Cảnh quan và con người miền núi trong truyện đường rừng của Lan Khai từ góc nhìn phê bình sinh thái

HNUE JOURNAL OF SCIENCE
Social Sciences, 2022, Volume 67, Issue 2, pp. 49-59
This paper is available online at

DOI: 10.18173/2354-1067.2022-0021

CẢNH QUAN VÀ CON NGƯỜI MIỀN NÚI TRONG TRUYỆN ĐƯỜNG RỪNG
CỦA LAN KHAI TỪ GĨC NHÌN PHÊ BÌNH SINH THÁI
Bùi Linh Huệ* và Nguyễn Diệu Linh
Khoa Ngơn ngữ & Văn hóa, Trường Đại học Khoa học – Đại học Thái Nguyên
Tóm tắt. Các sáng tác đường rừng của Lan Khai được độc giả đương thời đặc biệt u
thích, khơng chỉ bởi “hương vị xứ lạ” (exotic) mà cịn bởi góc nhìn mới mẻ, độc đáo của
nhà văn với cảnh quan và con người miền núi. Cái nhìn lí tưởng về mối quan hệ nhất thể
giữa con người với thiên nhiên trong văn học trung đại, hay ảo tưởng về sự hòa hợp, thống
nhất giữa con người với tự nhiên trong văn chương lãng mạn đều bị làm xói mịn trong
những tác phẩm đường rừng của Lan Khai. Nghiên cứu này chỉ ra con người và tự nhiên
miền núi trong truyện đường rừng của Lan Khai đã khơng cịn mang màu sắc phân cực
“trung châu”/ “ngoại vi” và “văn minh”/ “bán khai” như trong văn học trung đại và du ký
hiện đại trên báo Nam Phong.
Từ khóa: Lan Khai, cảnh quan, thiên nhiên, con người miền núi, truyện đường rừng, phê
bình sinh thái, diễn ngôn.

1. Mở đầu
Trong nền văn xuôi hiện đại Việt Nam giai đoạn 1930 -1945, Lan Khai là một nhà văn với
sức sáng tạo dồi dào, thể hiện cả ở số lượng tác phẩm phong phú và các thể loại, phong cách đa
dạng. Trước Lan Khai, đề tài miền núi vẫn là một đề tài ít được quan tâm trong văn học trung
đại Việt Nam và văn học cận-hiện đại. Lan Khai được xem là nhà văn đặt bước chân đầu tiên
vào thế giới miền núi với thể loại truyện đường rừng. Các sáng tác đường rừng của Lan Khai
được độc giả đương thời đặc biệt u thích, khơng chỉ bởi “hương vị xứ lạ” (exotic) mà cịn bởi
góc nhìn mới mẻ, độc đáo của nhà văn với cảnh quan và con người miền núi.
Đã có một số luận văn nghiên cứu về thể loại truyện đường rừng của Lan Khai và đề cập

đến vấn đề phản ánh cảnh quan, con người miền núi trong các truyện này. Trong luận văn “Thế
giới nghệ thuật trong truyện đường rừng của Lan Khai” (2013), Nguyễn Thị Mỵ đã chú ý đến
yếu tố “xứ lạ”, “ly kì” trong thể loại truyện này của ông và khẳng định Lan Khai “xứng đáng là
một nhà dân tộc học” bởi đã “cho thấy một cách rõ nét đời sống văn hóa, tinh thần của những
con người miền núi”. Tác giả cho rằng: “Trong các truyện đường rừng cá tính của từng tộc
người được thể hiện rõ qua cách chọn không gian sống của họ. Lan Khai miêu tả khơng gian
khép kín trong từng mái nhà của những con người vùng cao gắn với cá tính, hồn cảnh và số
phận của người sống ở đó. Sự chuyển đổi giữa không gian này đến một không gian khác tạo ra
sự trải nghiệm, thay đổi của con người. Không gian tâm trạng của nhân vật cũng được ông miêu
tả rất tinh tế. Ngoài ra ở các truyện đường rừng Lan Khai cũng đã xây dựng không gian mơ ước
của nhân vật và không – thời gian hẹn ước, yêu thương của những đơi trai gái vùng cao. Có thể
Ngày nhận bài: 22/4/2022. Ngày sửa bài: 2/5/2022. Ngày nhận đăng: 20/5/2022.
Tác giả liên hệ: Bùi Linh Huệ. Địa chỉ e-mail:

49


Bùi Linh Huệ* và Nguyễn Diệu Linh

thấy không gian – thời gian trong các truyện đường rừng của Lan Khai được thể hiện là sự tồn
tại như một phần tất yếu trong cuộc sống và có mối quan hệ chặt chẽ với con người. Cịn khơng
– thời gian ở các truyện miền núi của các tác giả khác lại không có được “sợi dây liên kết” ấy”
[4, 19]. Tác giả Nguyễn Thị Bình trong luận văn “Chất thơ trong truyện đường rừng của Lan
Khai” (2012) đã chú ý phân tích chất thơ của các tác phẩm này thể hiện ở bức tranh thiên nhiên
miền núi sống động, thơ mộng, mơ màng, huyền bí, thấm đẫm tâm trạng con người cũng như
việc thể hiện cuộc sống miền núi đầy tính nhân văn với những lễ hội, phong tục tập quán đẹp
đẽ, con người miền núi mang phẩm chất tốt đẹp. Tuy nhiên, theo chúng tôi, để hiểu đúng nhãn
quan của Lan Khai trong các tác phẩm đường rừng, cần coi các tác phẩm đó là những diễn ngơn
đặt trong trường văn học giai đoạn nửa đầu thế kỉ XX. Thông qua các tác phẩm này, Lan Khai
đã đối thoại với các diễn ngơn văn học trung đại và các du kí trên tạp chí Nam Phong về cách

nhìn cảnh quan và con người miền núi nói riêng và vấn đề mối quan hệ mn thủa giữa con
người và tự nhiên nói chung. Nghiên cứu này của chúng tôi được thực hiện trên cơ sở khảo sát
các tác phẩm thuộc thể loại truyện đường rừng của Lan Khai như tập truyện ngắn Truyện đường
rừng (1940), và các tiểu thuyết Tiếng gọi của rừng thẳm (1939), Dấu ngựa trên sương (1940),
Suối đàn (1940) trong sự so sánh với các du ký trên tạp chí Nam Phong giai đoạn 1917-1934 và
một số tác phẩm thơ trung đại Việt Nam.

