Tài liệu Bài giảng - Xã hội học đô thị pdf

X· héi häc Đ« thÞ

Chương 1: Sự hình thành và phát triển của Xã hội học
Đ
ô thị
 Chương 2: Cách tiếp cận và các trường phái chính trong Xã hội
học Đô thị
 Chương 3: Quá trình đô thị hóa
 Chương 4: Cơ cấu xã hội và lối sống của cộng đồng dân cư đô
thị
 Chương 5: Xã hội học và vấn đề nhà ở đô thị
 Chương 6: Xã hội học đô thị và quy hoạch, phát triển đô thị
ChƯƠng 1: SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI HỌC ĐÔ THỊ
I. X· héi häc ®« thÞ trong x· héi hiÖn ®¹i

Cuối TK19, đầu TK20, CNH TBCN và ĐTH làm nảy sinh nhiều vđề XH ở
các nước Phương Tây. Nửa sau kỷ 20, phần lớn cư dân đều sống ở các ĐT
và VH ĐT chi phối mọi mặt đời sống của họ  Khẳng định tầm qt của các
ĐT trong XH hiện đại. Cần phải mô tả và lý giải nhiều vđ trong cấu trúc và
LS ĐT.

XHH ĐT ra đời vào đầu TK 20, gắn liền với qt CNH TBCN. Tại các nước
PT như Anh, Pháp, Đức, Mỹ, nhiều trường ĐH và Viện NC đã tiến hành
những công trình NC chuyên sâu về những vđ XH ĐT và ĐTH. Từ những
năm 20, ở châu Âu và Bắc Mỹ đã hình thành môn XHH ĐT. Đầu những
năm 50, đã có các HN QT đầu tiên về XHH ĐT

Hệ vấn đề nghiên cứu của XHH ĐT: GĐ và HN, di dân, người già, giáo
dục, tội phạm, khác biệt xã hội (quyền lực, quan liêu, giai cấp, tôn giáo); các
xu hướng trong đời sống xã hội Trong các XH ĐTH cao, hệ vđ của XHH
ĐT gần gũi với hệ vđ chung của XH.


Các nhà XHH ĐT đi sâu NC bản chất của CC và các qt của XH ĐT, lý giải
bản chất của ĐT, CĐ ĐT và đs ĐT.
II. Sự phát triển của xã hội học đô thị qua các thời kỳ
1.Nửa đầu TK 20 – kỷ nguyên vàng của
XHH ĐT

Buổi đầu, 1 số nhà XHH phương Tây có thiên kiến "phản ĐT" đvới quá trình
PT ĐT và ĐTH. Họ nhìn thấy những hậu quả của sụ tập trung dân cư quá
đông > tiếp cận Bệnh lý học XH

Có 3 đặc trưng phổ biến của các ĐT: qui mô lớn, mật độ cao, tính khác biệt về
XH  cơ sở ra đời của TP Chicago, thống trị môn XHH ĐT trong những năm
1920-1950 và còn ảnh hưởng cho đến nay.

Ba hệ qđ chính trong XHH ĐT của TP Chicago là Sinh thái học nhân văn, Bệnh
lý học XH và TLH XH.

TP Chicago gắn liền với phương hướng NC thực nghiệm, điền dã trực tiếp, đối
lập với các hệ thống hoá trừu tượng và những phương hướng lý thuyết của các
nhà XHH trước đây. Nhiều NC thực nghiệm đã trở thành kinh điển trong XHH
ĐT như: Băng nhóm (1927), XH góc phố (1929), Gái nhảy chuyên nghiệp
Đây là những thử nghiệm về PPNC như qsát tham dự và nc trường hợp.
2. Nửa sau TK 20 - sự bế tắc về lý thuyết và các hưóng phát triển mới

Những năm 1960, hệ qđiểm của TP Chicago bị phân rã vì không thể chỉ nc
các mặt riêng lẻ của ĐT. Con đường của nhận thức phải đi từ nc riêng lẻ để
kq thành các NC rộng lớn hơn. XHH ĐT phải là môn KH ĐL có đối tượng,
hệ khái niệm và PPNC riêng.


