ, tỉnh Ranh, nước Đức. Bố của ông là luật sư Hen-ri Mác, là
người có tư tưởng cấp tiến, đã đánh giá cao phái khai sáng Pháp thế kỷ XVIII và
chế độ dân chủ tư sản đã được xác lập ở Pháp, nhưng hoàn tồn khơng có khuynh
hướng cách mạng tư sản. Hen-ri Mác là người có ảnh hưởng lớn đến việc học tập
và phấn đấu của Mác. Những ảnh hưởng tốt của giáo dục gia đình, nhà trường và

quan hệ xã hội khác đã làm hình thành và phát triển ở Mác tinh thần nhân đạo và
xu hướng yêu tự do. Phẩm chất đạo đức - tinh thần cao đẹp đó khơng ngừng được
bồi dưỡng và trở thành định hướng đưa Mác tới chủ nghĩa dân chủ cách mạng và
quan điểm vô thần. Năm 1835, C.Mác vào học luật tại trường đại học Bon và qua
một năm chuyển sang học ở trường đại học Béc-lin. Tại đây, ông say mê nghiên
cứu lịch sử và triết học. Với những tư chất và sự say mê của bản thân, năm 1841
C.Mác bảo vệ thành công luận án tiến sĩ triết học với đề tài “Sự khác nhau giữa
triết học tự nhiên của Đê-mô-crit và triết học tự nhiên của Ê-pi-quya”. Mặc dù
trong tác phẩm này Mác vẫn đứng trên lập trường duy tâm của Hêghen, song ông
đã coi nhiệm vụ của triết học là phải phục vụ cuộc đấu tranh cho sự nghiệp giải
phóng con người, phá bỏ hiện thực lỗi thời theo tinh thần cách mạng của phép biện
chứng. C.Mác viết trong luận án của mình: “Giống như Promete - sau khi đã đánh
cắp lửa từ trên trời xuống, đã bắt đầu xây dựng nhà cửa và cư trú trên trái đất, triết
học cũng vậy, sau khi bao quát được toàn bộ thế giới, nó nổi dậy chống lại thế giới
các hiện tượng”. Như vậy, lúc này trong tư tưởng của C.Mác có sự mâu thuẫn về
thế giới quan giữa chủ nghĩa duy tâm triết học với tinh thần dân chủ cách mạng và
vô thần. C.Mác đã đính hơn với Jenni vào năm 1836, nhưng do hoàn cảnh xuất
thân, xét về mặt giai cấp giữa hai người có sự khác nhau nên hơn nhân chưa thể
diễn ra. Sau khi bảo vệ thành công luận án tiến sĩ C.Mác muốn có địa vị tương
xứng với Jenni, ơng có ý đinh trở thành giáo sư đại học, nhưng do hồn cảnh xã
hội nước Đức lúc đó rất hỗn loạn với nền lý luận phản động, nhận thức được ý chí
cách mạng của ơng khơng tương thích với công việc giảng dạy ở đại học Bon nên
C.Mác đã từ chối và trực tiếp tham gia đấu tranh chính trị. Vào năm 1842, C.Mác
trở thành biên tập viên của tờ báo “Sông Ranh” - một tờ báo mang tinh thần dân

2


chủ cách mạng. Trong thời gian hoạt động ở báo này, Mác vẫn đứng trên lập
trường chủ nghĩa duy tâm triết học, sau đó Mác đã chuyển từ lập trường duy tâm

sang lập trường duy vật, từ lập trường dân chủ cách mạng sang lập trường cộng
sản chủ nghĩa và sáng lập một thế giới quan mới. Từ năm 1844 trở đi, C.Mác tiếp
tục tham gia hoạt động lý luận và các phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân,
cùng với Ph.Ăngghen ơng khơng ngừng hồn thiện học thuyết khoa học và cách
mạng của mình. 14/3/1883, C.Mác mất tại Luân Đôn - Vương quốc Anh.
Ph.Ăngghen (28/11/1820 - 5/8/1895) sinh trưởng trong một gia đình chủ
xưởng dệt tại thành phố Béc-men của nước Đức. Khi còn là học sinh trung học,
Ph.Ăngghen đã căm ghét sự chuyên chế và độc đoán của bọn quan lại, ơng đã kiên
trì tự học, ni ý chí là khoa học và hoạt độn cải biến xã hội bằng cách mạng.
Ph.Ăngghen say mê nghiên cứu khoa học, đặc biệt là các tác phẩm của Hê-ghen.
Năm 1838, ông đến làm thư ký cho hiệu buôn ở Béc-rơ-men, tiếp tục tự học và
trau dồi kiến thức cho mình và chính ở đây ơng đã chịu ảnh hưởng của tư tưởng
cách mạng, đứng trên lập trường dân chủ cách mạng. Tuy nhiên lúc này ơng vẫn
chưa thốt khỏi những quan điểm duy tâm, tôn giáo, chưa phân biệt được giai cấp
công nhân là giai cấp đặc biệt trong quần chúng nhân dân bị áp bức, bóc lột. Năm
1841, trong khi thực thi nghĩa vụ quân sự ở Béc-lin, Ph.Ăngghen tiếp tục trau dồi
kiến thức, làm quen với những người thuộc phái Hê-ghen trẻ và trở thành môn đệ
của phái này. Cuối năm 1841, Ăngghen đọc tác phẩm “Bản chất đạo thiên chúa”
của Phoi-bách và nó đã có tác động mạnh mẽ tới thế giới quan của ông.
Ph.Ăngghen muốn vượt qua lập trường của phái Hê-ghen trẻ để đi đến một thế
giới quan mới thực sự cách mạng, gắn liền với cuộc đấu tranh chính trị thực tiễn
của nhân dân. Trong quá trình hoạt động lý luận và thực tiễn đấu tranh cách mạng,
ông và C.Mác đã gặp nhau, từ đó bắt đầu một tình bạn vĩ đại, họ cùng nhau xậy
dựng nên lý luận khoa học cách mạng, cùng dấn thân vào sự nghiệp đấu tranh giải
phóng con người, giải phóng xã hội. Ngày 5/8/1895, Ph.Ăngghen mất tại Ln
Đơn - Vương quốc Anh.
2. Điều kiện ra đời của triết học Mác
a. Điều kiện kinh tế - xã hội
Vào những năm 40 của thế kỷ XIX do tác động của cuộc cách mạng trong
công nghiệp làm cho lực lượng sản xuất phát triển mạnh mẽ. Phương thức sản xuất

3


tư bản chủ nghĩa được củng cố vững chắc và trở thành xu thế phát triển của nền
sản xuất xã hội. Nước Anh đã hồn thành cuộc cách mạng cơng nghiệp và trở
thành cường quốc công nghiệp. Ở Pháp, cuộc cách mạng cơng nghiệp đang đi vào
giai đoạn hồn thành. Sự phát triển của lực lượng sản xuất làm cho quan hệ sản
xuất tư bản được củng cố tạo ra cơ sở kinh tế để cho xã hội tư bản phát triển kèm
theo đó mâu thuẫn xã hội càng thêm gay gắt và bộc lộ ngày càng rõ rệt; sự phân
hóa giàu nghèo tăng lên, bất cơng xã hội tăng. Những xung đột giữa giai cấp vô
sản với tư sản đã phát triển thành những cuộc đấu tranh giai cấp.
Sự xuất hiện của giai cấp vô sản trên vũ đài lịch sử Giai cấp vô sản và giai
cấp tư sản ra đời và lớn lên cùng với sự hình thành và phát triển của phương thức
sản xuất tư bản chủ nghĩa. Khi chế độ tư bản chủ nghĩa được xác lập, giai cấp tư
sản trở thành giai cấp thống trị xã hội, giai cấp vô sản trở thành bị trị thì mâu thuẫn
giữa vơ sản với tư sản vốn mang tính đối kháng phát triển trở thành những cuộc
đấu tranh giai cấp. Cuộc khởi nghĩa của thợ dệt ở thành phố Liông (Pháp) năm
1831 tuy bị đàn áp nhưng lại bùng nổ tiếp vào năm 1834. Ở Anh có phong trào
Hiến chương vào cuối những năm 30 của thế kỷ XIX, là phong trào cách mạng to
lớn có tính chất quần chúng và có hình thức chính trị. Nước Đức nổi lên phong
trào đấu tranh của thợ dệt ở Xilêdi đã mang tính giai cấp. Trong hồn cảnh lịch
sử đó, giai cấp tư sản khơng cịn đóng vai trị là giai cấp cách mạng. Ở Anh, Pháp
giai cấp tư sản tuy nắm quyền thống trị, lại hoảng sợ trước cuộc đấu tranh của giai
cấp vơ sản nên khơng cịn là vị trí tiên phong trong q trình cải tạo dân chủ như
trước. Còn giai cấp tư sản Đức đang lớn lên trong lòng xã hội phong kiến, vốn đã
khiếp sợ bạo lực cách mạng khi nhìn vào tấm gương Cách mạng tư sản Pháp 1789,
nay lại thêm sợ hãi trước sự phát triển của phong trào cơng nhân Đức. Vì vậy, giai
cấp vô sản xuất hiện trên vũ đài lịch sử với sứ mệnh xoá bỏ xã hội tư bản và trở
thành lực lượng tiên phong trong cuộc đấu tranh cho nền dân chủ và tiến bộ xã

hội. Như vậy, thực tiễn xã hội, nhất là thực tiễn của phong trào đấu tranh của giai
cấp vơ sản địi hỏi phải được soi sáng bởi một hệ thống lý luận, một học thuyết
triết học mới. Học thuyết đó phải xuất hiện để định hướng phong trào đấu tranh
nhanh chóng đạt được thắng lợi. Sự xuất hiện của giai cấp vô sản trên vũ đài lịch
sử và phong trào đấu tranh của họ đã tạo ra nguồn tư liệu quý báu về thực tiễn xã
hội để Các Mác và Ph. Ăngghen khái quát xây dựng những quan điểm triết học.

