Thiết kế hoạt động dạy học chủ đề “Vật sống” - Môn Khoa học tự nhiên – trung học cơ sở theo chu trình trải nghiệm

BÁO CÁO KHOA HỌC HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA LẦN THỨ 1

THIẾT KẾ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “VẬT SỐNG” MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN – TRUNG HỌC CƠ SỞ
THEO CHU TRÌNH TRẢI NGHIỆM
TRƯƠNG THỊ THANH MAI *, PHAN QUANG DUY
Khoa Sinh – Môi trường, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng
*
Email:
Tóm tắt: Bài báo trình bày sơ lược về các vấn đề liên quan đến dạy học theo chu
trình trải nghiệm và chủ đề “Vật sống” trong chương trình mơn Khoa học Tự nhiên –
THCS theo dự thảo đổi mới chương trình sách giáo khoa. Bên cạnh đó, bài báo giới
thiệu một số hoạt động dạy học chủ đề “Vật sống” theo chu trình trải nghiệm. Đây là
những gợi ý giúp giáo viên THCS tham khảo cho việc thiết kế và tổ chức hoạt động
dạy học theo chu trình trải nghiệm trong chủ đề “Vật sống” nói riêng và mơn Khoa
học tự nhiên nói chung đáp ứng định hướng đổi mới giáo dục phổ thơng.
Từ khóa: Chu trình trải nghiệm, chủ đề, vật sống, khoa học tự nhiên, đổi mới giáo
dục phổ thông

1. MỞ ĐẦU
Thực hiện Nghị quyết 29 của Trung ương Đảng về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục
và đào tạo, chương trình mơn Khoa học tự nhiên (KHTN) được xây dựng theo hướng tích hợp
Vật lý – Hóa học – Sinh học, phát triển từ môn “Khoa học” ở các lớp 4, 5 và là môn học bắt
buộc ở các lớp 6, 7, 8 và 9 - Trung học cơ sở (THCS). Môn KHTN được xây dựng dựa trên
cơ sở là khoa học nghiên cứu bản chất, các quy luật, nguyên lý tồn tại, vận động của các sự
vật, hiện tượng trong tự nhiên. Khoa học tự nhiên là môn học tìm hiểu và khám phá thế giới
tự nhiên, phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước.
Để thực hiện được mục tiêu này, q trình dạy học mơn KHTN nói chung và chủ đề Vật sống
trong mơn KHTN nói riêng cần tập trung vào việc dạy cách học, cách vận dụng kiến thức vào
thực tiễn thông qua sự trải nghiệm, từ đó phát triển tư duy sang tạo và niềm tin vào khoa học
cho học sinh (HS).
2. NỘI DUNG

2.1. Khái quát về chủ đề “Vật sống” trong môn Khoa học tự nhiên – Trung học cơ sở
Theo dự thảo chương trình giáo dục phổ thơng, mơn KHTN được tổ chức theo các chủ
đề. Mỗi chủ đề bao gồm nhiều đơn vị kiến thức nhỏ hơn. Bản tóm tắt nội dung các chủ đề
khoa học, trong đó có chủ đề “Vật sống”, các nguyên lý/khái niệm chung của khoa học và các
năng lực cần hình thành và phát triển cho HS trong mơn KHTN được thể hiện trong sơ đồ
hình 1.
2.2. Khái quát về chu trình trải nghiệm (CTTN) và quy trình thiết kế hoạt động dạy học
(HĐDH) theo chu trình trải nghiệm
Mơ hình học thơng qua trải nghiệm được David Kolb đưa ra năm 1984. Đây là một quá
trình học tự nhiên của con người. Trong cuộc sống, khi chúng ta học được một bài học gì đó
thì q trình học diễn ra với một chu trình gồm 4 bước: (1) Trải nghiệm, (2) Phân tích, (3) Rút
ra bài học, (4) Áp dụng.

51


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM, ĐẠI HỌC HUẾ

Hình 1. Sơ đồ minh họa sự liên kết của các trục: Chủ đề khoa học – Các nguyên lý,
khái niệm chung của khoa học – Hình thành và phát triển năng lực

Hình 2. Chu trình học qua trải nghiệm

Với mơ hình này, có thể hiểu rằng nếu trong cuộc sống, sau một trải nghiệm nào đó
chúng ta có thể có được bài học. Tuy nhiên, mơ hình này đặc biệt có giá trị với một số điểm
lưu ý sau:
- Không phải cứ có trải nghiệm là có bài học: Nếu trải nghiệm khơng được phân tích thì
sẽ khơng có bài học. Điều này giúp lý giải vì sao trong cuộc sống có những người mắc đi mắc
lại một sai lầm nào đó. Đơn giản vì khi mắc phải sai lầm, người trải nghiệm đã khơng/được
phân tích để biết lần sau nếu gặp phải tình huống tương tự thì nên làm khác đi.