Trong XHH ĐT Mỹ xh những qđiểm và tư tưởng mới với nhiều TP khác
nhau trong NCĐT. Đã xh 1 lý thuyết mới cho XHH ĐT bao gồm: Các luận
thuyết Weber về gc nhà ở, về QLĐT, về XHHĐT phi không gian và qđ
Maxist về ĐT như một không gian của sự "tiêu dùng tập thể".

Các chủ đề NC ĐT đa dạng hơn: Xã hội thông tin, kinh tế học chính trị của
sự phát triển ĐT và vùng; quan hệ giữa không gian và cơ cấu XH; hành
động XH; phân tầng XH; phân phối quyền lực

Như vậy XHH ĐT, tiêu biểu là XHHĐT Mỹ đã có qt PT 1 TK. Tuy nhiên
vẫn thiếu những lý luận hoàn chỉnh, một lý thuyết tổng thể về XHHĐT. Do
đó sự PT môn XHHĐT về lý thuyết đang còn là 1 chủ đề mở.
1. Các định nghĩa về đô thị
Định nghĩa XHHvề ĐT dựa trên cấu trúc XH và chức năng của nó.
Những đặc trưng nhất định:

Có số dân tương đối đông, mật độ DS cao và không thuần
nhất

Có bộ phận dân cư làm phi NN và có 1 số chuyên gia.

Đảm nhận những chức năng thị trường và có 1 phần quản lý
điều hành.

Thể hiện những hình thức tương tác giữa các vai trò

Có sự gắn kết XH rộng hơn GĐ hay bộ lạc, dựa trên luật lệ
hợp lý hay truyền thống.
Định nghĩa ĐT là 1 kiến tạo lãnh thổ- XH, 1
hình thức cư trú mang tính toàn vẹn lịch sử

với các đặc trưng sau

Là nơi tập trung của 1 số lượng lớn dân cư trên 1
lãnh thổ hạn chế.

Đại bộ phận dân cư làm phi NN: công nghiệp,
thương nghiệp, dịch vụ

Là môi trường trực tiếp, tạo ra những đk thuận lợi
cho sự PT XH và cá nhân.

Giữ vai trò chủ đạo đối với các vùng nông thôn xq
và toàn XH nói chung.
2. Hai nhóm yếu tố cấu thành ĐT
Việt Nam: Theo qui định hiện hành, điểm dân cư được coi
là ĐT khi có dân số tối thiểu từ 4000 trỏ lên, trong đó ít nhất
60% dân cư làm phi NN.
Từ góc độ XHHĐT, mọi ĐT đều được cấu tạo từ 2 nhóm thành tố chủ
yếu:
 Các thành tố không gian - vật chất: môi trường không gian hình thể do
con người tạo ra, bao gồm không gian kiến trúc, QH, cảnh quan ĐT,
CSHT kỹ thuật và đk khí hậu sinh thái tự nhiên.
 Các thành tố tổ chức - XH : là CĐ dân cư sinh sống trên lãnh thổ ĐT
với tất cả những thể chế luật lệ hiện hành.
2. Hai nhóm yếu tố cấu thành ĐT (tiếp)

Hai nhóm thành tố này không tách rời nhau và được hiểu trong mqh giữa MT
sống, đk sống và những con người hoạt động trong đó. Như vậy XHHĐT hướng
sự chú ý tới CĐ dân cư ĐT với những đặc điểm KT-XH của nó, sự thích ứng hay
hoà nhập với môi trường vật chất - hình thể của ĐT.

3. Vị trí và vai trò của ĐT
trong lịch sử

ĐT thường đóng vai trò là TT KT, CT, văn hoá, thương mại của XH, là động lực
của sự tiến bộ trong những gđ LS cũng như những thời điểm chuyển biến mang
tính CM

Các nền văn minh từ cổ đại, trung đại đến hiện đại đều mang dấu ấn của những
nền văn minh ĐT 1 cách rõ nét

Trong LS, các ĐT luôn giữ vai trò đầu tàu, dẫn dắt các CĐ NT đi theo mình trên
con đường tiến bộ và văn minh.
CHƯƠNG 2: CÁCH TIẾP CẬN VÀ CÁC TRƯỜNG PHÁI CHÍNH
TRONG XÃ HỘI HỌC ĐÔ THỊ
I. Đô thị qua lăng kính xã hội học
1. Đô thị như là một tổ chức XH

Chức năng: kinh tế, pháp lý và bảo vệ (Weber)

Phân công LĐ tạo ra sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các bộ phận dân cư
khác nhau, giúp liên kết những con người thành một dạng Đoàn kết
hữu cơ (Durkheim).