4


b. Tiền đề lý luận
Để xây dựng học thuyết của mình ngang tầm với trí tuệ nhân loại, Các Mác
và Ph.Ăngghen đã kế thừa những thành tựu trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Triết
học Đức với hai nhà triết học tiêu biểu Hêghen và Phoiơbắc là nguồn gốc trực tiếp
của triết học Mác. Các Mác và Ph.Ăngghen đã từng là những người theo học triết
học Hêghen và nghiên cứu triết học Phoiơbắc. Qua đó, hai ơng đã nhận thấy: Tuy
học thuyết triết học của Hêghen mang quan điểm của chủ nghĩa duy tâm nhưng
chứa đựng cái “hạt nhân hợp lý” của phép biện chứng. Còn học thuyết triết học
Phoiơbắc tuy cịn mang nặng quan niệm siêu hình nhưng nội dung lại thấm nhuần
quan điểm duy vật. Các Mác và Ph.Ăngghen đã kế thừa “hạt nhân hợp lý” của
Hêghen và cải tạo, lột bỏ cái vỏ thần bí để xây dựng nên lí luận mới của phép biện
chứng. Hai ơng đã kế thừa chủ nghĩa duy vật của Phoiơbắc, khắc phục tính siêu
hình và những hạn chế lịch sử khác của nó để xây dựng nên lí luận mới của chủ
nghĩa duy vật. Từ đó tạo ra cơ sở để hai ông xây dựng nên học thuyết triết học
mới, trong đó chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng thống nhất một cách hữu cơ.
Việc kế thừa và cải tạo kinh tế chính trị học với những đại biểu xuất sắc là A.Smít
và Đ.Ricácđơ khơng những là nguồn gốc để xây dựng học thuyết kinh tế mà còn là
tiền đề lý luận để hình thành quan điểm triết học. Chủ nghĩa xã hội không tưởng
Pháp với những đại biểu nổi tiếng như Xanh Ximông và S.Phuriê là một trong ba
nguồn gốc lí luận của triết học Mác. Các Mác và Ph.Ăng ghen đã kế thừa những

quan điểm tiến bộ của chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp (quan điểm về vai trò
của nền sản xuất trong xã hội, quan điểm về sở hữu v.v...) và khắc phục tính khơng
tưởng thiếu điều kiện lịch sử cụ thể của nó để xây dựng những quan điểm duy vật
lịch sử. Vì vậy, khi tìm hiểu nguồn gốc lí luận của triết học Mác cần tìm hiểu
khơng chỉ trong triết học Đức mà trong cả chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp và
kinh tế chính trị học Anh.
c. Tiền đề khoa học tự nhiên
Tiền đề khoa học tự nhiên giữa triết học với khoa học nói chung và khoa
học tự nhiên nói riêng có mối quan hệ khăng khít. Sự phát triển của tư duy triết
học phải dựa trên cơ sở tri thức do các khoa học cụ thể đem lại. Vì thế, mỗi khi
trong khoa học có những phát minh mang tính chất vạch thời đại thì tạo ra sự thay
đổi của triết học. Trong những năm đầu của thế kỷ XIX, khoa học tự nhiên phát
triển mạnh với nhiều phát minh quan trọng: Định luật bảo tồn biến hóa năng

5


lượng, thuyết tế bào, thuyết tiến hóa. Định luật bảo tồn và chuyển hóa năng lượng
của các nhà khoa học tự nhiên chứng tỏ lực cơ học, nhiệt, ánh sáng, điện tử, các
q trình hóa học, nghĩa là các hình thức khác nhau của vận động vật chất, không
tách rời nhau mà chúng có liên hệ với nhau. Kết quả bảo tồn và chuyển hóa năng
lượng dẫn đến kết luận triết học là sự phát triển của vật chất là một q trình vơ
tận của sự chuyển hóa những hình thức vận động của chúng. Thuyết tế bào của các
nhà sinh vật chứng minh tế bào là cở sở của kết cấu và sự phát triển chung của
thực vật và động. Thuyết tế bào xác định sự thống nhất về mặt nguồn gốc và hình
thức giữa động vật và thực vật; giải thích q trình phát triển của chúng; đặt ra cơ
sở cho sự phát triển của toàn bộ nền sinh học; phá bỏ quan niệm siêu hình đã
khơng thấy sự thống nhất về mặt nguồn gốc và hình thức giữa giới thực vật và
động vật. Thuyết tiến hóa của Đácuyn (Anh) giải thích duy vật về nguồn gốc và sự
phát triển của các loài thực vật và động vật (1859). Các lồi thực vật và động vật

khơng phải là bất biến mà là biến đổi; các loài đang tồn tại hiện nay được sinh ra
từ các loài khác bằng con đường chọn lọc tự nhiên và chọn lọc nhân tạo. Phát
minh này đã “cáo chung” quan điểm cho rằng giữa thực vật và động vật khơng có
sự liên hệ là bất biến, chúng do Thượng đế tạo ra và đã đem lại cho sinh học cơ sở
thật sự khoa học, xác định tính biến dị và di truyền giữa các lồi. Những phát minh
khoa học đó đã vạch ra mối liên hệ thống nhất giữa những sự vật, giữa các hình
thức vận động khác nhau trong tính thống nhất vật chất của thế giới, vạch ra tính
biện chứng của sự vận động và phát triển. Đồng thời đã làm bộc lộ rõ tính hạn chế
và sự bất lực của phương pháp tư duy siêu hình và của tư tưởng biện chứng cổ đại
cũng như phép biện chứng của Hêghen. Từ đó đặt ra một yêu cầu trong tư duy
nhân loại cần phải xây dựng một phương pháp tư duy mới thật sự khoa học. Với
những phát minh của mình, khoa học đã cung cấp những tri thức để Các Mác và
Ph.Ăng ghen khái quát xây dựng phép biện chứng duy vật.
Như vậy, triết học Mác ra đời như một tất yếu lịch sử khơng những vì đời
sống thực tiễn mà cịn vì những tiền đề lý luận, xã hội và khoa học mà nhân loại
đã tạo ra.
II. Quá trình chuyển biến tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen từ chủ nghĩa
duy tâm và chủ nghĩa dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và chủ
nghĩa cộng sản (1842-1844)
•

Sự chuyển biến bước đầu diễn ra trong thời kì Các- Mác làm việc ở báo
Sông Ranh. Tháng 5 năm 1842, ông bắt đầu cộng tác với báo Sông Ranh;

6


•

•

•

•

tháng 10 năm đó ơng trở thành biên tập viên và đóng vai trị linh hồn của tờ
báo, làm cho nó trở thành cơ quan của phái dân chủ - cách mạng.
Thực tiễn đấu tranh trên báo chí cho tự do dân chủ đã làm tư tưởng dân chủ
-cách mạng ở C.Mác có nội dung chính xác hơn, đó là đấu tranh cho lợi ích
của quần chúng nghèo khổ. Ở Mác lúc này tư tưởng cộng sản chủ nghĩa
chưa được hình thành. Về thế giới quan triết học, nhìn chung Mác vẫn đứng
trên lập trường duy tâm của Hêgel trong việc xem xét bản chất nhà nước.
Nhưng việc phê phán chính quyền nhà nước đương thời đã cho Mác thấy
rằng, cái khách quan quyết định hoạt động của nhà nước không phải là hiện
thân của tinh thần tuyệt đối mà là những lợi ích; cịn chính quyền nhà nước
lại là “cơ quan đại diện đảng cấp của những lợi ích tư nhân “ (C - Mác và
Ph. Ăngghen: Toàn tập, nxb, Chính trị quốc gia, Hà nội, 1995,t.1, tr.229).
Như vậy, qua thực tiển, nguyện vọng muốn cắt nghĩa hiện thực, xác lập lí
tưởng tự do trong thực tế đã làm nẩy nở khuynh hướng duy vật ở Mác. Vì
thế sau khi báo Sông Ranh bị cấm (từ ngày 1 - 4 - 1843), Mác đặt ra cho
mình nhiệm vụ duyệt lại một cách có phê phán quan niệm duy tâm của
Hegel về xã hội và nhà nước, đồng thời phát hiện những động lực thật sự để
biến đổi thế giới bằng cách mạng. Trong khi phê phán chủ nghĩa duy tâm
của Hegel, Mác đã ủng hộ quan điểm duy vật của triết học Phoiơbắc. Song,
Mác lại thấy những mặt yếu trong triết học của Phoiơbắc, nhất là việc xa
rời những vấn đề chính trị nóng hổi. Sự phê phán sâu rộng đối với triết học
Hegel, việc khái quát những kinh nghiệm lịch sử cùng ảnh hưởng quan
điểm duy vật và nhân văn của triết học Phoiơbắc đã tăng cường mạnh mẽ
xu hướng duy vật trong quan điểm của Mác.
Cuối tháng 10/1843, Mác sang Pari. Ở đây, khơng khí chính trị sôi sục và