2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Cái nhìn thiên nhiên nói riêng và cảnh quan miền núi nói chung trong thơ
trung đại
Trong Cơn Sơn ca, Nguyễn Trãi đã mô tả phong cảnh núi Côn Sơn thật đẹp đẽ, thi vị:
Cơn Sơn suối chảy rì rầm,
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.
Cơn Sơn có đá rêu phơi,
Ta ngồi trên đá như ngồi đệm êm.
Trong ghềnh thông mọc như nêm,
Tìm nơi bóng mát ta lên ta nằm.
Trong rừng có bóng trúc râm,
Dưới màu xanh mát ta ngâm thơ nhàn.
Con suối, rêu phong, rừng thông, rừng trúc trong bài thơ hiện lên rất đẹp, và được so sánh
ngang bằng với các tiện nghi, vật chất phục vụ cho đời sống con người (đàn cầm, nệm êm, mái
nhà…). Không chỉ thể hiện thái độ thanh cao, từ chối cám dỗ vật chất, địa vị, danh vọng phù
hoa của một nhà nho, một vị quan thanh liêm, cách thể hiện thiên nhiên trong bài thơ thể hiện
một thái độ điển hình đối với thiên nhiên của con người trung đại: đó là cảm quan về con người
vũ trụ. Con người là một tiểu vũ trụ trong lòng vũ trụ, con người thống nhất, là một với vũ trụ
trong mối quan hệ Thiên-Địa-Nhân. Do đó, nó ln có sự bình n sẵn có trong tâm hồn khi đối
mặt với tự nhiên. Dù có đi xa, hay đăng cao, dù có cơ đơn trước vũ trụ vô cùng và thời gian
miên viễn, con người cũng không phải khiếp sợ trước tự nhiên hoang dã, đầy bí mật bởi đã hiểu
rõ bí mật của vũ trụ và có sự thăng bằng trong tâm hồn. Bởi thế, kết bài thơ, Nguyễn Trãi đã kêu
gọi con người sống buông bỏ sân si bởi sẽ không thắng được quy luật sinh hóa của tự nhiên:

Về đi sao chẳng sớm toan,
Nửa đời vướng bụi trần hồn làm chi?
Mn chung chín vạc làm gì,
Cơm rau nước lã nên tuỳ phận thôi.
Đổng, Nguyên để tiếng trên đời,
50


Cảnh quan và con người miền núi trong truyện đường rừng của Lan Khai từ góc nhìn…

Hồ tiêu ăm ắp, vàng mười chứa chan.
Lại kia trên núi Thú San,
Di, Tề nhịn đói chẳng màng thóc Chu.
Hai đàng khó sánh hiền ngu,
Đều làm cho thoả được như ý mình.
Trăm năm trong cuộc nhân sinh,
Người như cây cỏ thân hình nát tan.
Hết ưu lạc đến bi hoan,
Tốt tươi khơ héo, tuần hồn đổi thay.
Núi gị đài các đó đây,
Chết rồi ai biết đâu ngày nhục vinh.
Cái nhìn thiên nhiên ở những khu vực ngồi đơ thị như vậy vẫn tiếp diễn trong thơ của các
tác giả khác, ví như Bà Huyện Thanh Quan trong bài Qua Đèo Ngang:
Bước tới đèo Ngang bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.
Lom khom dưới núi tiều vài chú,
Lác đác bên sông rợ mấy nhà.
Nhớ nước, đau lòng con cuốc cuốc,
Thương nhà, mỏi miệng cái da da.
Dừng chân đứng lại: trời, non, nước,

Một mảnh tình riêng, ta với ta.
Con người cô đơn đấy, nhưng vẫn ý thức rõ ràng vị trí nhất thể của mình với vũ trụ, do đó,
dường như khơng sợ hãi trước khơng gian xa lạ và khơng có cảm giác thù địch với khơng gian.
Do đó, dường như khơng có sự phân định rõ ràng giữa cách thể hiện cảnh quan và con người
miền núi, nông thôn với cảnh quan ở đô thị trong thơ trung đại. Thiên nhiên miền núi trong thơ
trung đại nói riêng, và thiên nhiên nói chung, là thiên nhiên đã bị chinh phục, bị “nhân hóa”
bằng cặp mắt của nhà nho Việt Nam với hai nguồn mạch tư tưởng Nho giáo và Đạo giáo.

2.2. Cảnh quan, con người miền núi trong du ký Việt Nam đầu thế kỉ XX
Du ký Việt Nam đăng trên Tạp chí Nam Phong giai đoạn 1917-1934 về đề tài miền núi khá
phong phú, điển hình như Bài ký phong thổ tỉnh Tuyên Quang (1920) của Án sát sứ tỉnh Tuyên
Quang Nguyễn Văn Bân, Hành trình mạn ngược từ Cao Bằng xuống Phú Thọ (1921) của Thái
Phong Vũ Khắc Tiệp, Huấn đạo trường Pháp Việt Phú Thọ, Ba Bể du ký (1921) của Nhạc Anh
Hồng Văn Thơng, Định Hóa châu du ký (1929) của Đặng Xuân Viện, Lược ký đi đường bộ từ
Hà Nội vào Sài Gòn (1928) của Mẫu Sơn Mục N.X.H, Nam du đến Ngũ Hành Sơn (1933) của
Nguyễn Trọng Thuật. Một số bài ký đã bước đầu mô tả khá chi tiết cảnh quan, phong thổ, tập
tục của miền núi, tuy nhiên, đa phần các bài ký này đều phản ánh nhãn quan “trung châu” về
cảnh quan và con người miền núi: đó là lấy các tiêu chuẩn “văn minh”, “khai hóa” của đơ thị
Việt Nam dưới sự trị vì của chế độ phong kiến nhà Nguyễn và sự bảo hộ của thực dân Pháp để
nhìn nhận miền núi.
Trong Bài ký phong thổ tỉnh Tuyên Quang (1920), Án sát sứ tỉnh Tuyên Quang Nguyễn
Văn Bân đã mô tả người dân tộc thiểu số ở địa phương như sau: “Phong tục thì dân Thổ thực
thà, khơng hay kiện tụng, hễ quan khơng sinh sự thì dân cả năm khơng đến cửa quan; tính lười
cày cuốc, chỉ làm một buổi sáng, buổi chiều nghỉ ngơi hoặc đem súng nỏ đi săn bắn; thóc gạo
khơng đủ ăn, thì vào rừng lấy lâm sản đem bán mua ăn, hễ kiếm được no thì thơi, khơng lo tích
trữ làm gì, vì thế dân nghèo, nhưng cũng khơng đói và có cái lợi mục súc, động có việc gì, đem
51