Các ĐT như là những tổ chức chức năng mà nền tảng của nó là những
khế ước XH giữa các thành viên của nó (Maine).
2. Đô thị như là một tệ nạn
 Quan điểm "phản ĐT" cho rằng những đk sống ĐT đưa đến những hệ
quả tiêu cực đv cá nhân. ĐT càng PT thì con người ở đây càng khác
với người dân NT. Càng về sau, ĐT càng tách rời khỏi thiên nhiên với
những của cải, quyền lực và logic của nó. ĐT sẽ mất đi linh hồn tự

nhiên của nó, suy thoái và sẽ chết.
 ĐT là tác nhân gây sự biến đổi tâm lý và XH. Đời sống ĐT gây ra sự
lệch chuẩn và các hành vi lệch chuẩn, nhưng cho phép con người cơ
hội để PT tối đa những tiềm năng của họ và trở nên tự do. Đồng thời
phức hợp vai trò cũng tạo ra những vấn đề về nhân cách, tạo ra sự thải
loại, đưa con người ra bên lề XH.
 Các nước Tây Âu CNH và ĐTH phải đối mặt với nhiều vđ XH
nghiêm trọng. Ví dụ tỉ lệ tử vong cao hơn, ÔNMT, thể chất, tâm lý
suy giảm…
3. Đô thị như một lối sống
Tổ chức đời sống ĐT như là 1 khuôn mẫu khác hẳn về
chất so với các khuôn mẫu điển hình ở NT. Các hình
thức tổ chức ở ĐT sẽ sản sinh ra những phong cách
sống khác biệt so với NT. Con người ĐT có những cá
tính độc đáo và dễ bị rối loạn tâm thần. Một số nhà
XHH qui trách nhiệm về các hành vi lệch chuẩn và mất
trật tự thường thấy ở các ĐT là do sự phức tạp và các
mô hình tổ chức của các ĐT gây ra.
* XHHĐT là sự nc KH về đời sống và cấu trúc ĐT.
II. Các chủ đề và các trường phái trong xã hội
học đô thị
Có 4 cách tiếp cận đặc trưng của XHHĐT:
1. Sinh thái học nhân văn

STHNV nc việc con người sử dụng và có liên quan đến không
gian địa lý ntn, nc việc sử dụng đất, những thay đổi trong mô
hình sử dụng đất và tổ chức không gian.

áp dụng các nguyên lý STH để giải thích sự phân bố dân cư
trong không gian ĐT. Do có cuộc đấu tranh sinh tồn giữa các

nhóm XH, gc, DT mà họ cố gắng giành giật những ưu thế kg
đất đai trong ĐT. => Hình thành lý thuyết về sự cư trú tách
biệt, theo đó, trong 1 ĐT, các nhóm XH khác nhau thường
chiếm cứ các "vùng tự nhiên" làm khu cư trú.

Vai trò của văn hóa đô thị: hạn chế sự cạnh tranh lãnh thổ; tạo
ra sự giao tiếp, đồng thuận, hợp tác trong các vùng TN do các
nhóm XH thuần nhất chiếm giữ.
2. Trường phái Chicago

TP Chicago là 1 TP XHH gắn liền với truờng ĐH Chicago
ở Mỹ trong suốt nửa đầu TK20, thống trị XHH Bắc Mỹ
trong thời kỳ này. Nó nhấn mạnh đến CCDS và STH của
các ĐT, đến tình trạng XH thiếu tổ chức, những hiện
tượng tiêu cực, không lành mạnh cũng như trạng thái tâm
lý XH của người dân ĐT.

Các chủ đề nc chính: Nguồn gốc của thị dân; Sự phân bố
dân cư thành thị trên địa bàn; Sự thích ứng của các nhóm
XH để hoà nhập vào XH ĐT hiện đại; Những thay đổi
trong đời sống GĐ, trong các thiết chế GD, tín ngưỡng;
Vai trò của Báo chí trong công luận…
3. Hiện tượng cư trú tách biệt trong không
gian đô thị

Các nhà XHHĐT khi nc hiện tượng cư trú tách biệt tập
trung vào 3 mặt (được coi là những biến số):

Thành phần GĐ (vòng đời): ấu thơ, thiếu niên, trưởng
thành, kết hôn, có con, con lớn có GĐ, goá bụa => mỗi thời

kỳ, mỗi gđ tương ứng với sự tăng giảm NK trong GĐ đòi
hỏi sự thay đổi về cư trú chung.