sự tiếp xúc với các đại biểu của giai cấp vơ sản đã dẫn đến bước chuyển dứt
khốt của ông sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản. Các bài báo
của Mác Bàn về vấn đề Do Thái và Góp phần phê phán triết học pháp
quyền của Hegel. Lời nói đầu đăng trong tạp chí Niên giám Pháp - Đức
được xuất bản tháng 2/1844, đã đánh dấu bước hồn thành sự chuyển biến
đó. Theo C. Mác, lý luận tiên phong có ý nghĩa cách mạng to lớn và “trở
thành một sức mạnh vật chất” khi nó xâm nhập vào phong trào cách mạng
của quần chúng nhân dân. Mác nêu rõ: “Giống như triết học thấy giai cấp
vơ sản là vũ khí vật chất của mình, giai cấp vơ sản cũng thấy triết học là vũ
khí tinh thần của mình”. Tư tưởng của Mác về vai trị lịch sử tồn thế giới
của giai cấp vơ sản là điểm xuất phát của chủ nghĩa cộng sản khoa học.
Như vậy, quá trình hình thành và phát triển tư tưởng triết học duy vật biện
chứng và triết học duy vật lịch sử cũng đồng thời là quá trình hình thành
chủ nghĩa cộng sản khoa học, thế giới quan vô sản cách mạng. Cũng trong
thời gian ấy, thế giới quan cách mạng của Ăngghen đã hình thành một cách
độc lập với Mác.
Ph. Ăngghen sinh ra trong một gia đình chủ xưởng sợi ở Bácmên thuộc tỉnh
Ranh. Khi còn là học sinh trung học Ph. Ăngghen đã căm ghét sự chuyên

7


•

•

quyền và độc đoán của bọn quan lại. Việc nghiên cứu triết học trong thời
gian ở Béclin, khi làm nghĩa vụ quân sự, đã dẫn ông đi xa hơn trên con
đường khoa học. Đặc biệt trong thời gian gần hai năm sống ở Mansextơ
(Anh) từ mùa thu 1842, việc nghiên cứu đời sống kinh tế và sự phát triển

chính trị của nước Anh, nhất là việc trực tiếp tham gia vào phong trào công
nhân ở Anh dẫn Ăngghen đến bước chuyển biến căn bản trong thế giới
quan của ông sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản.
Niên giám Pháp - Đức cũng đăng các tác phẩm phát thảo “Góp phần phê
phán kinh tế chính trị học” và “Tình cảnh giai cấp công nhân Anh” của
Ăngghen gửi đến từ Mansextơ. Các tác phẩm đó cho thấy rằng q trình
chuyển từ chủ nghĩa duy tâm và dân chủ - cách mạng sang chủ nghĩa duy
vật biện chứng và chủ nghĩa cộng sản cũng đã hồn thành. Ơng đã đứng lên
trên quan điểm duy vật và lập trường của chủ nghĩa xã hội để phê phán kinh
tế chính trị học của A.Xmít và Đ.Ricácđơ.
Sự nhất trí về tư tưởng đã dẫn đến tính bạn vĩ đại của Mác và Ăngghen, gắn
liền tên tuổi của hai ông với sự ra đời và phát triển một thế giới quan mới
mang tên Mác - thế giới quan cách mạng của giai cấp vô sản.

Sau đây ta sẽ phan tích cụ thể hơn những diễn biến tư tưởng đó của Mác và
Ăng ghen trong giai đoạn này:
Tác phẩm “Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hêghen” chứa
đựng những tư tưởng duy vật sâu sắc. C.Mác đã trình bày vấn đề nhà nước, pháp
quyền, triết học, tôn giáo trên nền tảng thế giới quan duy vật; coi triết học là vũ
khí để cải tạo thế giới. Ông phủ nhận mệnh đề “tồn tại là hợp lý” của Hêghen, kiên
quyết bác bỏ cả hình thức đang tồn tại là ý thức pháp quyền và nhà nước đang tồn
tại là nền chính trị nước Đức lúc bấy giờ. C.Mác cũng chỉ ra tính tất yếu của sự
phát triển lý luận tiên tiến để trở thành động lực cải tạo lịch sử xã hội “Vũ khí của
sự phê phán cố nhiên không thể thay thế được sự phê phán của vũ khí, lực lượng
vật chất chỉ có thể bị đánh đổ bằng lực lượng vật chất; nhưng lý luận cũng sẽ trở
thành lực lượng vật chất, một khi nó thâm nhập vào quần chúng”
Trong tác phẩm này, C.Mác đã thể hiện lập trường triết học duy vật biện
chứng, coi triết học là vũ khí tinh thần, tư tưởng của giai cấp vô sản trong cuộc
đấu tranh cải tạo xã hội: “Giống như triết học thấy giai cấp vơ sản là vũ khí vật
chất của mình, giai cấp vơ sản cũng thấy triêt học là vũ khí tinh thần của

mình”.Cũng là lần đầu tiên trong lịch sử, khi phê phán triết học của Hêghen về nhà
nước và pháp quyền, C.Mác đã mở rộng triết học duy vật biện chứng vào trong
lĩnh vực xã hội. Phương pháp biện chứng duy vật là phương pháp có ý nghĩa cách

8


mạng để phát hiện các quy luật khách quan của đời sống xã hội, làm cơ sở về mặt
thế giới quan và phương pháp luận cải tạo thực tiễn xã hội, khác về bản chất so với
phương pháp biện chứng duy tâm trong triết học Hêghen.
Mở đầu của giai đoạn này là sự ra đời của tác phẩm “Bản thảo kinh tế triết học” (1844) của C.Mác. Mục đích của tác phẩm là thông qua nghiên cứu kinh
tế học để rút ra những kết luận về triết học. Xuất phát từ việc nghiên cứu kinh tế
chính trị học Anh, từ nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, C.Mác đã phân tích bản chất
của xã hội tư bản từ các phạm trù cụ thể như tiền công, lợi nhuận, tư bản, địa tơ,
sức lao động. Đó thực chất là sự đối kháng giữa người công nhân và nhà tư bản.
“Tư bản là quyền chỉ huy lao động và sản phẩm của lao động. Nhà tư bản có được
quyền đó khơng phải nhờ những phẩm chất cá nhân hay phẩm chất con người của
hắn, mà chỉ có được với tư cách là người sở hữu tư bản. Sức mạnh của hắn là sức
mua của tư bản của hắn, sức mua mà không có gì có thể chống lại nổi”.
Như vậy, sức lao động của người cơng nhân là hàng hóa, được đem ra mua
bán, trao đổi, nhằm mục đích duy trì sự tồn tại mang tính động vật của con người.
Vấn đề “lao động bị tha hóa” được C.Mác xem là bản chất của nền sản
xuất xã hội trong chủ nghĩa tư bnar. Khác với quan niện của Hêghen coi sự tha hóa
chỉ diễn ra trong ý thức, tinh thần; Phoiơbắc chỉ nhấn mạnh sự tha hóa của bản
chất con người trong tơn giáo; thì C.Mác đã đi tới tận nguồn gốc của sự tha hóa,
đó là sự tha hóa của lao động, của bản chất con người, sự đánh mất bản chất người
trong chính q trình sản xuất vật chất. C.Mác viết “Sự tha hóa thể hiện ở chỗ tư
liệu sinh hoạt của tôi thuộc về người khác, ở chỗ đối tượng mong muốn của tôi là
vật sở hữu của người khác mà tôi không với tới được, cũng như ở chỗ bản thân
mỗi vật hóa ra là một cái khác với bản thân nó, ở chỗ hoạt động của tơi hóa ra là

một cái khác nào đó và cuối cùng, điều này cũng đúng cả đối với nhà tư bản, lực
lượng khơng phải người nói chung thống trị tất cả”. Vì vậy, quan hệ tha hóa đối
lập ấy được biểu hiện nư một sự kết tội bản chất xã hội tư bản chủ nghĩa: “Cái vốn
có của súc vật trở thành chức phận của con người, cịn cái tính người thì biến
thành cái vốn có của súc vật”. Kết luận tất yếu cần phải rút ra là muốn giải phóng
con người khỏi sự tha hóa thì phải xóa bỏ chế độ chiếm hữu tư nhân tư bản chủ
nghĩa, để trả con người trở về với chính bản chất của nó.