Bùi Linh Huệ* và Nguyễn Diệu Linh

con trâu bán là có tiền. Việc bầu cử ít người muốn làm, dẫu có làm cũng chỉ ba năm là xin từ, vì
dân cư khơng có đình sở rộng sang, ngơi thứ hương ẩm gì như Trung châu; thế mà đệ niên mưa
to, nước trên núi đổ xô xuống, cầu trôi, đường lở, dân đinh ít, các tổng lý từ về, phải cùng với
dân đinh gánh vác việc cầu đường, không để cho ai được; nên chi họ khơng thiết làm, hoặc vì
cớ ấy; cai trị dân này phải nên khoan dung, ngộ có cơng việc, cần đến dân lực, phải lấy lời ngọt
dỗ bảo, thì họ vui lịng làm được việc; nếu lấy oai qt mắng, thì ỳ ra đấy, khơng được việc, vì
dân Thổ ưa tơ mà ghét sẵng” [1, 338]. Ông cũng cho rằng họ “tựu trung cũng có điều khả thủ,
như răng để trắng, khơng có tệ tục nhuộm đen, người thực thà khơng có thói xấu dối dá”. Ông
cũng đánh giá sự biến chuyển và triển vọng của vùng đất dưới chính sách Bảo hộ: “Nói tóm lại,
tỉnh Tuyên Quang khi xưa địa thế rộng xa, đường sá chưa thơng; từ khi có Nhà nước Bảo hộ lên
kinh lý, đặt đồn bảo, mở đồn điền, dựng xưởng lấy mỏ, dựng trường học Pháp Việt, học canh
nông, đường sá, cầu cống, nhất nhất chỉnh sức cả; những người dưới Trung châu lên làm ăn ở
trên này nhiều, khí lam chướng bớt dần đi, đất bỏ hoang mở thêm ra; ước ao dân mình trên vâng
đức ý nhà Vua dậy bảo điều cần kiệm, lại nh;ờ sức mạnh nước Bảo hộ xông pha đi khai thác;
nhân thế mà bảo nhau người làm ruộng thì ngày càng khai khẩn, người đi bn thì hợp vốn
bn bán, người đi học thì chun tâm học tập, rồi sẽ thấy non sông đất nhà, như hoa như gấm
này, nguồn lợi không cùng, kho chứa không hết, sau này cái quang cảnh dân phong vật phụ,
chẳng kém gì các tỉnh lớn ở Trung châu” [1, 345].
Trong Định Hóa châu du ký, Đặng Xuân Viện cũng chú ý mơ tả sự biến đổi của châu Định
Hóa từ khi được giáo hóa bởi triều đình nhà Nguyễn và sau này là chính sách của Đại Pháp:
“Trước xưa vẫn là chỗ hoang mãng, trộm cướp thường tụ tập, triều đình đức giáo chưa có khai
hóa đến bao giờ. (…) Bấy giờ Nhà nước Bảo hộ bận việc kinh tế ở trung châu, nên cũng mần
ngơ cho họ yên trí một chỗ. (…) Dân gian cũng khơng có nghề nghiệp gì khéo, chỉ biết trồng
cấy và chăn trâu chăn bị, trâu bị thì cứ thả ra ăn cỏ ở trên đồi, mỗi con đeo một cái mõ nứa, tối
đến nghe mõ ra dắt vào chuồng. (…) Xem như vậy thời biết phong tục của họ đã nói ở trên này
cũng dễ khai hóa, mà cái cách sinh hoạt của họ cũng dễ kiếm ăn hơn người đường xuôi. Thổ sản
ở sơn lâm khơng bao giờ hết, có cơng tìm tịi thời cũng có lợi…: [13,177].
Cách mơ tả thiên nhiên miền núi trong du ký trên tạp chí Nam Phong khơng chỉ mang nhãn
quan “khai hóa” của Nhà nước Bảo hộ Pháp mà còn là sự tiếp tục của cách mơ tả thiên nhiên

trong văn học trung đại: nhìn thiên nhiên qua cái tâm thấu triệt, hợp nhất với vũ trụ của nhà nho.
Cảnh và người là nhất thể, cho nên dù là cảnh phương xa xứ lạ miền núi cũng vẫn dễ bị biến đổi
theo cảm xúc con người. Trong Ba Bể du ký (1921), Hoàng Văn Trung, phán sự tịa Cơng sứ
Bắc Kạn khi đi thăm thắng cảnh Ba Bể đã mơ tả như sau: “Bóng nguyệt long lanh, chiếu xuống
đầu non trắng xóa như mây, như tuyết. Trăm nghìn tia bạc, xiên qua cây cỏ, lấp lống tựa một
dẫy lâu đài ở chốn Bồng Lai, mà khách du quan bàng hồng tưởng mình lên nơi tiên cảnh. (…)
Khi vui cảnh lại càng vui/Câu thơ dưới nguyệt, trận cười bên non” [10, 294]. Miền núi và
người miền núi trong bài ký này đều được mô tả rất thơ mộng: “Đàn cá thấy động, ngoi lên mặt
nước, nhào lộn lõm ta lõm tõm như chào khách du. Chung quanh toàn núi non bao bọc, cây cối
um tùm, tiếng chim kêu ríu rít hịa tiếng vượn hót véo von, thoảng nghe như đàn địch ca sanh,
thiệt là vui tai khoái trí. Khi ấy, mặt trời đã gần đứng bóng, gió mây im lặng, bốn bề vắng ngắt
như tờ, một chiếc du thuyền lênh đênh mặt nước. Trời mây man mác, bể núi mơng mênh,
thuyền ai thấp thống bồng bềnh xa kia? Khi lại gần, thời tức là một chiếc thuyền độc mộc mà
một bọn “lục sao” đang uốn éo lưng ong, khoan khoan tay lái, bơi nhanh thoăn thoắt trên mặt
biển rộng mênh mang. Ôi! Chiếc thuyền rất nhỏ bé, vừa bằng một ôm, thế mà khách liễu yếu
đào thơ, vẫn cười nói dịu dàng, mặt mày hớn hở, khơng một chút quan tâm, khiến cho ký giả
cũng phải khen thầm cái lịng can đảm ấy” [10, 300].
Trong Hành trình mạn ngược (Từ Cao Bằng xuống Phú Thọ) (1921) của Thái Phong Vũ
Khắc Tiệp – Huấn đạo trường Pháp-Việt Phú Thọ, cái nhìn buồn bã, u ám về phong cảnh đã
52


Cảnh quan và con người miền núi trong truyện đường rừng của Lan Khai từ góc nhìn…

thay đổi khi cảnh ngộ thay đổi: tác giả hân hoan khi được đổi từ Cao Bằng về Phú Thọ bởi được
“gần trung châu” hơn. Do đó, “vẫn nước non này, ngày xưa sao ảm đạm mà nay vui vầy”. Tác
giả hân hoan trích dịch lại các bài thơ của các bậc đại thần được khắc ở động Tam Thanh, Lạng
Sơn từ chuyến ngự giá bắc tuần lần trước của vua Nguyễn. Những bài thơ này đều mơ tả động
Tam Thanh từ mục đích ngợi ca công đức của đức Kim Thượng đã đem lại cảnh thái bình:
Động đào cịn nức danh hào kiệt,

Non thắm dường phơ cảnh thái bình [12, 284].
Như vậy, dưới nhãn quan “trung châu” của các tác giả chịu hai nguồn ảnh hưởng tư tưởng
(văn hóa, văn học trung đại) và văn hóa Pháp bởi họ phải sắm hai vai (nhân sĩ của triều đình nhà
Nguyễn và quan lại của Nhà nước Bảo hộ Pháp), thiên nhiên và con người miền núi được định
giá trong vị thế đang/chưa được khai hóa nên kém hơn so với “trung châu”. Thiên nhiên được
mô tả bằng bút pháp văn học trung đại nên đa phần hoang sơ, đẹp đẽ, thơ mộng và tương thích
với cảm xúc của người ngắm nhìn. Nếu như văn học trung đại nhìn thiên nhiên trong thế nhất
thể với con người (cũng là một cách thức chinh phục thiên nhiên thơng qua con đường hịa hợp),
thì nhãn quan bảo hộ của thực dân lại nhìn thiên nhiên trong sự tách biệt với con người: một đối
tượng để con người chinh phục, khai hóa. Trong du ký miền núi trên tạp chí Nam Phong, chúng
ta có thể thấy sự pha trộn của cả hai cái nhìn đó.

