Báo cáo " Hoàn thiện các quy định pháp lí về nhân thân bị can " ppt

nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 21



ThS. Bùi Kiên Điện *
hững thông tin về đặc điểm nhân thân
của bị can có ý nghĩa rất quan trọng
đối với toàn bộ công tác giải quyết vụ án
hình sự nói chung, điều tra vụ án nói riêng.
Những thông tin này là căn cứ không thể
thiếu của phần lớn các hành vi tố tụng và
quyết định tố tụng. Trong khi ấy, những
quy định pháp luật liên quan đến việc
nghiên cứu và sử dụng các đặc điểm nhân
thân của bị can trong hoạt động điều tra
hình sự lại cha đầy đủ, cha cụ thể. Đó là
thực tế khó chấp nhận và tác động tiêu cực
đến hiệu quả của công tác điều tra hình sự
trong thực tế. Để hoàn thiện cơ sở pháp lí
của lĩnh vực hoạt động quan trọng này của
công tác điều tra hình sự, theo chúng tôi,
cần kịp thời hoàn thiện những quy định liên
quan đ có đồng thời bổ sung một số quy
định mới nhằm sớm đa hoạt động này vào
nền nếp, hiệu quả theo các hớng sau đây:
Trớc hết, phải hoàn thiện một số quy
định của Bộ luật hình sự (BLHS), Bộ luật tố
tụng hình sự (BLTTHS) có liên quan đến

vấn đề đang đợc xem xét. Cụ thể, nên bổ
sung cụm từ ngời có nhân thân tốt, ngời
cha thành niên phạm tội" vào cuối đoạn 3
khoản 2 Điều 3 BLHS - điều luật quy định
về nguyên tắc xử lí" tội phạm. Theo quy
định của đoạn 3 khoản 2 Điều 3 BLHS hiện
hành thì nguyên tắc cơ bản đợc áp dụng
khi xử lí tội phạm là Nhà nớc khoan hồng
đối với ngời tự thú, thành khẩn khai báo,
tố giác ngời đồng phạm, lập công chuộc
tội, ăn năn hối cải, tự nguyện sửa chữa
hoặc bồi thờng thiệt hại gây ra. Trong khi
ấy, theo tinh thần của các Điều 25, 46, 47,
69 BLHS (các điều luật quy định về miễn
trách nhiệm hình sự, các tình tiết giảm nhẹ
trách nhiệm hình sự, quy định hình phạt
nhẹ hơn quy định của Bộ luật, nguyên tắc
xử lí đối với ngời cha thành niên phạm
tội) thì những ngời phạm tội có nhân thân
tốt, ngời cha thành niên phạm tội là
những đối tợng đợc hởng sự khoan
hồng của pháp luật khi phạm tội. T tởng
nêu trên cần đợc xác định một cách rõ
ràng, trong nguyên tắc xử lí tội phạm là
khoa học và cần thiết. Khi ấy, đoạn 3 Điều
3 BLHS sẽ có nội dung nh sau: Khoan
hồng đối với ngời có nhân thân tốt, ngời
cha thành niên phạm tội". Việc quy định
nh vậy không chỉ phù hợp với quan điểm
xử lí tội phạm của Đảng và Nhà nớc ta mà

còn giúp điều tra viên nâng cao hơn nữa
trách nhiệm thu thập đầy đủ các thông tin
cụ thể về đặc điểm nhân thân của bị can
cũng nh công tác đấu tranh với bị can,
nhất là áp dụng thủ thuật giáo dục thuyết
phục khi hỏi cung bị can trong thực tiễn.
Trong BLTTHS, theo chúng tôi, có
nhiều quy định liên quan đến vấn đề đợc
N

* Giảng viên chính Khoa t pháp
Trờng đại học luật Hà Nội


nghiên cứu - trao đổi
22 - Tạp chí luật học

thảo luận cần có sự hoàn thiện, bổ sung.
Trớc hết, liên quan đến đối tợng chứng
minh trong các vụ án hình sự đợc quy
định tại Điều 47 BLTTHS hiện hành.
Chúng tôi cho rằng kết cấu đang có của
điều luật là không khoa học, có thể dẫn đến
cách hiểu và áp dụng không thống nhất của
các chủ thể tiến hành tố tụng. Theo tinh
thần của khoản 2, khoản 3 điều luật này thì
khi tiến hành tố tụng, điều tra viên, kiểm
sát viên, thẩm phán phải thu thập chứng cứ
để làm rõ ai là ngời đ thực hiện hành vi
phạm tội, có lỗi hay không có lỗi, do cố ý