9


Với tinh thần phê phán, C.Mác cũng đánh giá phép biện chứng trong triết
học Hêghen, chủ nghĩa duy vật của Phoiơbắc, làm rõ những đóng góp và hạn chế
của họ, từ đó, khẳng định vai trị và tính chất cách mạng của phép biện chứng duy
vật.
Bản thảo kinh tế - triết học (1844) là tác phẩm đầu tiên của thời kỳ hình
thành những ngun lý triết học mácxít. Với năng lực khái quát cao, tư duy sắc
bén, bản lĩnh mạnh mẽ, C.Mác đã đi từ kinh tế học để rút ra những vấn đề có ý
nghĩa triết học lớn lao, những vấn đề có ý nghĩa nhân văn sâu sắc.
“Niên giám Pháp - Đức”, trong thời gian này, đã đăng tải một số tác phẩm
của Ph.Ăngghen như: Tình cảnh nước Anh, Tơmát, Cáclây, đặc biệt là tác phẩm
Bản thảo góp phần phê phán kinh tế chính trị học (1844). Ph.Ăngghen đã phê phán
trên tinh thần biện chứng kinh tế chính trị học của A.Xmít và Đ.Ricacđơ.
Ph.Ăngghen khẳng định vai trị sứ mệnh lịch sử thế giới của giai cấp vô sản, xuất
phát từ việc phê phán chế độ tư hữu và phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa.
Đây là kết luận thiên tài của Ph.Ăngghen, căn cứ vào mâu thuẫn trong lòng
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, từ việc chiếm hữu tư nhân tư liệu sản xuất,
để hướng đến chủ nghĩa xã hội.
Có thể khẳng định rằng, đến thời kỳ này, C.Mác và Ph.Ăngghen đã có
bước chuyển hoàn toàn từ thế giới quan duy tâm biện chứng sang thế giới

quan duy vật biện chứng, từ lập trường chính trị của chủ nghĩa dân chủ cách
mạng sang chủ nghĩa xã hội khoa học. Đó là một q trình phức tạp, vừa cải
tiến phép biện chứng duy vật, vừa vận dụng phép biện chứng duy vật vào việc
nhận thức lịch sử xã hội, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đặt nền móng vững chắc
cho một cuộc cách mạng trong triết học, để từng bước hồn chỉnh hệ thống
triết học của mình cả về thế giới quan và phương pháp luận.
Giai đoạn ban đầu cực kỳ quan trọng này đã đánh dấu và là bệ phóng
vững chắc cho sự phát triển và thăng hoa của tư tưởng triết học Mác- Ăng
ghen trong hai giai đoạn kế tiếp sau đây:
III. Giai đoạn đề xuất những nguyên lý triết học duy vật biện chứng và duy
vật lịch sử: (Từ 1844 đến 1848)
Những nguyên lý triết học giai đoạn này thể hiện qua các tác phẩm:

10


•
•

•

•

•

Bản thảo kinh tế triết học (năm 1844) nêu vấn đề bản chất con người.
Gia đình thần thánh do Mác và Ăngghen viết chung, xuất bản tháng 2 năm
1845 xác định tư tưởng về vai trò của quan hệ sản xuất trong đời sống, về
vai trò cách mạng của giai cấp vô sản.
Hệ tư tưởng Đức do Mác và Ăngghen viết chung cuối 1845 đến 1846. Đây

là tác phẩm chín muồi đầu tiên của chủ nghĩa Mác. Trong tác phẩm này
Mác và Ăngghen đã trình bày quan niệm duy vật lịch sử một cách có hệ
thống và những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa cộng sản khoa học như hệ
quả của quan niệm duy vật về lịch sử.
Trong các tác phẩm “Sự khốn cùng của triết học” (1847) và “Tuyên ngôn
của Đảng cộng sản” (tháng 2- 1848), chủ nghĩa Mác được trình bày như
một hệ thống với ba bộ phận hợp thành. Trong những tác phẩm này đã chứa
đựng những mầm móng của học thuyết được trình bài trong bộ “Tư bản”
sau này.
Trong “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản” đã trình bày một cách sáng sủa và
rõ ràng thế giới quan mới là chủ nghĩa duy vật cả trong lĩnh vực xã hội,
phép biện chứng với tư cách là học thuyết toàn diện nhất về sự phát triển,
về lý luận đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản. Với tác phẩm này triết học
Mác đã hình thành và được tiếp tục bổ sung phát triển trong suốt cuộc đời
của hai ông trên cơ sở tổng kết kinh nghiệm thực tiễn và khái quát các
thành tựu khoa học.

Qua phân tích ta thấy cho đến cuối năm 1844, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đi
đến những quan điểm thống nhất với nhau về triết học, đặc biệt là xã hội như mâu
thuẫn giữa công nhân và tư bản, sứ mệnh lịch sử của giai cấp cơng nhân, vấn đề
giải phóng con người. Đây là giai đoạn đánh dấu sự chuyển biến hoàn toàn từ chủ
nghĩa duy tâm sang chủ nghĩa duy vật và từ chủ nghĩa dân chủ cách mạng sang
chủ nghĩa xã hội khoa học của C.Mác và Ph.Ăngghen.
Từ năm 1848, phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân và nhân dân lao
động ở Châu Âu chống áp bức, bóc lột, đòi dân chủ tự do đã phát triển và trở
thành một làn sóng mạnh mẽ. Tháng 2/1848, cuộc đấu tranh của giai cấp công
nhân Pari kết liễu chế độ quân chủ và thành lập nền cộng hòa tự do. Ngày
13/3/1848, nhân dân lao động ở Viên (Áo) nổi dậy đấu tranh vì quyền lợi của
những người lao khổ. Cuộc chiến tranh cách mạng đã nổ ra tại Béclin vào ngày
vào ngày 18/3/1848 của lực lượng công nhân, thợ thủ cơng, phải cam kết trao

quyền chính trị cho giai cấp tư sản, tôn trọng tư tưởng tự do dân chủ, bãi bỏ lệnh
kiểm duyệt và bắt giữ những người yêu nước. Tháng 6/1848, giai cấp vô sản Pari
nổi dậy đấu tranh chống giai cấp tư sản. Bốn vạn công nhân Pari không thể chống

11


chọi với 150.000 quân của giai cấp tư sản. Kết quả 3.500 người bị đày đi biệt xứ
chốn lao tù. Ph.Ăngghen đã viết rằng: “Cuộc cách mạng của sự tuyệt vọng…
Công nhân biết rằng họ đang tiến hành một cuộc đấu tranh một cịn một mất và
thậm chí sự hóm hỉnh vui nhộn của người Pháp cũng phải lặng im trước sự khốc
liệt đáng sợ của cuộc chiến đấu này”. Sau thất bại này, các cuộc cách mạng ở Châu
Âu bị bóp nghẹt bởi giai cấp phong kiến phản bội, sự tiếp tay của giai cấp tư sản
và tiểu tư sản đứng về phe giai cấp phong kiến. Từ sự thất bại của phong trào đấu
tranh của nhân và nhân dân lao động, C.Mác và Ph.Ăngghen đã rút ra bài học là
Đảng Cộng sản phải hành động một cách tự giác và có tổ chức, phải hết sức thống
nhất và độc lập để lãnh đạo phong trào đấu tranh vì lợi ích của quần chúng lao
khổ. Từ kinh nghiệm của thực tiễn cách mạng, bằng tư duy lý luận sâu sắc, C.Mác
và Ph.Ăngghen đã cho ra đời những tác phẩm làm cơ sở cho những nguyên lý căn
bản của chủ nghĩa duy vật lịch sử.
Sau giai đoạn này, là giai đoạn Các- Mác và Ăngghen bổ sung và phát
triển lý luận triết học đến mức tương đối hoàn chỉnh.
IV. Giai đoạn Các- Mác và Ăngghen bổ sung và phát triển lý luận triết học
•

Các tác phẩm chủ yếu trong giai đoạn này là “Đấu tranh giai cấp ở Pháp”,
“Phê phán cương lĩnh Gô ta”,”Tư bản”,” Chống Đuyrinh”, “Biện chứng của
tự nhiên”. Giai đoạn này học thuyết Mác nói chung, triết học Mác nói riêng
được hồn thành dưới dạng hệ thống lý luận. Nhưng cũng cần chú ý rằng
những ý kiến bổ sung và giải thích của Ăngghen sau khi Mác qua đời có ý

nghĩa rất quan trọng trong việc phát triển học thuyết Mác.

Từ năm 1876 đến năm 1878, Ph.Ăngghen hồn thành một tác phẩm có ý
nghĩa cơ bản của triết học Mác, tác phẩm Chống Đuyrinh. Nội dung cơ bản của tác
phẩm có thể khái quát trong một số chủ đề:
Thứ nhất, vấn đề thế giới quan duy vật.
Khẳng định lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng, Ph.Ăngghen đã
phê phán Đuyrinh: “Ơng Đuyrinh nói lên những ngun lý rút ra từ tư duy, chứ
không phải từ thế giới bên ngồi, đến những ngun lý hình thức phải được ứng
dụng vào giới tự nhiên và loài người, do đó, giới tự nhiên và lồi người phải phù
hợp với chúng”.