2.3. Truyện đường rừng của Lan Khai nhại cái nhìn “trung châu”, “khai hóa”
Lan Khai là một nhà văn sinh ra và lớn lên ở miền núi. Ơng có nhiều thời gian gắn bó với
đồng bào dân tộc thiểu số thuộc nhiều sắc dân khác nhau và do đó am tường nhiều ngơn ngữ,
phong tục, cảnh sống của người dân tộc thiểu số. Có lẽ, tư thế “người trong cuộc” đã phú cho
Lan Khai năng lực thể hiện thiên nhiên và con người miền núi khác hẳn so với văn học trung đại
và các du ký hiện đại giai đoạn 1917-1934 trên báo Nam Phong.
Người đàn bà miền núi mù chữ, nghèo khổ trong truyện Con thuồng luồng nhà họ Ma nhìn
thiên nhiên khác hẳn các tác gia trung đại và các vị trí thức/quan chức đã viết du ký về miền núi
trên tạp chí Nam Phong:
“Một buổi sớm mùa thu kia, dưới vịm trời trong vắt, núi xa mơ màng trong bức màn sương
mỏng, cây rừng im lặng như nghĩ đến nỗi vàng úa nay mai. Những đám lau lách bạc đầu, ngất
ngưởng trước làn gió nhẹ, như các ơng già đã gác bỏ sự đời. Chim ngàn thú nội, ngẩn ngơ vì cái
lặng lẽ chung quanh, cũng ngậm hơi kín tiếng. Cịn hoạt động có chăng một dịng ngịi róc rách
chảy xói vào những hịn đá trơ trơ, hình ảnh thời gian cố gắng mài mòn hết thảy sự vật trên đời.
Trời cịn sớm lắm. Những trận gió mai cịn ẩm sương đêm. Và, dưới cỏ, tiếng trùng chưa nín
bặt. Tuy vậy, người đàn bà kia đã manh áo che thân, xách giỏ ra ngòi kiếm cá. Chị ta lội xuống
ngòi, hai tay vớt nước lên rửa mặt. Xong đâu đấy, chị mới dám đưa cặp mắt ngơ ngẩn nhìn
quanh. Nước ngịi mát lạnh khơng xóa hết những vẻ nhọc nhằn, chán nản đã in thành những vệt

dăn sâu trên cái dung nhan những hom hem vì đói. Chị ta nhìn thiên nhiên mà thở dài”.[ , 31].
Khi biến cố sắp xảy đến (chị giết nhầm đứa con nuôi thuồng luồng của mình thay vì cứu nó],
chị cũng đã vẩn vơ suy nghĩ về sự cách biệt giữa con người với tự nhiên: “Cả cái dòng ngòi rực
rỡ đang khẽ tung những mảnh vàng vụn nát lên sườn gành đá mốc, chị thấy nó cũng hững hờ
với nỗi bồi hồi trong lịng chị... Rồi, người đàn bà cô độc nọ bỗng như sượng sùng bẽ thẹn trước
cái vẻ lãnh đạm của thiên nhiên; và, lần ấy chị bắt đầu nhận rõ cái vực sâu nó ngăn cách tạo vật
với người” [6, 33].
Trong Người hóa hổ, người đàn ơng dân tộc Mèo Đen (H’mong Đen) khơng có cái vui
sướng hoặc bình tĩnh, ung dung của các tác gia trung đại khi đối mặt với thiên nhiên: “Trời ơi,
cuộc đời con người ta sống giữa thiên nhiên sao mà gieo neo, đơn độc, luôn ln bị những bệnh
não, những lo sợ nó giày vị. Anh ta hốt hoảng nhìn quanh: cảnh vật như biến đổi hẳn. Cả những
cái rất thường cũng khiến anh đem lịng ngờ sợ. Nắng to làm khơ cạn cả ngịi lạch, vàng úa cả
53


Bùi Linh Huệ* và Nguyễn Diệu Linh

hoa mầu; mưa lớn tràn ngập cả đồng áng, lở sụt cả núi non; bão táp vặn đổ cả cây cối, xiêu vẹo
cả nhà cửa; sấm, chớp làm ù tai, hoa mắt, chết người, cháy rừng, hết thảy đều được anh coi như
những vật có linh hồn, có cảm giác, rất huyền bí, rất hung tàn, đáng cho loài người phải kinh
khiếp. Ngoài ra, thì nào hùm gấu, sài lang, rắn rết, đỉa vắt là những kẻ thù hằng ngày người ta
phải đối địch để giữ lấy sinh mệnh của mình. Sau cùng đến cỏ rả, lau sậy thường lấn hiếp hoa
mầu, luôn luôn định phá hoại những công cuộc bồ hôi nước mắt của người ta. Cả đến những cây
to trong rừng, mỗi khi bị chém gần đổ, cũng biết rền rĩ lên để nguyên rủa kẻ vác rìu đẵn gốc.
Thành thử quanh mình anh ta chỉ thấy rặt những mặt thù! Mà, phỏng thử một ngày kia, lồi
người bị mất tích trên địa cầu, thì “bọn cừu địch” nọ chắc sẽ vui mừng xiết kể” [6, 83]. Ngay cả
Cang-Ngrào, chàng trai Mán nghèo khổ nhưng trẻ đẹp, khi vui sướng ngắm nhìn thành quả lao
động của mình, vẫn ý thức được cuộc cạnh tranh sinh tồn giữa con người với thiên nhiên sẽ
chẳng bao giờ chấm dứt: “Cang-Ngrào nhìn những ruộng nương bát ngát lấy làm thỏa lòng.
Cuộc chinh phục thiên nhiên, người xưa đã bắt đầu, thì ngày này chàng đang tiếp tục. Chàng rất