Vị trí XH: do cá nhân có xu hướng riêng biệt theo nghề
nghiệp, học vấn , thu nhập, gc, thiết chế XH…

Chủng tộc và sắc tộc: bắt nguồn từ sự khác biệt về văn hoá
4. Trào lưu nghiên cứu Cộng đồng đô thị
 Tập trung nc các hệ thống XH, các tổ chức và các nhóm XH. Các nhà
XHH Mỹ chú trọng đến những mlh qua lại giữa các thiết chế XH với
các nhóm XH trong 1 địa bàn ĐT nhất định, xem xét TCXH và hành
vi ứng xử của con người trong bối cảnh XH của 1 hệ thống CĐ.
 Có 3 quá trình quan trọng qui định hình thức cơ cấu của các cộng
đồng ĐT hiện nay:
 ĐTH: khiến cho dòng người đông đảo và hỗn tạp thâm nhập vào ĐT,
tđ mạnh vào các thiết chế săn có ở đó. Bản thân những con người ấy
phải tự điều chỉnh mình trong cuộc sống mới.
 Công nghiệp hóa: phân công lao động theo kiểu chuyên môn hóa sâu.
 Quan liêu hóa:giảm sút quyền tự trị của cộng đồng địa phương.
5. Quyền lực, chính sách, và sự thông qua quyết định quản lý ở ĐT
Muốn nắm bắt vđ CS ĐT cần xem xét mqh giữa sự hình thành, biến đổi,
CC và chức năng của XHĐT với thể chế chính trị của CĐ địa phương
.
XHH ĐT với chính sách ĐT:
 Việc nc CSĐT dựa trên 3 tiền đề sau

Phát sinh XHĐT là 1 sự thay đổi căn bản trong XH loài ngừơi.

Trong XHĐT, Cộng đồng địa phương vẫn là đơn vị XH ổn định. CĐ là 1 hình thức
đặc thù của TCXH thể hiện mqh giữa cư dân với địa hạt lãnh thổ.


Nghiên cứu cơ cấu và quá trình của XH ĐT để hoạch định chính sách ĐT.
Các nhân tố chủ yếu của XH ĐT

Tăng trưởng DS và CN đã cải biến bộ mặt ĐT: biến đổi
xh nhanh chóng => nảy sinh các vấn đề xh: giao thông,
VSMT, thất nghiệp, trât tự XH, nhgèo đói => cần có các
hành động tập thể để xử lý.

Tính phức tạp về tổ chức: nguyên nhân do quan liêu hóa,
chuyên nghiệp hóa trong các tổ chức.

Nhất thể hóa theo chiều dọc: bao gồm những quan hệ cơ
cấu và chức năng của các đơn vị XH trong CĐ với các hệ
thống XH rộng lớn hơn.
6. Những vấn đề cấp bách ở đô thị
 Cung cấp nhà ở cho mọi người, nhất là người nghèo và người TNT.
Có mqh chặt chẽ giữa mật độ cư trú quá cao và điều kiện nhà ở tồi tệ
với các chứng bệnh TL, tinh thần của con người.
 Các chương trình giảm nghèo: CT phúc lợi góp phần giảm nghèo ở
các ĐT. Tuy nhiên đôi khi không hiệu quả do tệ quan liêu và tham
nhũng. Ngoài ra còn có ưu tiên tạo VL, trợ cấp thất nghiệp…
 Dịch vụ công: giáo dục, sức khỏe, giao thông, nước sạch, thu gom rác

 Tài chính ĐT: Nhu cầu DV tăng, Chi tiêu tăng, Khả năng tăng thuế
hạn chế và bị phản đối mạnh, Không có đk giải quyết cho các vùng
ngoại vi.
 Lối sống lệch chuẩn, tha hóa, bạo lực
III. Một số đặc điểm trong nghiên cứu xã hội
học đô thị

Mục tiêu

Mô tả: Xác định đặc trưng của các hiện tượng, các đối
tượng cần quan tâm

Giải thích: Xác lập các nhân tố hoặc các biến số có tđ đến
các ht, các đt ấy, hình thành các giả thuyết, thử nghiệm các
giả thuyết, liên kết các kết quả đi đến kết luận khái quát gọi
là lý thuyết.