12


Phê phán quan điểm duy tâm của Đuyrinh về vấn đề cơ bản của triết học,
Ph.Ăngghen viết: “Không phải là giới tự nhiên và loài người phải phù hợp với các
nguyên lý, mà trái lại các nguyên lý chỉ đúng trong chừng mực chúng phụ hợp với
giới tự nhiên và lịch sử. Đó là quan điểm duy vật duy nhất đối với sự vật, cịn quan
điểm của ơng Đuyrinh chống lại quan điểm ấy là quan điểm duy tâm, là quan
điểm hoàn toàn đặt lộn ngược mối quan hệ hiện thực và cấu tạo thế giới hiện thực
từ tư duy, từ những đồ thức, từ những phương án hay phạm trù tơng tại vĩnh cửu ở
đâu đó trước khi có thế giới, hoàn toàn theo kiểu của… một Hêghen nào đó”. Từ
đó, Ph.Ăngghen khẳng định rằng nhận thức của con người về vũ trụ không phải
được rút ra từ bộ óc mà từ thế giới hiện thực.
Nói về phạm trù tồn tại, Đuyrinh cho rằng: “Khi chúng ta nói đến tồn tại và
chỉ nói đến tồn tại thơi thì tính thống nhất chỉ có thể bao hàm ở chỗ: tất cả những
đối tượng mà chúng ta nói đến, đều có, đều tồn tại. Chúng được tư duy tập hợp lại
trong thể thống nhất của tồn tại ấy, chứ không phải trong thể thống nhất nào khác”.
Phê phán quan điểm duy tâm trên của Đuyrinh, Ph.Ăngghen khẳng định rằng:

“Tính thống nhất của thế giới không phải ở sự tồn tại của nó, mặc dù tồn tại là tiền
đề của tính thống nhất của nó, vì trước khi thế giới có thể là một thể thống nhất thì
trước hết thế giới phải tồn tại đã… Tính thống nhất thực sự của thế giới là ở tính
vật chất của nó, và tính vật chất này được chứng minh không phải bằng vài ba lời
lẽ khéo léo của kẻ làm trò ảo thuật, mà bằng một sự phát triển lâu dài và khó khăn
của triết học và khoa học tự nhiên”.
Trong tác phẩm Chống Đuy rinh, Ph.Ăngghen cũng đề cập đến sự vận động
của vật chất. Vận động của vật chất bao hàm mọi quá trình, mọi thay đổi diễn ra
trong vũ trụ, là sự vận động và biến đổi nói chung. Khơng có vật chất khơng vận
động, cũng như khơng có sự vận động nào mà lại không phải sự vận động của vật
chất. Ph.Ăngghen cũng khái quát các hình thức vận động trong thế giới: Vận động
cơ học, vận động vật lý, vận động hóa học, vận động sinh học và vận động xã hội.
Tất cả các hình thức vận động đó khơng tách rời, mà liên hệ, chuyển hóa lẫn nhau
trong không gian và thời gian. “Vận động trong không gian vũ trụ, vận động cơ
học của những khối nhỏ hơn trên mỗi thiên thể riêng biệt, dao động phân tử dưới
hình thức nhiệt, hay hình thức dịng điện hoặc dịng từ, phân giải hóa học và hóa
hợp hóa học, đời sống hữu cơ - đó là những hình thức vận động mà mỗi một
nguyên tử vật chất riêng biệt trong vũ trụ, trong mỗi lúc nhất định, đều nằm dưới
một hình thức vận động hay dưới nhiều hình thức vận động cùng một lúc”.

13


Từ đó, nguyên lý mà chúng ta rút ra biểu hiện thế giới quan duy vật triệt để
là: Thế giới khơng có gì ngồi vật chất đang vận động và vật chất đang vận động
trong không gian và thời gian.
Thứ hai, tư tưởng về phép biện chứng duy vật.
Phép biện chứng, trong quan niệm của Ph.Ăngghen, chính là cơng cụ để
nhận thức giới tự nhiên và lịch sử. Từ trong giới tự nhiên và lịch sử, mà tư duy
biện chứng hình thành và phát triển. “Giới tự nhiên là hịn đá thử vàng đối với

phép biện chứng, và cần phải nói rằng khoa học tự nhiên hiện đại đã cung cấp cho
sự thử nghiệm ấy những vật hết sức phong phú và mỗi ngày một tăng thêm và do
đó đã chứng minh rằng trong tự nhiên, rút cục lại, mọi cái đều diễn ra một cách
biện chứng chứ không phải siêu hình”.
Bản chất của tư duy biện chứng là sự đối lập với tư duy siêu hình. “Phép
biện chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học về những quy luật phổ biến của sự vận
động và phát triển của tự nhiên, của xã hội loài người và của tư duy”. Với định
nghĩa đó, phép biện chứng là hình thức cao nhất của tư duy khoa học theo quan
niệm của Ph.Ăngghen. Phép biện chứng đối lập với phép siêu hình. Như vậy, phép
biện chứng là khoa học của phương pháp nhận thức, phương pháp tư duy, xem xét
sự vật hiện tượng trong mối liên hệ phổ biến và sự phát triển, trong tính hệ thống,
trong q trình vận động theo khuynh hướng tiến lên. Đó là bản chất của phép
biện chứng duy vật. Đồng thời, Ph.Ăngghen cũng khẳng định sự khác biệt giữa
phép biện chứng trong triết học Mác với phép biện chứng trong triết học cổ điển
Đức. Ph.Ăngghen viết: “Có thể nói rằng hầu như chỉ có Mác và tơi là những người
đã cứu phép biện chứng tự giác thoát khỏi triết học duy tâm Đức và đưa nó vào
trong quan niệm duy vật về tự nhiên và về lịch sử”. Điều đó có ý nghĩa rằng, phép
biện chứng khơng phải được rút ra từ tư duy chủ quan của con người, khơng có
mối liên hệ nào với thực tại khách quan, mà ngược lại, là sự phản ánh của giới tự
nhiên và lịch sử vào tư duy. “Không thể đưa những quy luật biện chứng từ bên
ngoài vào giới tự nhiên, mà là phát hiện ra chúng trong giới tự nhiên và rút chúng
ra từ giới tự nhiên”.
Ph.Ăngghen đã trình bày tư tưởng biện chứng của giới tự nhiên thông qua
sự phát triển của khoa học tự nhiên, của lịch sử xã hội và kinh tế chính trị. Sự phát
triển của tư duy phản ánh thế giới khách quan được Ph.Ăngghen trình bày trong hệ

14


thống các quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật. Nói về quy luật thống nhất

và đấu tranh của các mặt đối lập, Ph.Ăngghen đã chứng minh tính khách quan và
tính phổ biến của mâu thuẫn với ý nghĩa là quy luật tồn tại trong bản thân sự vật,
hiện tượng, trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy, trong mọi quá trình phát
triển của mỗi sự vật, hiện tượng. Ph.Ăngghen nhấn mạnh rằng với tư duy biện
chứng thì việc nhận thức và giải quyết mâu thuẫn là nguồn gốc, động lực của sự
phát triển.
Quy luật từ những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất và
ngược lại đã được Ph.Ăngghen chứng minh thông qua sự phát triển của khoa học
và trong đời sống xã hội. Bản chất của quy luật chính là mối quan hệ biện chứng
giữa chất và lượng trong thế giới khách quan. Lượng biến đổi để dẫn tới chuyển
hóa về chất, đồng thời, chất tác động đến lượng để tạo nên sự chuyển hóa về
lượng. Q trình liên tục diễn ra, tạo thành cách thức của sự phát triển vừa tuần tự
vừa nhảy vọt, hình thành quy luật phổ biến của thế giới khách quan.
Quy luật phủ định của phủ định mang tính khách quan và phổ biến.
Ph.Ăngghen viết: “Vậy, phủ định cái phủ định là gì? Là một quy luật vơ cùng phổ
biến và chính vì vậy mà có một tầm quan trọng và có tác dụng vơ cùng to lớn về
sự phát triển của tự nhiên, của lịch sử và của tư duy; một quy luật, như ta đã thấy,
biểu hiện trong giới động vật và thực vật, trong địa chất học, toán học, lịch sử, triết
học”. Như vậy, đây không phải là quy luật đặc thù, mà nó tồn tại và phát triển
trong mọi lĩnh vực của thế giới khách quan và tư duy con người. Bản chất của quy
luật phủ định của phủ định chính là biểu hiện khuynh hướng chung của sự phát
triển, thể hiện tính kế thừa và tiến lên, hình thành một quá trình liên tục trong sự
vận động của sự vật, hiện tượng từ thấp đến cao. Phát triển cũng không phải là một
quá trình giản đơn, theo đường thẳng mà là một quá trình phức tạp, lặp lại cái cũ
nhưng khơng phải trùng khớp mà ở một trình độ mới cao hơn, thể hiện tính xốy
ốc của sự phát triển. Với bản chất như vậy, cái mới, theo quy luật bao giờ cũng cao
hơn và tiến bộ hơn so với cái cũ. Ph.Ăngghen cũng địi hỏi cần phải có sự phân
biệt giữa phủ định biện chứng và phủ định siêu hình: “Phủ định, trong phép biện
chứng, khơng phải chỉ có ý nghĩa giản đơn là nói: khơng, hoặc giả là tuyên bố rằng
một sự vật không tồn tại, hay phá hủy sự vậy ấy theo một cách nào đó”, mà nó là

sự tự nhiên phủ định để hướng tới sự phát triển.