tin cậy ở sức mình. Đã đành rằng hiện giờ không cần đến những trận công khai nữa, nhưng lúc
nào cũng phải sẵn sàng để ứng phó với những cái mưu hại ngấm ngầm. Cỏ cây, có lẽ tự biết là
con cưng của thợ Tạo, dù sao cũng chẳng cam lịng khuất phục hẳn người. Nó vẫn rình những
lúc người trễ nhác, ngầm lẻn vào giữa hoa mầu, lấn hiếp giống ngơ lúa, phủ kín hẳn vườn tược,
len lỏi cả vào trong nhà…” [9, 13].
Cuộc sống của người miền núi, trong cuộc cạnh tranh sống còn với thiên nhiên, không
phải lúc nào cũng thơ mộng mà thường xun đói rét, cơ cực, vất vả. Con người ln phải cảnh
giác, tỉnh táo trước thiên nhiên dữ dội và phải tuân theo quy luật cạnh tranh sinh tồn của thiên
nhiên: “Peng-Lang nhìn trên cảnh vật, quả nhiên cái vẻ thắm tươi của những ngày mùa hạ đã tàn
rồi. Trời mây ủ rũ, cây cỏ phai màu. Những dải núi xa càng xa thăm thẳm, chìm ngập trong
khoảng sương mù. Rừng cây lặng lẽ xác xơ. Mặt đồng không phơi gốc rạ, trống rỗng đìu hiu...
Thỉnh thoảng, con quạ đen thẳng cánh bay xa, kêu mấy tiếng thì trong tâm hồn người ta cũng
như trên cảnh vật, cái cảm giác về sự chết càng bâng khuâng, mau mác.
Mưa lạnh lẽo sắp tới rồi.
Ngày mưa gió sẽ tiếp theo ngày mưa gió, triền miên và ray rứt.
Cuộc đời rồi sẽ đầm đìa những nước, giá rét căm căm...
Trên nhà, dưới ruộng, ngoài ngõ, trong vườn, từ chỗ ăn nằm, đến nơi chuồng chan, hết thảy
đều ướt át, nhớp nhúa, bẩn thỉu, lầy lội.
Nước làm cho chuột bọ kéo lên nhà.
Nước làm cho áo xống mốc meo, lúa má nảy mầm đâm mộng.
Nước làm cho củi đuốc ẩm ướt, rừng núi khó khăn, cuộc sống gieo neo cơ cực...” [5, 16].
Cũng như Peng-Lang trong Tiếng gọi của rừng thẳm, chàng trai Mai Kham trong Rừng
khuya đã cũng cho thấy một góc khác của thiên nhiên miền núi: không chỉ đẹp đẽ, tràn đầy sức
sống mà còn dữ dội, buồn thảm và chết chóc: “Mai Kham nhìn theo, lo lắng và buồn bực. Cảnh
vật thiên nhiên hôm ấy lại là một cảnh không vui. Rộc núi kéo dài, san sát những lau già sậy úa
thỉnh thoảng bị gió lạnh xơ xát, khua lên những tiếng rền rĩ thảm thê. Rải rác hai bên đường đi,
những bụi xương cây trụi lá, cằn cỗi, vặn vẹo, trơ những cành ngẳng nghiu dưới nền trời thấp,
nom có vẻ rét mướt buồn rầu. Đứng dựng lên chân mây là đồi lau xơ xác, những chỏm rừng tối
đen, thỉnh thoảng hiện ra một dòng suối, nước lờ đờ như mực lỗng, chảy róc rách trên lịng đá
xanh rêu. Đàn sáo kêu chéo choẹt, thấy động bay tung, chấm lên cảnh vật những điểm đen buồn.

Gió thổi gào thét, dán quần áo vào người. Những giọt mưa bay hắt vào mặt”.

2.4. Truyện đường rừng của Lan Khai nhại cái nhìn lãng mạn về thiên nhiên và
con người miền núi
Thơ Lãng mạn ở châu Âu thế kỉ XIX có một xu hướng trở về với thiên nhiên như một cách
54


Cảnh quan và con người miền núi trong truyện đường rừng của Lan Khai từ góc nhìn…

thức để giáo dục và mang lại hạnh phúc đích thực cho tâm hồn con người trong một thế giới
đang ngày càng trở nên phức tạp hơn xưa: nền văn minh kĩ trị với những hệ quả của nó đang
mang lại những biến động dữ dội trong xã hội và tâm hồn con người. Giống như J. J. Rousseau
trong Đi bộ ngao du, William Wordsworth (1770-1850) trong bài thơ Hãy bỏ bàn học đấy đã
kêu gọi con người hãy quẳng sách sang một bên và học hỏi từ tự nhiên phong phú và tươi đẹp:
Sách ư! Chỉ là cuộc cãi vã không cùng và tẻ ngắt
Hãy lại đây nghe chú sẻ rừng ca
Ôi tiếng chim ngọt ngào trong vắt
Mang bao nhiêu hiểu biết cho đời ta
Và đây nữa! Sáo rừng say sưa hót
Chim phải đâu nhà thuyết giáo tồi
Sự vật, bạn ơi muốn nhìn cho thấu suốt
Hãy để thiên nhiên làm thầy của ta thơi
Một xúc cảm về cánh rừng xanh lá
Có thể dạy cho ta cái dở, cái hay
Về con người nhiều hơn tất cả
Bao nhiêu nhà hiền triết xưa nay.
Thơ Mới Việt Nam giai đoạn 1930-1945 cũng mang cảm quan Lãng mạn đó về thiên
nhiên. Lưu Trọng Lư trong Tiếng thu đã mô tả cánh rừng thu đầy thơ mộng, kết hợp cái nhìn về
thiên nhiên của thơ ca trung đại Việt Nam và thơ ca Lãng mạn châu Âu:

Em không nghe mùa thu
dưới trăng mờ thổn thức?
Em khơng nghe rạo rực
hình ảnh kẻ chinh phu
trong lịng người cơ phụ?
Em khơng nghe rừng thu.
lá thu kêu xào xạc,
con nai vàng ngơ ngác
đạp trên lá vàng khô?
Lan Khai đã đưa vào truyện đường rừng của mình ít nhất ba nhân vật được xây dựng nhại
theo các nhân vật trí thức, thanh niên trong văn học lãng mạn. Đó là thầy Biên trong truyện Đơi
vịt con, người đã thay đổi cái nhìn về đất đường rừng sau khi gặp cô sơn nữ xinh đẹp:
“Cũng như hầu hết các người Việt Nam dưới trung châu, thầy Biên chân lên đất đường
rừng này, trong trí đã đem theo rất nhiều cái thành kiến ngộ nghĩnh. Phải sống trong một cảnh
mà thiên hạ vẫn đồn là nơi ma thiêng nước độc, với một đám đơng người tính tình, phong tục,
tập qn, ngơn ngữ đều khác hẳn với mình, thầy Biên tự coi như một kẻ cơ độc, tệ hơn nữa, như
một kẻ đi đày! Những lúc sáng sớm chiều hơm, nhìn cỏ núi hoa ngàn, nghe nai kêu vượn hú,
buồn tha hương càng nung nấu trong lòng...
Thầy vẫn rình cơ hội tốt để vận động về dưới xi, chứ sống ở đây thì sống sao được!
Thế mà... một ngày kia, chỉ vì một sự gặp gỡ, thầy Biên bỗng thay đổi hẳn ý tình.
… Nhất là đêm hơm nay, nhìn cơ sơn nữ thấp thống dưới ánh trăng, tấm lòng thầy cai
càng thổn thức rung động một cách sâu xa, êm đềm... Những thành kiến khi mới lên đây, giờ đổ
nát cả. Cảnh rừng xanh núi đỏ, cảnh đèo heo hút gió, Biên nhận thấy là một cảnh có nhiều thú vị
đặc biệt, nhiều cái rất nên mộng nên thơ. Thầy cai không buồn nữa, không nhớ nhà nữa. Trái lại,
thầy rất sẵn sàng đem cái thổn thức của lịng mình đáp lại cái tiếng gọi huyền bí của sơn lâm,
55