- Chất lượng bài học phụ thuộc vào chất lượng phân tích: Nếu việc phân tích khơng chi
tiết và kỹ lưỡng thì những bài học rút ra khơng thể tốt được.

52


BÁO CÁO KHOA HỌC HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA LẦN THỨ 1

- Các bài học chỉ có giá trị khi nó được áp dụng trong cuộc sống: Có những bài học rút
ra được kết luận sâu sắc nhưng nếu khơng nỗ lực áp dụng thì cũng chỉ là những bài học “trên
giấy” và khơng giúp ích gì.
Việc thiết kế HĐDH theo CTTN nên bao gồm 4 hoạt động cơ bản: (1) Hoạt động khởi
động nhằm tạo hứng thú, (2) Hoạt động trải nghiệm hình thành kiến thức, (3) Hoạt động phân
tích rút ra bài học và (4) Hoạt động vận dụng, mở rộng kiến thức. Trong đó, cần tập trung vào
thiết kế các bài tập trải nghiệm để HS có thể tập trung suy nghĩ, xuất hiện và khai thác những
cảm xúc về nội dung cần học. Đồng thời, GV cần chuẩn bị những câu hỏi giúp HS phân tích, rút
ra bài học và sau đó tạo cơ hội cho HS áp dụng những điều vừa học vào một tình huống mới.
Hình thức tổ chức HĐDH thơng qua trải nghiệm rất đa dạng. Tùy điều kiện cụ thể, GV có
thể lựa chọn 1 hoặc tổ hợp các hoạt động sau: Quan sát, đóng vai, trị chơi, mơ phỏng, thực hành:
thí nghiệm, đo đạc, đo lường, giải phẫu, làm tiêu bản, ni cấy VSV, tham quan/Thực địa…
Quy trình thiết kế HĐDH theo CTTN được mơ tả trong sơ đồ hình 3.

Hình 3. Quy trình thiết kế HĐDH theo CTTN

Bước 1. Phân tích nội dung của chủ đề sẽ thiết kế HĐDH theo CTTN
Xác định chủ đề gồm những nội dung kiến thức nào? Nội dung nào là kiến thức trọng
tâm? Nội dung đó có phù hợp với các hình thức trải nghiệm khơng? (VD: Có tiến hành thí
nghiệm được khơng? Có làm mơ hình được khơng?...).
Bước 2. Xác định mục tiêu của HĐTN
Xác định được mục tiêu kiến thức, kỹ năng, thái độ và năng lực cần hình thành và phát

triển cho HS thơng qua q trình dạy học chủ đề theo CTTN.
Bước 3. Thiết kế HĐDH theo CTTN
B3.1. Hoạt động khởi động nhằm tạo sự tò mò, hứng thú cho HS với chủ đề/nội dung
của bài học và giúp HS sẵn sàng bắt đầu vào bài học. Hình thức tổ chức hoạt động này rất đa
dạng, có thể là các trò chơi học tập như Lucky number, Ai nhanh trí, trị chơi ơ chữ,… hoặc
đoạn phim ngắn có nội dung liên quan, kịch…
B3.2. Hoạt động trải nghiệm hình thành kiến thức là hoạt động chú trọng đến những
cảm xúc cần tạo ra cho HS, những suy nghĩ HS cần phải có sau phần trải nghiệm. Bao gồm

53


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM, ĐẠI HỌC HUẾ

những tình tiết làm cho HS có những suy nghĩ và cảm xúc trên và những tình tiết có chứa
đựng nội dung bài học. hình thức tổ chức có thể là sắm vai, nghiên cứu trường hợp, thí
nghiệm, thăm quan thực tế, chơi trị chơi, làm mơ hình…
B3.3. Hoạt động phân tích, rút ra bài học: Bao gồm phân tích nội dung kiến thức, kỹ
năng, thái độ liên quan đến nội dung hoạt động trải nghiệm để từ đó rút ra nguyên tắc và bài
học thu được qua trải nghiệm và phân tích cảm xúc, suy nghĩ của HS về hoạt động trải
nghiệm để rút kinh nghiệm, cải tiến hoạt động. GV hướng dẫn HS trả lời những câu hỏi liên
quan về kiến thức, kỹ năng, cảm xúc,… mà các em đã trải nghiệm như: Điều gì đã xảy ra? Em
đã quan sát được những gì? Em cảm thấy thế nào? Em giải thích thế nào về vấn đề đó? Những
chi tiết nào trong trải nghiệm là tốt/chưa tốt, tốt/chưa tốt ở chỗ nào? Tại sao tốt/chưa tốt?...
Bên cạnh đó, GV hướng dẫn HS hệ thống hóa, so sánh… GV cần nhấn mạnh những ý chính
của bài học để hồn thiện và củng cố những kết luận của HS.
B3.4. Hoạt động vận dụng, mở rộng kiến thức là hoạt động có nội dung tương tự nội
dung/tình huống/vấn đề đã trải nghiệm hoặc hoạt động/tình huống mới có sử dụng kiến thức
đã rút ra từ trải nghiệm trước đó hoặc kế hoạch hành động của HS.
Ví dụ minh họa: CHỦ ĐỀ “SỰ BIẾN DẠNG CỦA THÂN CÂY” (Lớp 6 – THCS)