15


Có thể khái qt rằng, Ph.Ăngghen đã trình bày tư tưởng về phép biện
chứng khá toàn diện, đặc biệt là ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật.
Vì vậy, Ph.Ăngghen nói: “Nhưng phép biện chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học
về những quy luật phổ biến của sự vận động và sự phát triển của tự nhiên, của xã
hội loài người và của tư duy”.
Thứ ba, một số vấn đề nhận thức luận trong tác phẩm.
Trong tác phẩm này, Ph.Ăngghen đã làm sáng tỏ theo quan điểm duy vật
biện chứng vấn đề về bản chất của tư duy, về khả năng nhận thức chân lý, tính cụ
thể của chân lý… Theo Ph.Ăngghen, tư duy con người không phải là sự nhận thức
chân lý tuyệt đối như quan điểm của Đuyrinh, mà là sự phản ánh của thế giới
khách quan vào bộ não con người, là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
Tuy duy của con người là một quá trình vừa tương đối, vừa tuyệt đối.
Ph.Ăngghen viết: “… tư duy của con người vừa là tối cao vừa là không tối cao, và
khả năng nhận thức của con người vừa là vô hạn, vừa là có hạn. Tối cao và vơ hạn
là xét theo bản tính, sứ mệnh khả năng và mục đích lịch sử cuối cùng; khơng tối
cao và có hạn là xé theo sự thực hiện riêng biệt và thực tế trong mỗi thời điểm nhất
định”.
Nhận thức chân lý, theo Ph.Ăngghen là một q trình lịch sử. Vì vậy khơng
thể có chân lý bất biến, tuyệt đích cuối cùng theo quan niệm của Đuyrinh.
Ph.Ăngghen cho rằng: “… kẻ nào đem vận dụng tiêu chuẩn của một chân lý thực
sự, bất biến, tuyệt đỉnh cuối cùng, vào những tri thức do chính bản chất của chúng
mà hoặc vẫn phải mang tính chất tương đối với một chuỗi dài những thế hệ và
phải được hồn thiện đến từng mảnh một, hoặc thậm chí - như trong thiên thể học,
địa chất học, lịch sử nhân loại - phải mãi mãi là không đầy đủ và khơng hồn thiện
chỉ vì một lý do là thiếu tài liệu lịch sử, thì kẻ đó chỉ chứng tỏ sự ngu dốt và thiếu

hiểu biết của bản thân, ngay cả khi như trường hợp ở đây, cái tham vọng cho mình
là khơng thể sai lầm khơng phải là ngun nhân thầm kín thật sự của tất cả những
điều đó. Chân lý và sai lầm, cũng giống như tất cả những phạm trù lôgic học vận
động trong những cực đối lập, chỉ có giá trị tuyệt đối trong một phạm vi cực kỳ
hạn chế”.
Rõ ràng, chân lý không phải là bất biến, vĩnh viễn mà nó là một q trình
nhận thức từ thấp đến cao, phụ thuộc vào nhiều mối quan hệ giữa chủ thể và khách

16


thể nhận thức. Tuyệt đối hóa tính tuyệt đối, tính vĩnh cửu của chân lý như Đuyrinh
thì chỉ dẫn đến chủ nghĩa duy tâm và siêu hình về nhận thức.
Tính lịch sử của chân lý, theo Ph.Ăngghen cũng giống như quan hệ đạo
đức: “Từ dân tộc này sang dân tộc khác, từ thời đại này sang thời đại khác, những
quan niệm về thiện và ác đã biến đổi nhiều đến mức chúng thường trái ngược hẳn
nhau”.
Như vậy, Ph.Ăngghen đã khẳng định những nguyên lý cơ bản của quá trình
nhận thức trên lập trường duy vật biện chứng; đối lập với chủ nghĩa duy tâm và
phương pháp siêu hình của Đuyrinh.
Thứ tư, tư tưởng duy vật lịch sử và chủ nghĩa xã hội.
Bác bỏ quan điểm của Đuyrinh xem bạo lực và chiến tranh là cơ sở để hình
thành các giai cấp trong xã hội. Ph.Ăngghen cho rằng, điều kiện kinh tế xã hội, sự
phát triển của lực lượng sản xuất, chế độ sở hữu là cơ sở có ý nghĩa quyết định
trong việc hình thành các giai cấp khác nhau. “… những cuộc xung đột không chỉ
giữa những giai cấp do đại cơng nghiệp sinh ra, mà cịn giữa lực lượng sản xuất và
những phương thức trao đổi do nó tạo ra nữa - và mặt khác, đại công nghiệp ấy,
thơng qua sự phát triển lớn lao của chính lực lượng sản xuất ấy, cũng cung cấp
những phương tiện để giải quyết những sự xung đột đó”. “Tương ứng với một
trạng thái chưa trưởng thành của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, với những quan hệ

giai cấp chưa trưởng thành là những lý luận chưa trưởng thành”.
Ph.Ăngghen bác bỏ quan niệm của Đuyrinh về chân lý đạo đức và pháp
quyền vĩnh cửu vượt qua mọi giai đoạn lịch sử của mỗi dân tộc và thời đại khác
nhau. Ngược lại, tư tưởng về đạo đức và pháp quyền chỉ có thể dựa trên những
quan hệ về kinh tế, xã hội và giai cấp nhất định trong mỗi giai đoạn lịch sử.
Để nhận thức và vận dụng quy luật vào đời sống xã hội, Ph.Ăngghen đã
nêu lên quan niệm về tất yếu và tự do: “Tự do không phải là sự độc lập tưởng
tượng đối với các quy luật của tự nhiên, mà là sở sự nhận thức được những quy
luật đó và ở cái khả năng - có được nhờ sự nhận thức này - buộc những quy luật
đó tác động một cách có kế hoạch nhằm những mục đích nhất định… Như vậy, tự
do của ý chí khơng phải là cái gì khác hơn là cái năng lực quyết định một cách
hiểu biết cơng việc. Do đó, sự phán đoán của một người về một vấn đề nhất định,

17


càng tự do bao nhiêu thì nội dung của sự phán đốn đó sẽ được quyết định với một
tính tất yếu càng lớn bấy nhiêu”
Ph.Ăngghen cũng đánh giá sự phát triển của triết học lịch sử, từ triết học
cổ đại tới chủ nghĩa duy vật hiện đại. Đó cũng là quá trình biểu hiện sự liên hệ
thống nhất giữa triết học và khoa học.
Tóm lại, Chống Đuyrinh là một tác phẩm thể hiện thế giới quan duy vật
biện chứng về triết học, kinh tế chính trị học và chủ nghĩa xã hội khoa học. Với
phương pháp biện chứng duy vật trên cơ sở nền tảng thế giới quan đó,
Ph.Ăngghen đã tổng kết toàn diện chủ nghĩa Mác, đấu tranh chống lại các quan
điểm đối lập, và tác phẩm trở thành vũ khí lý luận sắc bén trong phong trào cách
mạng của giai cấp vô sản thế giới.
Tác phẩm Biện chứng của tự nhiên được Ph.Ăngghen viết từ 1873 đến
1886, là tác phẩm giải quyết nhiều vấn đề về thế giới quan và phương pháp luận
của triết học duy vật biện chứng. Vì vậy, đây là một trong những tác phẩm quan

trọng nhất của Ph.Ăngghen.
Thứ nhất, vấn đề vật chất và vận động.
Trước hết, Ph.Ăngghen chỉ ra tính thống nhất vật chất trong sự đa dạng và
khác biệt về chất và về lượng. Tính thống nhất vật chất của thế giới biểu hiện
trong sự liên hệ, chuyển hóa, ln ln vận động và phát triển theo một quá trình
ngày càng đi lên, với sự phong phú và đa dạng trong tính hệ thống, tính chỉnh thể.
Ph.Ăngghen viết: “Tất cả những sự khác nhau về chất trong giới tự nhiên đều dựa
hoặc là trên thành phần hóa học khác nhau, hoặc là trên những số lượng hay hình
thức vận động (năng lượng) khác nhau, hoặc như trong hầu hết mọi trường hợp
đều dựa trên cả hai cái đó”. “Tất cả thế giới tự nhiên mà chúng ta có thể nghiên
cứu được là một hệ thống, một tập hợp các vật thể khăng khít với nhau”. “Vật
chất, với tính cách là vật chất, là một sáng tạo thuần túy của tư duy và là một sự
trừu tượng. Chúng ta bỏ qua những sự khác nhau về chất của những sự vật, khi
chúng ta gộp chúng, với tư cách là những vật tồn tại hữu hình, vào khái niệm vật
chất”. Quan niệm về tính thống nhất vật chất của thế giới là kết quả của quá trình
phát triển lâu dài của triết học duy vật, dựa trên những thành tựu của khoa học tự
nhiên, là sự khái quát hết sức có ý nghĩa của Ph.Ăngghen bằng phương pháp tư
duy biện chứng.

18


Trong tác phẩm, Ph.Ăngghen đã trình bày một cách có hệ thống tư tưởng về
sự vận động của vật chất. Vận động là gì? Ph.Ăngghen viết: “Vận động, hiểu theo
nghĩa chung nhất, tức được hiểu là một phương thức tồn tại của vật chất, là một
thuộc tính cố hữu của vật chất, thì bao gồm tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá trình
diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy”.
Như vậy, vận động là sự biến đổi nói chung, bao hàm tất cả mọi tính chất
và mọi khuynh hướng, với ý nghĩa bản chất là phương thức tồn tại, là thuộc tính
hữu cơ của vật chất.