Bùi Linh Huệ* và Nguyễn Diệu Linh

nếu tiếng gọi ấy sẽ từ miệng cơ Nhinh...” [6, 55].
Đó là nhân vật “tôi” trong Suối Đàn, người đã chán ngán cả phong cảnh lẫn xã hội dưới
xuôi nên bỏ lên rừng thăm bạn như một phản ứng bất cần đời và tuyệt vọng:
“Tơi tuy mới ngồi ba chục tuổi mà sự đời đã tắt lửa lịng. Tơi đã nếm trải hết những khổ
cực gây nên bởi cách sống bấp bênh của một nghệ sĩ nghèo. Và bên cạnh những thiếu thốn vật
chất ấy, lại còn bao nhiêu hiểm sâu, ghen ghét, bạc bẽo, vu cáo nó kế tiếp nhau hành hạ, làm
điêu đứng khơng bút nào tả xiết. Tóm lại, về xác thịt cũng như về tâm hồn, tôi đã bị đời biến
thành cái xơ mướp. Tôi chán ngán đến cực điểm. Tơi khơng cịn tin tưởng, khơng cịn hy vọng
chút nào nữa, và chỉ muốn rong chơi trong chỗ non nước, gửi tâm hồn đau vào lòng sự tịch
mịch” [9, 3]. Nhưng “lửa lịng” của tơi đã trở lại khi nghe thấy tiếng hát và nhìn thấy vẻ đẹp
tuyệt vời của cô then Ẻn – cô gái thông minh, tốt bụng và đầy bí ẩn. Gặp Ẻn, “tơi” cảm thấy như
nàng là gạch nối hịa giải, kết nối trở lại “tơi” với vũ trụ. “Tơi” đã lại ngắm nhìn lại cảnh rừng
núi và con hươu, với cặp mắt rành rành là “của” thi sĩ thơ Mới: “Con vật xinh quá! Toàn thân nó
chỉ bằng một con dê nhỡ. Sắc lơng nó vàng thẫm điểm những nốt trắng tròn. Trong khi mõm nó
hớp nước nghe lép bép, cái mẩu đi nó chỉ bằng hai đốt ngón tay, ln ln vẫy đi vẫy lại.
Tôi lặng người ngắm con vật một lúc lâu. Sau cùng tơi khẽ “suỵt, suỵt” để thử xem nó ra
làm sao. Con hươu khơng những khơng sợ mà cịn hếch mắt trông tôi với cái vẻ ngẩn ngơ rất
đáng yêu của một đứa bé chưa biết gì là ngờ vực, là nguy hiểm. Cái nhìn ấy đã chinh phục tơi.
Một sự tị mị đầy những cảm tình u dấu làm tơi muốn cúi xuống ơm con vật lên lịng. Tơi
nghĩ vẩn vơ đến nhà đạo sĩ của nước Ấn Độ, một mình tu luyện trong thẳm rừng sâu, tấm lịng
từ bi cảm hóa được cả những lồi sơn cầm sơn thú dù có tiếng là ác như hổ, rắn, kền kền. Người
và vật sống thân mật với nhau, giữa một bầu khơng khí n tĩnh; và cao hứng, tơi cất tiếng
ngâm to bài Rừng thu của Lưu trọng Lư:
... Lá thu rơi xào xạc,
Con nai vàng ngơ ngác,
Đạp trên lá vàng khơ...
Con hươu ngơ ngẩn nhìn tơi một lần cuối cùng nữa đoạn thủng thỉnh quay vào rừng rậm,
vừa đi vừa ngoe nguẩy cái đi nhỏ xíu” [9,15].
“Tơi” mang cái nhìn của “trung châu” khi đến với xứ đường rừng: “Ln ln phải tranh
đấu với hồn cảnh sinh hoạt thiên nhiên, người dân đường rừng thường không mấy khi kịp nghĩ

đến sự thưởng thức cái ráng mây chiều muôn sắc, cảnh khúc suối reo qua những gốc cổ thụ
xanh rêu. Mỗi lần nhìn tạo vật, người ta chỉ cốt dị hỏi về thời tiết, về sự tốt xấu có thể biết trước
do kinh nghiệm mà một tiếng chim gâu, một bơng hoa sớm muộn có thể hẹn trước cho mùa
màng sắp tới vậy. Người và tạo vật đứng trước nhau với một thái độ cừu địch, nó làm cho đời
sống tình cảm của thổ dân do đấy càng ngày càng nghèo nàn. Hoặc giả, đôi khi trăng hoa, rừng
núi cũng có in dấu vết những câu ca của trai gái miền rừng, song đó lại chỉ để tỏ ra sự chia ly,
cách biệt làm cho người phải đau đớn mà thơi. Bởi vậy, tơi có thể nói rằng cả vùng này, cảnh
sắc thiên nhiên chỉ có độc một người yêu mê say đắm, và người ấy là tôi” [9, 12]. Do đó, thái độ
của “tơi” đối với vùng đất, với con hươu và với Ẻn là đồng nhất: “Nàng dịu dàng kể cho tơi
nghe những cái khó của nghề. Trong khi ấy, tơi nhận xét nàng rất kỹ. Tơi có một ấn tượng sâu
xa về thiếu nữ. Tơi cố hình dung cái cuộc sống của nàng, cái cuộc sống ngây thơ, bị trói buộc
trong các tục lệ khe khắt và tiêu trầm đi như cái đời của cỏ cây giữa những công việc nặng nhọc,
tối tăm. Tâm hồn tôi bị xâm chiếm bởi một tình thương mơng mênh. Và, dù chưa được một lời
nàng hứa hẹn, tôi đã tự quyết định với lòng rằng sẽ làm cho nàng hết sức sung sướng” [9,13].
“Tơi” tin rằng mình sẽ đem đến hạnh phúc cho rừng núi và cho Ẻn bằng cách mở rộng lòng yêu
thương với thiên nhiên và hết sức chăm sóc cho nàng. Cái nhìn đầy lãng mạn đó vẫn cho thấy
một sự phân cách giữa tôi (ở vị thế bề trên, “trung châu”) và thiên nhiên, con người miền núi
chưa được khai hóa. “Tơi” hi vọng bằng tình thương và hành động, sẽ hóa giải được mối quan
56


Cảnh quan và con người miền núi trong truyện đường rừng của Lan Khai từ góc nhìn…

hệ cừu địch giữa con người với thiên nhiên. Nhưng đến kết truyện, “tôi” vẫn chẳng thể nào đem
lại hạnh phúc cho Ẻn, nàng đã qun sinh vì khơng tìm được lối thốt trong cuộc lựa chọn giữa
chàng trai thành phố và Phù - người hùng, người u đích thực của lịng nàng. Phù là chàng trai
tổng hợp vẻ đẹp thượng võ của người dân miền núi: dũng cảm, táo bạo, hùng mạnh, dám trêu
đùa cả chúa sơn lâm. Nhưng anh cũng vừa cao thượng khi từ bỏ người yêu bởi không muốn cô
phải khổ vì có một người chồng tàn tật, vừa ích kỉ xua đuổi những người muốn đến với người
yêu của mình. Hiện thực tàn khốc về cái chết của Ẻn đã đập tan cái nhìn lãng mạn của “tơi”:

“Gương mặt trái xoan kia, vừa hôm nào thắm tươi như một bóng phù dung. Vậy mà nay chỉ cịn
là cái nạ bằng đá, nom rất ghê sợ. Cặp mắt trong màu hổ phách nó đã từng cho tơi thống thấy
cái vơ cùng, giờ trợn ngược lên trắng như hai múi nhãn. Cái miệng ngon như một quả dâu tây
chín há hốc ra, tím bầm lại, và trở nên một cái hốc tanh đầy những ruồi xanh chui ra chui
vào.Tơi đã nhìn thấy cái chết nhiều lần. Nhưng chưa lần nào nó khiến tôi hãi hùng, ghê tởm và
đau đớn bằng lần này. Tơi chán đời một cách sâu xa thấm thía như một tín đồ của đạo Phật. Cái
nhận thức về sự hão huyền của mọi thú vui phù thế làm cho tơi có một cảm giác giống như sự
ngã lịng. Tồn thân tơi rã rời; sinh lực và ý chí tôi tiêu tan đâu mất cả, chẳng khác mấy giọt dầu
xăng. Tôi ngại ngùng tưởng đến những ngày, những tháng, có thể hàng mấy chục năm sẽ tới
đây. Người ta chỉ vui cuộc sống khi lòng người ta ham say một sự gì. Tơi, tơi khơng cịn thiết
tha gì cả. Ẻn là cái hy vọng cuối cùng của tôi, là cái vui cuối cùng của tôi. Nay Ẻn chết. Cái hy
vọng kia tàn, cái vui kia mất; tơi có thể nói đã khơng cịn chút liên lạc nào với trần thế nữa. Nói
đến nghĩa vụ ư? Ấy cõ lẽ chỉ là một danh từ đã bị đem đánh đĩ nhiều q. Sự hoạt động của con
người rút lại khơng ngồi hai hiệu quả: bóc lột kẻ khác hoặc bị kẻ khác bóc lột! Đến đây, ngay
sự sống cũng chẳng cịn nghĩa lý gì. Nó hẳn là một cái vơ nghĩa cũng như cái chết mà thôi. Và
người chỉ là những cái máy, cử động theo một ý định tối tăm mù qng nào đó!” [9,18].
“Tơi” đã thất bại trong việc lí giải, hiểu thiên nhiên và con người miền núi bằng nhãn quan
Lãng mạn của mình. Sự bí ẩn của Ẻn, sự độc lập và quyết đốn của cơ gái Mán đã cho thấy một
cách thể hiện người miền núi khác biệt so với những diễn ngơn trước đó: Ẻn vừa bí ẩn, vừa dễ
hiểu, vừa mâu thuẫn, vừa thống nhất. Cơ lửng lơ, bỡn cợt với “tơi” vì cơ là một cô gái độc lập,
tự do, tự quyết định cuộc đời mình. Nhưng cơ cũng khơng lấy “tơi”, chàng trai thành phố, vì chỉ
có thể u Phù – người nàng ngưỡng mộ và gắn bó đã lâu dù Phù đã một mực đẩy Ẻn ra xa.
Việc tự quyên sinh của Ẻn cũng là một hành động cho thấy cô tự quyết định cuộc đời của mình,
khơng phụ thuộc vào “tơi” và cũng khơng phụ thuộc vào Phù.
Hồi Anh trong Tiếng gọi của rừng thẳm là nhân vật thứ ba được xây dựng mang hình
bóng các chàng trai trí thức trong văn học lãng mạn. Giống như “tơi”, Hồi Anh vừa bị hấp dẫn
bởi sắc đẹp, sự duyên dáng của cô gái Mán, vừa không quên ý thức được khoảng cách giữa
mình và cơ gái “mọi rợ”: “Hồi-Anh băn khoăn lắm. Không biết đối với người thiếu nữ sơn lâm
kia, mình chỉ bỡn cợt hay đã mắc sâu vào cạm bẫy của Ái tình? Ngồi tỉnh thiếu gì gái đẹp,
nhung xưa nay chàng có lưu ý đến ai bao giờ?... Mà Peng-Lang chẳng qua chỉ là một cô Mán.

Cũng như cảnh vật nơi cơ sinh trưởng, Peng-Lang tính tình cổ lỗ, mọi rợ quá, thực thà đến nỗi
thành ngớ ngẩn. Cơ có cái tâm hồn của cây sậy, chỉ một con chim sáu bay vụt qua cũng đủ làm
cho rung động ngay lên” [5, 8]. Trong truyện này, Lan Khai đã mô tả sự biến đổi tinh tế trong
tâm hồn của Peng-Lang, cơ gái Mán bằng bút pháp phân tích tâm lý. Peng-Lang giằng co giữa
tình yêu, sự chung thủy với Cang-Ngrào – chàng trai nghèo nhưng có ý chí với sự cám dỗ của
đời sống vật chất thành phố (hiện thân qua ngôi nhà cất giữa rừng với những đồ vật, tiện nghi
đặc trưng của “văn minh” của Hoài Anh) và những cử chỉ thanh lịch, lời nói ngọt ngào của
chàng thanh niên thành phố có học và giàu có này. Lan Khai khơng lí tưởng cơ gái như một biểu
tượng kiên trinh, không màng vật chất, phù hoa, song cũng khơng đơn giản hóa cơ như một cơ
gái “mọi rợ” dốt nát, dễ dàng bị cám dỗ bởi sự hào nhống của “văn minh”. Lan Khai đã mơ tả
sự biến chuyển dần dần trong tâm hồn cô gái, sự tác động của ngoại cảnh (mùa mưa tới làm
Peng-Lang nhận ra tất cả những sự khó khăn, cơ cực, thiếu tiện lợi của đời sống rừng núi):
57


Bùi Linh Huệ* và Nguyễn Diệu Linh

“Peng-Lang lấy làm bỡ ngỡ quá. Mọi vật trong nhà đó, Peng-Lang đều coi như một cái bí mật
hay hay... Lần ấy là lần thứ nhất Peng-Lang thấy một cách sinh hoạt khác hẳn với đời mình. Cơ
khơng bao giờ tưởng tượng rằng người ta lại có thể có được những thứ tốt đẹp như thế để mà
dùng. Mới ngày hôm qua đây, phàm cái gì ngồi thế giới Đèo Hoa, Peng-Lang đều khơng cần
biết, mà cũng chẳng bao giờ ngờ đến. Nhưng nay, thốt nhiên, hàng trăm cái ý nghĩ mới lạ bỗng
đua nhau kéo vào trí não cơ... Peng-Lang mở cửa sổ nhìn ra ngồi. Trên mặt đầm, mưa bay mù
mịt. Cây cối ủ rũ, chốc chốc rùng mình trước làn gió lạnh thì lại tn những giọt nước nhỏ rào rào.
Cuộc đời bên ngoài sao mà nhọc nhằn, cực khổ, thảm đạm, ủ ê! Chẳng bù với trong nhà này, mọi
vật đều như một bài hát nho nhỏ ca ngợi sự an nhàn sướng thích. Peng-Lang nghĩ lẩn thẩn: - Tại
sao ở đây, bọn ta sống vất vả, thế mà, nơi khác, họ lại sung sướng dường kia?” [5, 11].
Mai Anh Tuấn trong lời giới thiệu cuốn Truyện đường rừng, tái bản năm 2016 đã bước đầu
chỉ ra sự khác biệt trong cái nhìn cảnh và người miền núi của Lan Khai: “Truyện đường rừng
kéo sự dị biệt, xa xôi trở về với những nỗi khổ trần gian ở đâu cũng gặp. Riêng ở vùng cao bi