Dự báo: Dự báo các sự kiện sẽ diễn ra tro ng tương lai.

Kiểm soát, điều chỉnh, khống chế: ứng dụng những tri thức
KH để cải tạo ĐT.
Phương pháp

NC định tính: qs tham dự, PVS, TLN

NC định lượng: ĐT mẫu, Tổng ĐT dân số
CHƯƠNG 3: QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA
I. Cái nhìn lịch sử về quá trình đô thị hóa thế
giới
Các cuộc cách mạng đô thị

CMĐT lần thứ nhất diễn ra từ 8000 năm trước CN, vào tkì đồ
đá mới, khi lần đầu tiên trên TG một khu định cư kiểu ĐT. Đó
là TP Jericho thuộc Ixrael ngày nay, với số dân 600 người.

CMĐT lần thứ hai bắt đầu từ giữă TK18 ở châu Âu và sau đó
lan sang Bắc Mỹ. Là hệ quả tất yếu của qt CNH TBCN. Từ

đây, qt ĐTH đã trở thành 1 ht XH nổi bật trong LS PT của
nhân loại.

CMĐT lần thứ ba đang diễn ra trong các nước thuộc TG thứ
ba, có những đđ của CMĐT lần 2 trong đk không gian và thời
gian mới.
Những hình thức nổi bật của QT ĐTH
 Các dòng di cư mạnh mẽ từ NT- ĐT khiến tỉ lệ dân ĐT tăng nhanh.
 Số lượng các ĐT ngày càng nhiều
 Các ĐT lớn lên, phình to ra.
 ĐT đang xâm lấn, bành trướng và thôn tinh NT.
- ĐTH là quá trình KT-XH LS mang tính quy luật, trên quy mô toàn
cầu
- ĐTH là hệ quả trực tiếp của quá trình CNH và quá trình cơ cấu lại
nền kinh tế theo hướng hiện đại hóa, tăng tỷ trọng công nghiệp và
dịch vụ thương mại, giảm nông nghiệp trong GDP
II. Quá trình đô thị hóa từ cách
tiếp cận xã hội học
Quan điểm nhân khẩu học, địa lý kinh tế
QT ĐTH chính là sự di cư từ nông thôn vào thành thị, là sự
tập trung ngày càng nhiều dân cư sống trong những vùng
lãnh thổ địa lý hạn chế được gọi là các ĐT. Đó là quá trình
gia tăng tỉ lệ dân cư ĐT trong tổng số dân của 1 quốc gia.
Quan điểm XHH

ĐTH là quá trình tổ chức lại môi trường cư trú của nhân
loại,

QT ĐTH là cái phông rộng lớn trên đó diễn ra những biến
đổi to lớn và sâu rộng trong đời sống XH cả ở NT và ĐT.


ĐTH không chỉ thay đổi sự phân bố dân cư trong XH mà
còn chuyển thể nhiều kiểu mẫu XH. Đó là sự phổ biến và
lan truyền LSĐT hay các qh văn hóa ĐT tới các vùng NT
và trên toàn bộ XH nói chung.

Có sự thâm nhập, thích ứng lẫn nhau giữa LSĐT và đk
sống NT  Quá trình ngoại ô hóa: Chạy trốn ra khỏi đô
thị nhưng không từ bỏ lối sống đô thị.
III. Đô thị hóa ở các nước đang
phát triển: bề rộng thay cho
chiều sâu

Giai đoạn đầu của ĐTH (đầu TK20): phát triển
theo bề rộng: dân số ĐT tăng, số lượng các TP
nhiêu, các ĐT mở rộng về lãnh thổ.

Giai đoạn nửa sau TK20, ĐTH theo chiều sâu, nhất
là ở các nước công nghiệp PT: chất lượng, tiêu
chuẩn sống nâng cao, đa dạng kiểu loại văn hóa và
nhu cầu.