Bước 1. Phân tích nội dung của chủ đề sẽ thiết kế HĐDH theo CTTN
Nội dung kiến thức của chủ đề này là đặc điểm và chức năng của các dạng thân biến
dạng. Các dạng thân biến dạng rất đa dạng, phổ biến, dễ tìm trong tự nhiên.
Bước 2. Xác định mục tiêu
B2.1. Kiến thức
Nhận diện và gọi tên được các biến dạng thân; trình bày được đặc điểm hình thái của
các hình thức biến dạng thân; nêu được chức năng của các hình thức biến dạng của thân.
B2.2. Kỹ năng
Quan sát và phân loại được các biến dạng của thân.
B2.3. Thái độ
Nhận thức được vai trị của các hình thức biến dạng thân; có ý thức chăm sóc và bảo vệ
cây trồng của gia đình và cộng đồng.
B2.4. Nguyên lý khoa học và năng lực hướng đến
- Nguyên lý khoa học: Sự đa dạng; tính hệ thống; sự vận động và biến đổi.
- Năng lực: Năng lực tìm hiểu tự nhiên; năng lực hợp tác
Bước 3. Thiết kế HĐDH theo CTTN (Tiến trình tổ chức hoạt dộng dạy học cũng tuân
theo các bước dưới đây)
B3.1. Hoạt động khởi động
* Hình thức: Tổ chức trị chơi “Ai nhanh – Ai chính xác”.
* Chuẩn bị: Bảng phụ gắn thẻ trị chơi (Như hình dưới), Phấn hoặc bút lơng.
- Mỗi nhóm cử 5 thành viên xếp thành 1 hàng đứng trước phần bảng phụ được phân
chia. Người đứng đầu được phát 1 cây viết lông. Sau tín hiệu bắt đầu, lần lượt từng HS lên mở
tấm thẻ trong bảng phụ và ghi tên loại rễ/ than biến vào ô trống dưới mỗi tấm thẻ.

54


BÁO CÁO KHOA HỌC HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA LẦN THỨ 1

Rễ củ

Thân củ

……………

…………..

………….

…………..

………….

- Các thành viên còn lại của nhóm ở phía dưới lớp được quyền sửa 2 kết quả của nhóm
mình nếu cần (Nhằm phát huy cả sự tham gia của các thành viên còn lại trong nhóm).
- Điểm số: Nhanh (Nếu là 4 nhóm thì nhóm nhanh nhất được 3 điểm – nhóm chậm nhất
là 0 điểm); chính xác (mỗi đáp án chính xác được 1 điểm).
Lưu ý: (1) Số lượng hình ảnh tùy thuộc vào chủ ý của GV; (2) Nên có cả hình ảnh biến
dạng của rễ (Kiến thức cũ) và biến dạng của thân (Kiến thức mới); (3) Tùy đáp án của HS làm
mà GV đặt vấn đề vào bài mới.
B3.2. Hoạt động trải nghiệm hình thành kiến thức
* Hình thức: Thu mẫu, hoạt động nhóm: Quan sát, phân loại mẫu vật, thuyết trình.
* Chuẩn bị: Mẫu vật, tranh ảnh liên quan đến thân cây biến dạng, bảng phụ…
- Các nhóm trưng bày các mẫu vật thu thập được về thân biến dạng (đã được GV yêu
cầu từ tiết trước).
- Tiến hành quan sát và phân loại các loại thân biến dạng.
- Thảo luận, rút ra đặc điểm về hình thái các loại thân biến dạng và vai trị của chúng.
- Hồn thành phiếu học tập hoặc tự thiết kế sơ đồ tư duy.
B3.3. Hoạt động phân tích, rút ra bài học.
* Phương pháp: HS thuyết trình kết quả, vấn đáp.