Ph.Ăngghen cũng chỉ ra các hình thức vận động cơ bản của vật chất như
vận động cơ giới của các khối lượng, vận động vật lý của các phân tử, vận động
hóa học của các nguyên tử và tiên đoán về sự vận động của trường điện tử.
“Đương nhiên, nghiên cứu bản chất của sự vận động phải bắt đầu từ những
hình thức thấp nhất, đơn giản nhất của sự vận động ấy và phải học tập để hiểu
được những hình thức ấy, rồi mới có thể đạt tới một kết quả nào đó trong việc giải
thích những hình thức cao và phức tạp hơn. Như vậy, chúng ta thấy rằng trong sự
phát triển lịch sử của khoa học tự nhiên, lý luận về sự thay đổi vị trí đơn giản, cơ
học của các thiên thể, và các khối lượng trên địa cầu đã được nghiên cứu trước
tiên; sau đó là lý luận về sự vận động của các phân tử, tức vật lý học, và ngay sau
đó, gần như song song với vật lý học và có khi đi trước nó, là khoa học về sự vận
động của các nguyên tử, tức hóa học. Chỉ khi nào các ngành tri thức khác nhau ấy
về những hình thái vận động thống trị trong giới vơ sinh đã phát triển tới một mức
cao, thì người ta mới có thể giải thích một cách có hiệu quả những hiện tượng của
vận động biểu hiện quá trình sự sống”.
Giữa các hình thức vận động ln có sự liên hệ, chuyển hóa lẫn nhau.
Ph.Ăngghen cho rằng: “trong những điều kiện nhất định, chúng có thể chuyển hóa
từ một hình thái này sang một hình thái khác. Vận động cơ giới của các khối lượng
chuyển hóa thành nhiệt, thành điện, thành từ, nhiệt và điện chuyển hóa thành phân
giải hóa học; và ngược lại q trình hóa hợp hóa học lại sinh ra nhiệt và điện và
thơng qua điện mà sinh ra từ, cuối cùng nhiệt và điện lại sinh ra vận động cơ giới
của các khối lượng. Và sự chuyển hóa đó diễn ra như sau: một số lượng nhất định
của một hình thái vận động bao giờ cũng tương ứng với một lượng chính xác nhất
định của một hình thái vận động khác”.

19


Trên cơ sở những thành tựu của khoa học tự nhiên, Ph.Ăngghen đã nêu lên
tính chỉnh thể, tính đa dạng của q trình vận động, chuyển hóa của thế giới vật

chất vô tận và vĩnh viễn.
Thứ hai, tư tưởng về phép biện chứng.
Phép biện chứng trong tác phẩm trước hết biểu hiện ở quan niệm của
Ph.Ăngghen về vai trò của tư duy lý luận: “… cũng như bất kỳ khoa học nào khác,
khoa học về tư duy là một khoa học lịch sử, là khoa học về sự phát triển của lịch
sử tư duy con người… Còn về phép biện chứng thì cho tới nay mới có hai nhà tư
tưởng là Arixtốt và Hêghen đã nghiên cứu tương đối chính xác. Nhưng chính phép
biện chứng là một hình thức tư duy quan trọng nhất đối với khoa học tự nhiên hiện
đại, bởi chỉ vì chỉ có nó mới có thể đem lại sự tương đồng và do đó đem lại
phương pháp giải thích những q trình phát triển diễn ra trong giới tự nhiên, giải
thích những mối liên hệ phổ biến; những bước quá độ một lĩnh vực nghiên cứu
này sang một lĩnh vực nghiên cứu khác”.
Bàn về phép biện chứng trong lịch sử, Ph.Ăngghen đề cập đến phép biện
chứng của triết học Arixtốt, Đềcáctơ, Cantơ và Hêghen. Trên tinh thần phê phán,
Ph.Ăngghen đã nhấn mạnh hạt nhân hợp lý trong phép biện chứng duy tâm của
Hêghen. Theo quan niệm của C.Mác: “Tính chất thần bí mà phép biện chứng đã
mắc phải ở trong tay Hêghen tuyệt nhiên không ngăn cản Hêghen trở thành người
đầu tiên trình bày một cách bao qt và có ý thức những hình thái vận động chung
của phép biện chứng. Ở Hêghen, phép biện chứng bị lộn ngược đầu xuống đất. Chỉ
cần dựng nó lại là sẽ phát hiện được cái nhân hợp lý của nó ở đằng sau cái vỏ thần
bí của nó”. Tư tưởng đó đã khẳng định rằng, biện chứng khách quan của thế giới
tự nhiên đóng vai trị quyết định đối với biện chứng chủ quan trong tư duy con
người. Những quy luật cơ bản của phép biện chứng như “quy luật về sự chuyển
hóa từ số lượng thành chất lượng và ngược lại, quy luật về sự xâm nhập lẫn nhau
của các mặt đối lập, quy luật về sự phủ định của phủ định” là sự phản ánh những
mối liên hệ cơ bản và phổ biến trong giới tự nhiên và lịch sử. “Vậy là từ trong lịch
sử của giới tự nhiên và lịch sử của xã hội loài người mà người ta rút ra được các
quy luật của phép biện chứng… Những quy luật biện chứng là những quy luật thật
sự của sự phát triển của giới tự nhiên…”. Ph.Ăngghen kết luận trên tinh thần của
triết học duy vật biện chứng: “Biện chứng gọi là khách quan thì chi phối trong

tồn bộ giới tự nhiên, cịn biện chứng gọi là chủ quan, tức là tư duy biện chứng, thì

20


chỉ là sự phản ánh sự chi phối, trong toàn bộ giới tự nhiên, của sự vận động thông
qua những mặt đối lập, tức là những mặt, thông qua sự đấu tranh thường xuyên
của chúng và sự chuyển hóa cuối cùng của chúng từ mặt đối lập này thành mặt đối
lập kia”.
Với những tư tưởng biện chứng về tính hệ thống, sự chuyển hóa của các
q trình thống nhất và đa dạng trong thế giới vật chất, Ph.Ăngghen viết: “Quan
niệm mới về giới tự nhiên đã được hoàn thành trên những nét cơ bản: tất cả cái gì
cứng nhắc đều bị tan ra, tất cả cái gì là cố định đều biến thành mây khói và tất cả
những gì đặc biệt mà người ta cho là tồn tại vĩnh cửu thì đã trở thành nhất thời; và
người ta đã chứng minh rằng toàn bộ giới tự nhiên đều vận động theo một dịng và
một tuần hồn vĩnh cửu”. Bản chất của q trình biện chứng đó chính là sự bất
diệt và vĩnh viễn của vật chất vận động: “Vật chất vận động theo một chu trình bất
diệt… một chu trình mà trong đó mỗi hình thức tồn tại hữu hạn của vật chất, dù đó
là mặt trời hay là tinh vân, một con vật riêng lẻ hay là một loài động vật, sự hóa
hợp hay là sự phân giải hóa học, cũng đều có tính chất tạm thời như nhau; chu
trình mà trong đó khơng có gì là vĩnh cửu, trừ cái vật chất đang vĩnh viễn biến đổi,
vĩnh viễn vận động, và các quy luật theo đó vật chất vận động và biến đổi…
Chúng ta cũng tin chắc rằng qua tất cả mọi sự chuyển hóa của nó, vật chất vẫn cứ
vĩnh viễn như thế, rằng không bao giờ một thuộc tính của nó ở trên trái đất tức là
cái tinh thần đang tư duy, thì nó lại phải - cùng với một tính tất yếu sắt thép như
thế - tái sinh cái tinh thần ấy ở một nơi nào khác và trong một thời gian nào khác”.
Ph.Ăngghen cũng khẳng định rằng, tư duy biện chứng là chìa khóa, là con
đường để dẫn tới sự phát triển của khoa học, để khoa học làm tròn sứ mệnh cao cả
của nó: “… một dân tộc muốn đứng vững trên đỉnh cao của khoa học thì khơng thể
khơng có tư duy lý luận… chỉ có phép biện chứng mới có thể giúp cho khoa học

tự nhiên vượt khỏi những khó khăn về lý luận… Trên thực tế, ở đây, ngày nay
không cịn một lối thốt, khơng cịn một khả năng nào để có thể nhìn thấy ánh
sáng nếu khơng từ bỏ tư duy siêu hình mà quay trở lại với tư duy biện chứng, bằng
cách này hay cách khác”. Bởi vậy, “Trong thực tế, khinh miệt phép biện chứng thì
khơng thể không bị trừng phạt… sự khinh thường phép biện chứng theo kiểu kinh
nghiệm chủ nghĩa sẽ bị trừng phạt như sau: nó đưa một số người thực nghiệm chủ
nghĩa tỉnh táo nhất sa vào chỗ dị đoan ngu xuẩn nhất, sa vào thần linh học cận
đại”.

21


Chính vai trị của phép biện chứng đã dẫn tới mối liên hệ thống nhất giữa
triết học và khoa học tự nhiên. Khoa học tự nhiên đặt cơ sở cho những khái quát
phổ biến của triết học, còn những khái quát triết học lại trở thành phương pháp
luận cho khoa học tự nhiên đi sâu vào nghiên cứu thế giới khách quan. Mối liên hệ
biện chứng giữa vật chất vận động với khoa học đã được Ph.Ăngghen chỉ ra trong
sự thống nhất: các hình thức vận động của thế giới vật chất là cơ sở để hình thành
các lĩnh vực khoa học khác nhau. Đồng thời, sự liên hệ và chuyển hóa giữa các
hình thức vận động đã hình thành nên các khoa học liên ngành. Biện chứng khách
quan quyết định biện chứng của quá trình nhận thức, tư duy, trong hình thức hóa
các khoa học.
Thứ ba, tư tưởng của Ph.Ăngghen về sự sống và nguồn gốc con người.
Quá trình phát triển của thế giới tự nhiên là nguồn gốc của sự sống, nguồn
gốc của sự hình thành con người và lịch sử xã hội. Dựa trên những thành tựu khoa
học tự nhiên vĩ đại của thời kỳ này, Ph.Ăngghen đã chỉ ra quá trình phát triển biện
chứng của thế giới tự nhiên: “Có lẽ phải trải qua hàng nghìn năm mới có được
những điều kiện trong đó có thể thực hiện được bước tiến tiếp theo và từ chất
anbumin khơng có hình thù nhất định ấy đã có thể xuất hiện tế bào đầu tiên nhờ
hình thành nên một cái nhân và một cái màng bọc ở bên ngoài. Nhưng với cái tế