kịch còn đến từ thiên nhiên dữ dằn, từ tình thế gieo neo, đơn độc và bệnh tật giày vò. Nhưng
điều Lan Khai khâm phục ở các tộc người “dã man” không phải chỉ giỏi chịu đựng, mà dễ tạo
niềm vui riêng. Tránh thái độ miệt thị với kẻ khác gốc gác cộng đồng, giờ đây nhìn lại cũng là
một đóng góp tích cực của Lan Khai cho q trình đồng đẳng văn hóa trong hiểu biết, tơn trọng”
[7, 2]. Chia sẻ góc nhìn này, chúng tơi thấy, cái nhìn lí tưởng về mối quan hệ nhất thể giữa con
người với thiên nhiên trong văn học trung đại, hay ảo tưởng về sự hòa hợp, thống nhất giữa con
người với tự nhiên trong văn chương lãng mạn đều bị làm xói mịn trong những tác phẩm đường
rừng của Lan Khai. Con người và tự nhiên ở trong thế tách biệt, phải giằng co, đấu tranh với
nhau để sinh tồn. Nhưng mặt khác, con người cũng là một sinh vật nằm trong tự nhiên, thống
nhất với tự nhiên vì cùng phải tuân theo quy luật cạnh tranh sinh tồn của thiên nhiên. Cảnh quan
miền núi trong truyện đường rừng của Lan Khai không chỉ được thể hiện đẹp đẽ, rực rỡ mà
cũng đầy nghiệt ngã, dữ dội. Tương tự như vậy, cái nhìn về người miền núi trong truyện đường
rừng của Lan Khai đã khơng cịn mang màu sắc phân cực “trung châu”/”ngoại vi” và “văn
minh”/”bán khai” như trong văn học trung đại và du ký hiện đại trên báo Nam Phong. Họ là
những con người sống động, với tâm lý phong phú và thống nhất với người “trung châu” nói
riêng và nhân loại nói chung.

3. Kết luận
Trong Vũ Trọng Phụng, Mớ Tài Liệu Cho Văn Học Sử Việt Nam do Minh Phương xuất bản
năm 1941, Lan Khai đã phân tích nhân cách nhà văn từ góc độ tâm lý học, cụ thể là phân tâm
học (đang rất thu hút trí thức lúc bấy giờ). Lan Khai đã “hình dung Lê Văn Trương bằng một
pho tượng khổng lồ đất sét, đầu lúc nào cũng muốn đụng tới mây xanh, thì tơi sẽ nói rằng Vũ
Trọng Phụng chỉ là một người, với tất cả cái hay cái dở của thằng người, có khác chỉ khác ở chỗ
hai tay và hai chân lúc nào cũng dính be bét những bùn tanh của địa ngục”. Xu hướng phân tích
tâm lý nhân vật mang màu sắc phân tâm học và phong cách văn chương hiện thực phê phán,
cũng như ý thức đối thoại thường trực với các diễn ngôn đương thời ấy cũng được thể hiện
trong các tác phẩm đường rừng của Lan Khai. Ơng khơng nhìn họ như “người khác” mà đã cố
gắng nhìn họ từ bên trong, phân tích các yếu tố hồn cảnh sống, tính dục… để phác thảo nên
chân dung những con người miền núi đầy đặn hơn các diễn ngơn trước đó thời trung đại và cậnhiện đại. Độc giả có thể nhận ra, khơng có ranh giới giữa người đồng bằng/đơ thị và người miền
núi/nông thôn trong các sáng tác đường rừng của Lan Khai. Họ là con người, nhân loại nói

chung trong mối quan hệ cạnh tranh sinh tồn với thiên nhiên dữ dội, với chính đồng loại, và với
chính phần bản năng hoang dã trong bản thân mình.
*Ghi chú: Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc
gia (NAFOSTED) trong đề tài mã số: 602.04-2018.302.
58


Cảnh quan và con người miền núi trong truyện đường rừng của Lan Khai từ góc nhìn…

TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Nguyễn Văn Bân, 1921. Bài ký phong thổ tỉnh Tuyên Quang, Nguyễn Hữu Sơn (biên tập),
2007. Du ký Việt Nam - Tạp chí Nam Phong (1917-1934), Tập 2. Nxb Trẻ, trang 331-345
[2] Nguyễn Thị Bình, 2012. “Chất thơ trong truyện đường rừng của Lan Khai”, luận văn thạc
sĩ Văn học Việt Nam, ĐH Sư phạm TP Hồ Chí Minh.
[3] N.X.H, 1928. Lược ký đi đường bộ từ Hà Nội vào Sài Gòn, trong Nguyễn Hữu Sơn (biên
tập), 2007. Du ký Việt Nam - Tạp chí Nam Phong (1917-1934), Tập 3. Nxb Trẻ, tr.25-44
[4] Nguyễn Thị Mỵ, 2013. “Thế giới nghệ thuật trong truyện đường rừng của Lan Khai”, luận
văn thạc sĩ Văn học Việt Nam, Đại học Đà Nẵng.
[5] Lan Khai, 1939. Tiếng gọi của rừng thẳm. Nxb Tân Dân.
[6] Lan Khai, 1940. Truyện đường rừng. Nxb Tân Dân.
[7] Mai Anh Tuấn, 2016. “Lời giới thiệu”, in trong Lan Khai, 2016. Truyện đường rừng. Nxb
Hội Nhà văn.
[8] Lan Khai, 1940. Dấu ngựa trên sương (Mọi-rợ). Nxb Hương Sơn.
[9] Lan Khai, 1942. Suối đàn. Nxb Cộng Lực.
[10] Hồng Văn Thơng, 1921. Ba Bể du ký, trong Nguyễn Hữu Sơn (biên tập), 2007. Du ký
Việt Nam - Tạp chí Nam Phong (1917-1934), Tập 1. Nxb Trẻ, tr.288-311
[11] Nguyễn Trọng Thuật, 1933. Nam du đến Ngũ Hành Sơn, trong Nguyễn Hữu Sơn (biên
tập), 2007. Du ký Việt Nam - Tạp chí Nam Phong (1917-1934), Tập 3. Nxb Trẻ, tr.178-233
[12] Vũ Khắc Tiệp, 1921. Hành trình mạn ngược từ Cao Bằng xuống Phú Thọ, trong Nguyễn
Hữu Sơn (biên tập), 2007. Du ký Việt Nam - Tạp chí Nam Phong (1917-1934), Tập 1. Nxb

Trẻ, tr.275-287
[13] Đặng Xuân Viện, 1929. Định Hóa Châu du ký, trong Nguyễn Hữu Sơn (biên tập), 2007.
Du ký Việt Nam - Tạp chí Nam Phong (1917-1934), Tập 3. Nxb Trẻ, tr.171-177
ABSTRACT
Mountainous Landscape and Ethnic Minority People in the Forest
by Lan Khai from The Perspectives of Ecocriticism

Bui Linh Hue* and Nguyen Dieu Linh
Department of Languages and Culture, Thai Nguyen University of Sciences
Lan Khai's forest fiction is especially loved by contemporary readers, not only because of
the “exotic flavor” but also because of the writer's new and unique perspective on the landscape
and people of the mountainous region. The ideal view of the unity relationship between man and
nature in medieval literature or the illusion of harmony and unity between man and nature in
romantic literature were all eroded in his work. This study shows that mountainous people and
nature in Lan Khai's forest fiction no longer carry the polarization between “center” and
“margin”, “civilized” and “barbarian” as in medieval literature and travelogues in Nam Phong
Journal.
Keywords: Lan Khai, forest fiction, landscape, ethnic people, ecocriticism, discourse studies

59