- HS báo cáo kết quả.
- GV đặt những câu hỏi lien quan để HS giải thích vì sao sắp xếp và phân nhóm các loại
than biến dạng:
+ Dựa vào yếu tố nào để phân nhóm thân biến dạng?
+ Dựa vào đặc điểm nào để xếp củ Khoai Tây, củ Dong, củ Riềng,… vào nhóm thân
biến dạng mà khơng phải là rễ biến dạng? (Các mắt mầm của khoai tây xếp theo hình
xoắn ốc, củ khơng có bám rễ…).
- GV tổng kết và chính xác hóa nội dung kiến thức.
Bảng 1. Đặc điểm hình thái và chức năng của một số biến dạng của thân
Nhóm

Đặc điểm hình thái
Thân phình thành củ nằm trên
Thân củ
hoặc dưới đất
Thân rễ
Thân rễ nằm trong đất
Thân mọng Thân mọng nước, mọc trên mặt
nước
đất

Chức năng đối với cây
Dự trữ chất dinh dưỡng
Dự trữ chất dinh dưỡng
Dự trữ nước, quang hợp

Ví dụ
Củ su hào, củ khoai
tây…
Củ dong, củ gừng…

Cây xương rồng

- GV đặt thêm những câu hỏi nhằm hình thành các nguyên lý khoa học về sự đa dạng,
tính hệ thống, sự vận động và biến đổi. VD: (1) Các em có nhận xét gì về sự đa dạng của

55


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM, ĐẠI HỌC HUẾ

thân? (2) Theo các em, trong quá trình sinh trưởng và phát triển, thân có sự biến đổi theo
những hướng nào?...
B3.4. Hoạt động vận dụng và mở rộng kiến thức
- Trình chiếu một số hình ảnh khác có liên quan và u cầu HS xác định tên gọi nhóm
thân biến dạng.
- Câu hỏi trắc nghiệm/ tự luận về chủ đề Thân biến dạng:
Câu 1. Dạng thân mọng nước được tìm thấy ở lồi thực vật nào dưới đây?
A. Lá lốt.

B. Cau.

C. Lê gai

D. Vạn niên thanh

Câu 2. Cây nào dưới đây là dạng thân rễ ?
A. Tre. B. Khoai tây.

C. Cà chua.

D. Bưởi.

Câu 3. Củ khoai tây dự trữ chất dinh dưỡng cung cấp cho sự sinh trưởng, phát triển và
sinh sản của cây, có giá trị kinh tế đối với con người. Nếu em trồng khoai tây để lấy củ, theo
em, chúng ta nên thu hoạch vào giai đoạn nào? Vì sao?
3. KẾT LUẬN
Nội dung kiến thức phần “Vật sống” – THCS rất phù hợp để giáo viên có thể vận
dụng CTTN vào việc thiết kế HĐDH nhằm góp phần hình thành và phát triển NL tìm hiểu
tự nhiên và hình thành nguyên lý khoa học tự nhiên của HS, đồng thời tạo hứng thú và
mang lại hiệu quả cao trong quá trình dạy học. Để thuận tiện cho việc thiết kế HĐDH ở
trường phổ thơng, chúng tơi đề xuất quy trình thiết kế HĐDH theo CTTN khá đơn giản gồm
3 bước chính: (1) Phân tích nội dung chủ đề; (2) Xác định mục tiêu; (3) Thiết kế hoạt động.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]
[2]

[3]
[4]

[5]

Bộ Giáo dục và Đào tạo (2018), Dự thảo chương trình mơn khoa học tự nhiên – THCS.
Trần Thị Gái (2017), “Vận dụng mơ hình trải nghiệm của David Kolb để xây dựng chu
trình hoạt động trải nghiệm trong dạy học sinh học ở trưởng phổ thơng”, Tạp chí Khoa học
Đại học Quốc gia Hà Nội: Nghiên cứu Giáo dục, tập 33 (3), tr. 1-6.
Bộ giáo dục và Đào tạo (2015), Kỷ yếu hội thảo “Kỹ năng xây dựng và tổ chức các HĐTN
sáng tạo trong trường trung học”.
Đảng Cộng sản Việt Nam, Ban Chấp hành Trung ương khóa VIII (1998), Nghị quyết số 03NQ/TW ngày 16/7/1998 về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà
bản sắc dân tộc.
Kolb, D. A & A. Y, Learning Styles and Learning Spaces: Enhancing Experiential Learning in

Higher Education, Academy of Management Learning & Education, Vol. 4, No. 2, 2005, pp. 193.

Title: PLANNING THE EXPERIENTIAL CYCLE FOR TEACHING JUNIOR HIGH SCHOOLER
ABOUT LIVING THINGS IN NATURAL SCIENCE TO MEET THE ORIENTATION OF
EDUCATION REFORMATION
Abstract: This paper outlines issues related to experiential cycle and the theme "Living things" in
Natural Science curriculum in Junior High School in compliance with the orientation of textbook
reformation program. In addition, this paper introduces a number of learning activities via experiential
cycle used in teaching the theme "living things". These suggestions help Junior High School teachers
to plan and organize experiential lessons with the theme "Living things" in particular and for the
subject of natural science in general to meet the orientation of education reform.
Keywords: Experiential cycle, Experiential learning, Themes, Living things, Natural sciences.

56