bào đầu tiên ấy thì cơ sở cho sự cấu thành hình thức của thế giới hữu cơ cũng đã
có… Từ những động vật đầu tiên đã phát triển - chủ yếu là do sự tiếp tục phân hóa
vơ số những lớp, bộ, họ, giống và loại động vật để rồi sau cùng đi đến cái hình thái
mà trong đó hệ thống thần kinh đạt tới trình độ phát triển đầy đủ nhất, tức là hình
thức các lồi có xương sống, và cuối cùng trong các lồi có xương sống mà trong
đó giới tự nhiên đạt tới trình độ tự nhận thức được mình: đó là con người”.
Ph.Ăngghen cũng chứng minh nguồn gốc của sự sống xuất phát từ những
điều kiện tất yếu của các quá trình hóa học, sinh học, phủ định vai trị sáng tạo của
thượng đến hoặc du nhập sự sống từ không gian vũ trụ. Từ đó, Ph.Ăngghen chỉ ra
vai trị của lao động và ngơn ngữ trong việc hình thành con người. “Các nhà kinh
tế chính trị khẳng định rằng lao động là nguồn gốc của mọi của cải. Lao động
đúng là như vậy, khi đi đôi với tự nhiên là cái cung cấp những vật liệu cho lao
động biến thành của cải. Nhưng lao động cịn là một cái gì vơ cùng lớn lao hơn thế
nữa. Lao động là điều kiện cơ bản đầu tiên của toàn bộ đời sống loài người, và như

22


thế đến một mức mà trên một ý nghĩa nào đó, chúng ta phải nói: lao động đã sáng
tạo ra bản thân con người”.
Do lao động mà bàn tay con người ngày càng biến đổi để phù hợp với tính
chất phức tạp của quá trình lao động. Lao động tạo nên vật phẩm dồi dào, để từ đó
con người ngày càng có điều kiện phát triển về thể lực và trí lực. Lao động cũng là
điều kiện tất yếu để hình thành ngơn ngữ và tư duy. “Đem so sánh con người với
các loài vật, người ta sẽ thấy rõ ràng ngôn ngữ bắt nguồn từ lao động và cùng phát
triển với lao động, đó là cách giải thích duy nhất đúng về nguồn gốc của ngôn
ngữ”.
Đồng thời, thông qua q trình phát triển của lao động và ngơn ngữ mà các
giác quan của con người ngày càng hoàn thiện, các lĩnh vực khác nhau của đời
sống xã hội ra đời và phát triển. Ph.Ăngghen cho rằng: “Từ thế hệ này sang thế hệ

khác, chính ngay lao động cũng ngày càng nhiều vẻ hơn, hồn thiện hơn, có nhiều
mặt hơn. Thêm vào nghề săn bắn và chăn ni thì cịn có nơng nghiệp và tiếp theo
đó, lại có thêm nghề kéo chỉ, dệt vải, nghề làm kim khí, nghề làm đồ gốm và nghề
hàng hải. Cuối cùng, nghệ thuật và khoa học ra đời bên cạnh thương nghiệp và
công nghiệp; các bộ lạc biến thành những dân tộc và quốc gia, pháp luật và chính
trị phát triển, và song song với những cái đó, cũng phát triển sự phản ánh một cách
ảo tưởng tồn tại của con người vào trong đầu óc của con người: tơn giáo”
Rõ ràng, lao động là cơ sở đầu tiên để hình thành con người và lịch sử xã
hội một cách tự giác. Phương pháp biện chứng duy vật áp dụng vào nghiên cứu
các vấn đề xã hội đã vạch rõ bản chất, nguồn gốc, động lực của q trình lịch sử
chính là lao động, đó là phát hiện cực kỳ to lớn của Ph.Ăngghen.
Tóm lại, Biện chứng của tự nhiên là một tác phẩm mẫu mực trong kho tàng
kinh điển của triết học Mác. Vận dụng phương pháp biện chứng duy vật vào việc
giải quyết những vấn đề của tự nhiên và lịch sử, Ph.Ăngghen đã trình bày một
cách khoa học về tính biện chứng khách quan của giới tự nhiên, về sự phát triển
của khoa học tự nhiên trong mối quan hệ với triết học, về vật chất vận động, về
nguồn gốc loài người và lịch sử xã hội. Tác phẩm đã thể hiện quan điểm duy vật
biện chứng và duy vật lịch sử một cách thuyết phục.

23


V. Đánh giá ý nghĩa sự chuyển biến tư tưởng giai đoạn 1942-1944 tới cuộc
cách mạng trong triết học do Mác và Ăngghen thực hiện.
Như vậy, qua các phân tích ở trên, ta thấy rõ về tầm quan trọng của sự
chuyển biến tư tưởng giai đoạn 1942-1944 như sau:
•

•

•

Sự chuyển biến tư tưởng giai đoạn 1942-1944 là viên gạch vững chắc đánh
dấu sự xuất hiện của Triết học Mác - Lênin làm cho chủ nghĩa duy vật
thống nhất với phép biện chứng. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử đã tạo nên
chủ nghĩa duy vật biện chứng - một trường phái triết học khoa học và hiện
đại.
Sự xuất hiện triết học Mác - Lênin đã làm cho chủ nghĩa duy vật biện
chứng thống nhất với chủ nghĩa duy vật lịch sử. Lần đầu tiên triết học đã
nhận thức một cách toàn diện về thế giới tự nhiên với lịch sử xã hội trên lập
trường duy vật nhất quán. Chủ nghĩa duy vật lịch sử là cống hiến vĩ đại của
Mác.
Sự xuất hiện triết học Mác - Lênin đã hoàn thiện thế giới quan của chủ
nghĩa duy vật biện chứng, xây dựng phương pháp luận đúng đắn cho mọi
ngành khoa học từ tự nhiên đến xã hội và cho con người trong mọi lĩnh vực
từ nhận thức đến hành động.

24


KẾT LUẬN
Khái quát hiện thực xã hội, kinh nghiệm của phong trào công nhân và
những thành tựu của khoa học tự nhiên, nghiên cứu có phê phán những tư tưởng
triết học trước đó, Mác và Ăngghen đã sáng tạo ra triết học của mình, thực hiện
một bước ngoặt cách mạng trong lịch sử triết học.
Triết học Mác ra đời lần đầu tiên đem lại cho giai cấp vô sản một hệ tư
tưởng; một lý luận dẫn đường thực hiện bước giải phóng giai cấp vơ sản về mặt
tinh thần. Mác cho rằng, nếu trái tim của sự giải phóng nhân loại là giai cấp vơ
sản, thì khối óc sự giải phóng đó là triết học của giai cấp vơ sản, là thế giới quan
của nó. Như vậy, với sự ra đời ở triết học Mác, phong trào vô sản đã có một bước

ngoặt, từ chỗ là một phong trào tự phát, chưa có lý luận, bị lệ thuộc vào tư tưởng,
nó trở thành một phong trào tự giác, có lý luận và độc lập về tư tưởng.
Với sự ra đời của triết học Mác, lần đầu tiên thực tiễn trở thành phạm trù
trung tâm của triết học. Điều đó làm biến đổi tận gốc vai trò xã hội của triết học và
khắc phục được những thiếu sót căn bản của triết học trước kia. Trung tâm chú ý
của triết học Mác khơng chỉ là giải thích, mà cịn và chủ yếu là vạch ra con đường,
những phương tiện cải tạo thế giới bằng thực tiễn cách mạng. Đối với triết học
Mác thì thực tiễn có vai trị quyết định mọi sự phát triển xã hội, khoa học và cả
triết học. Không một nhà triết học nào trước Mác hiểu được vai trò quyết định của
thực tiễn đối với lý luận và đối với tồn bộ lịch sử nhân loại. Vì hạn chế đó, các
nhà duy vật trước Mác đã rơi vào quan điểm duy tâm siêu hình khi đề cập đến
những vấn đề xã hội. Chủ nghĩa duy tâm phản ánh lợi ích của giai cấp thống trị
bảo thủ, cho nên nó xa rời thực tiễn, tách khỏi hiện thực, làm cho quần chúng
không thấy được những cơ sở vật chất của các quan hệ bóc lột.
Chỉ ra vai trị quyết định của thực tiễn, Mác và Ăngghen cũng luôn nhấn
mạng vai trò to lớn của hoạt động tinh thần, của lý luận. Vì vậy hai ơng đã phát
triển học thuyết cân đối về mối liên hệ giữa lý luận cách mạng và thực tiễn cách
mạng. Lý luận cách mạng có vai trị chỉ đạo thực tiễn, làm cho thực tiễn từ tự phát
thành thực tiễn cách mạng, tự giác. Khi lý luận cách mạng thâm nhập vào quần
chúng sẽ đem lại cho họ những hiểu biết quy luật của đời sống xã hội, hướng dẫn
họ thực hiện một cách tự giác những nhiệm vụ của cuộc đấu tranh thực tiễn, lúc đó
trở thành sức mạnh vật chất.
Sự ra đời của triết học Mác cũng là sự sáng lập chủ nghĩa duy vật biện
chứng và phép biện chứng duy vật. Đây là những hình thức cao của chủ nghĩa duy

25