hay vô ý, có năng lực trách nhiệm hình sự
hay không, mục đích hoặc động cơ phạm
tội; những tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ
trách nhiệm của bị can, bị cáo và những
đặc điểm nhân thân của bị can, bị cáo. Các
quy định có tính liệt kê nh trên là vừa
thiếu lại vừa thừa. Xét dới góc độ lí luận
của khoa học luật hình sự thì toàn bộ nội
dung khoản 2 Điều 47 BLTTHS liên quan
đến hai trong số bốn yếu tố cấu thành tội
phạm là chủ thể và mặt chủ quan của tội
phạm nhng còn thiếu tình tiết quan trọng
là độ tuổi của bị can, bị cáo. Nếu xét dới
góc độ của tội phạm học và khoa học điều
tra hình sự thì nội dung đó là những đặc
điểm cơ bản của nhân thân ngời phạm tội
và nhân thân bị can. Vì vậy, khoản 2 Điều
47 BLTTHS có thể quy định lại nh sau:
2. Những đặc điểm nhân thân của bị
can, bị cáo có ý nghĩa đối với việc xử lí
vụ án". Đối với khoản 3 Điều 47 của
BLTTHS, do cụm từ những đặc điểm
nhân thân của bị can, bị cáo" đ đợc
nói tới tại khoản 2 của Điều luật nên
không cần thiết phải nhắc lại. Khi ấy,
khoản 3 Điều 47 sẽ có nội dung nh sau:
3. Những tình tiết tăng nặng, tình tiết
giảm nhẹ trách nhiệm của bị can, bị
cáo".
(1)

Khoản 5 Điều 44 BLTTHS hiện hành
quy định về các trờng hợp bắt buộc phải
trng cầu giám định. Theo đó, trong quá
trình điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình
sự khi cần xác định 3 vấn đề sau đây thì
các cơ quan tiến hành tố tụng bắt buộc phải
trng cầu giám định, không phụ thuộc vào
ý chí chủ quan của họ: "a. Nguyên nhân
chết ngời, tính chất thơng tích, mức độ
tổn hại sức khoẻ hoặc khả năng lao động;
b. Tình trạng tâm thần của bị can, bị cáo
trong trờng hợp có sự nghi ngờ về năng
lực trách nhiệm hình sự của họ; c. Tình
trạng tâm thần của ngời làm chứng hoặc
ngời bị hại trong trờng hợp có sự nghi
ngờ về khả năng nhận thức và khai báo
đúng đắn đối với những tình tiết của vụ
án.". Việc quy định nh trên là hợp lí.
Nhng trong thực tế điều tra vụ án hình sự
nói riêng, giải quyết vụ án hình sự nói
chung còn gặp trờng hợp khác liên quan
đến vấn đề đang đợc trình bày ở mức độ
khá phổ biến là việc xác định độ tuổi chính
xác của ngời đ thực hiện hành vi phạm
tội khi không thể xác định đợc bằng các
cách thông thờng khác (không có giấy
khai sinh; không ai nhớ chính xác ngày,
tháng, năm sinh của bị can, bị cáo; các
giấy tờ tài liệu liên quan khác không có

hoặc không đáng tin cậy ). Theo quy định
của Điều 12 Bộ luật hình sự thì ngời thực
hiện hành vi phạm tội chỉ phải chịu trách
nhiệm hình sự khi họ đạt đến độ tuổi nhất


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 23

định. Nếu họ cha đạt đến độ tuổi đó thì
chỉ có thể xử lí họ bằng biện pháp hành
chính, không đợc khởi tố về hình sự và
nếu đ khởi tố thì cơ quan điều tra phải ra
quyết định đình chỉ điều tra (khoản 3 Điều
89, khoản 1 Điều 139 BLTTHS). Vì vậy,
trong quá trình điều tra, nếu gặp trờng
hợp này, cơ quan điều tra dù muốn hay
không cũng buộc phải trng cầu giám định
pháp y để xác định tuổi chính xác của bị
can, bị cáo. Vì vậy, chúng tôi cho rằng cần
quy định đây cũng là một trờng hợp bắt
buộc trng cầu giám định trong BLTTHS.
Khoản 5 Điều 44 BLTTHS sẽ đợc bổ sung
điểm d với nội dung nh sau: "Tuổi của bị
can, bị cáo khi có nghi ngờ về tuổi chịu
trách nhiệm hình sự của họ."
Trong quá trình giải quyết vụ án hình
sự, việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn,
trong nhiều trờng hợp đợc coi là cần
thiết, có tác dụng tích cực đối với công tác

khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình
sự. Nhng đây là vấn đề khá nhạy cảm nên
khi các biện pháp đó đợc áp dụng một
cách không có căn cứ sẽ gây tác hại không
nhỏ đến hiệu quả của công tác đấu tranh
phòng, chống tội phạm, thậm chí cả công
tác đối nội, đối ngoại của đất nớc. Cho
nên, việc xác định một cách đầy đủ, chính
xác những căn cứ pháp lí để áp dụng các
biện pháp này có ý nghĩa rất quan trọng.
Hiện nay, các căn cứ chung để áp dụng các
biện pháp ngăn chặn đợc xác định dựa
vào tinh thần của Điều 61 BLTTHS bao
gồm: Để kịp thời ngăn chặn tội phạm; có
căn cứ chứng tỏ bị can, bị cáo sẽ gây khó
khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử; có
căn cứ chứng tỏ bị can, bị cáo sẽ tiếp tục
phạm tội; để bảo đảm thi hành án. Ngoài
ra, trong thực tế khi việc áp dụng các biện
pháp ngăn chặn cụ thể đối với bị can, bị
cáo, các cơ quan tiến hành tố tụng còn phải
dựa vào các đặc điểm nhân thân của bị can,
bị cáo nh giới tính, nghề nghiệp, độ tuổi,
tình trạng sức khoẻ, hoàn cảnh gia đình của
họ cũng nh mức độ nghiêm trọng của tội
phạm mà họ đ thực hiện. Thực tế nêu trên
cần đợc thể chế hoá thành nguyên tắc
trong BLTTHS tại điều luật quy định về
căn cứ áp dụng các biện pháp ngăn chặn.
Đó có thể là Điều 61a với nội dung cụ thể

nh sau: Khi áp dụng biện pháp ngăn
chặn cơ quan điều tra, viện kiểm sát, toà án
cần dựa trên các căn cứ quy định tại Điều
61 BLTTHS, mức độ nghiêm trọng của tội
phạm mà bị can, bị cáo đ thực hiện và
những đặc đặc điểm nhân thân của bị can,
bị cáo".
(2)
Quy định nh vậy vừa phù hợp
với các điều luật khác của Chơng V
BLTTHS - các biện pháp ngăn chặn, vừa
góp phần nâng cao trách nhiệm của điều tra
viên khi quyết định áp dụng các biện pháp
ngăn chặn cụ thể đối với bị can, hạn chế vi
phạm pháp luật trong việc áp dụng các biện
pháp cỡng chế tố tụng nghiêm khắc này ở
giai đoạn điều tra.
Khi quy định về căn cứ khởi tố bị can,
khoản 1 Điều 103 BLTTHS xác định: Khi
có đủ căn cứ để xác định một ngời thực
hiện hành vi pham tội thì cơ quan điều tra
ra quyết định khởi tố bị can. Quy định
nh trên là đúng nhng cha đủ bởi lẽ
không phải đối với bất kì ngời phạm tội
nào cũng đều có thể khởi tố bị can làm cơ
sở cho việc truy cứu trách nhiệm hình sự
đối với họ. Theo quy định của Điều 12


nghiên cứu - trao đổi

24 - Tạp chí luật học

BLHS thì chỉ những ngời đạt độ tuổi nhất
định do Bộ luật này quy định thì mới phải
chịu trách nhiệm hình sự. Đối với ngời
phạm tội nhng cha đạt độ tuổi đó thì có
thể xử lí bằng biện pháp hành chính. Cho
nên, khi quy định về những căn cứ không
đợc khởi tố vụ án hình sự", Điều 89
BLTTHS ghi nhận 7 căn cứ, trong đó căn
cứ thứ 3 là: Ngời thực hiện hành vi nguy
hiểm cho x hội cha đến tuổi chịu trách
nhiệm hình sự". Vì vậy, theo chúng tôi,
khoản 1 Điều 103 BLTTHS cần sửa lại nh
sau: Khi có đủ căn cứ để xác định một
ngời có đủ dấu hiệu quy định tại Điều 12
Bộ luật hình sự đ thực hiện tội phạm thì cơ
quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can".
Quy định nh trên sẽ tránh cho cơ quan
điều tra khởi tố cả những trờng hợp không
cần và không thể xử lí về hình sự theo quy
định của pháp luật.
Điều 138 BLTTHS quy định về việc đề
nghị truy tố: Khi có đầy đủ chứng cứ để
xác định có tội phạm và bị can thì cơ quan
điều tra làm bản kết luận điều tra và đề
nghị truy tố. Bản kết luận điều tra trình
bày diễn biến của hành vi tội phạm, nêu rõ
các chứng cứ chứng minh tội phạm, ý kiến
đề xuất giải quyết vụ án, có nêu rõ lí do và

căn cứ. Bản kết luận điều tra không chỉ là
văn bản tố tụng phản ánh kết quả của toàn
bộ công tác điều tra do cơ quan điều tra
tiến hành, quan điểm xử lí của cơ quan này
mà còn là văn bản chứa đựng những thông
tin quan trọng nhất về hành vi tội phạm mà
bị can đ thực hiện cũng nh những đặc
điểm nhân thân của bị can, làm cơ sở cho
việc đề xuất hớng giải quyết vụ án nói
chung, xử lí đối với bị can nói riêng. Vì
vậy, trong thực tế, khi làm bản kết luận
điều tra ở phần nội dung của văn bản,
ngoài những tình tiết đợc quy định tại
Điều 138 BLTTHS, cơ quan điều tra
thờng phải trình bày cụ thể các tình tiết về
nhân thân bị can. Đó là điều hợp lí, bảo
đảm tính có căn cứ cho những đề xuất của
mình đối với việc giải quyết vụ án, nhất là
hình thức, mức độ của các biện pháp xử
lí bị can sau này. Nhng hiện nay, theo
Điều 138 BLTTHS, những thông tin về
nhân thân bị can cha đợc pháp luật
quy định là những thông tin bắt buộc phải
trình bày trong bản kết luận điều tra. Để
đảm bảo tính khoa học của văn bản tố tụng
quan trọng nêu trên cũng nh tính có căn
cứ của các kết luận, đề xuất của cơ quan
điều tra nêu trong văn bản đó, chúng tôi đề
nghị sửa lại khoản 1 Điều 138 BLTTHS
theo hớng sau: Bản kết luận điều tra

trình bày diễn biến hành vi phạm tội, nêu
rõ các chứng cứ chứng minh tội phạm,
những đặc điểm nhân thân cần chú ý của bị
can, những ý kiến đề xuất giải quyết vụ án,
có nêu rõ lí do và căn cứ".
Để hoạt động nghiên cứu và sử dụng
những đặc điểm nhân thân của bị can trong
công tác điều tra hình sự đạt hiệu quả
mong muốn, cùng với việc sớm bổ sung
trong BLHS, BLTTHS một số đề xuất với
nội dung cụ thể nh đ trình bày, trong thời
gian tới, Bộ công an cần chủ động giải
quyết tốt một số công việc liên quan thuộc
trách nhiệm, quyền hạn, quản lí của ngành.
Đó là hớng thứ hai nhằm hoàn thiện các
quy định pháp lí về nghiên cứu và sử dụng
những đặc điểm nhân thân của bị can trong
hoạt động điều tra hình sự. Cụ thể:


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 25

- Bộ cần ban hành văn bản quy định về
trách nhiệm của điều tra viên phải nghiên
cứu cụ thể, đầy đủ, sử dụng một cách có cơ
sở khoa học các đặc điểm nhân thân của bị
can trong toàn bộ công tác điều tra hình sự
(trong các hoạt động nhận tin báo, tố giác,
khởi tố, áp dụng các biện pháp ngăn chặn,

tiến hành các hoạt động điều tra cụ thể,
truy n bị can, hoàn thành các văn bản khi
kết thúc điều tra, nhất là khi làm bản kết
luận điều tra);
- Đối với việc tiến hành một số hoạt
động điều tra hoặc hành vi tố tụng có tính
phức tap và tính hệ trọng cao nh hỏi cung
bị can, bắt, khám xét, truy n bị can, Bộ đ
xây dựng đợc các văn bản hớng dẫn thực
hiện cụ thể. Nhng các văn bản đó cha
xác định trách nhiệm của các điều tra viên
hoặc cán bộ trinh sát trong việc thu thập
nghiên cứu, sử dụng một cách đầy đủ,
nghiêm túc các đặc điểm nhân thân của bị
can để phục vụ cho việc tiến hành các hoạt
động này. Trong khi đó, vấn đề nêu trên,
nh đ đợc lí luận khẳng định và thực tiễn
kiểm nghiệm, có ý nghĩa rất quan trọng,
tác động lớn đến hiệu quả của các hoạt
động này. Vì vậy, chúng tôi cho rằng sẽ là
hợp lí hơn khi bổ sung tinh thần đ nêu vào
trong các văn bản ấy nhằm định hớng cho
nhận thức và hoạt động trong thực tiễn của
điều tra viên, cán bộ trinh sát khi tiến hành
các hoạt động phức tạp và hệ trọng đó.
- Cần phối hợp với Bộ t pháp soạn
thảo và ban hành thông t liên tịch quy
định về mối quan hệ phối hợp của hai
ngành trong lĩnh vực thu thập, xây dựng và
khai thác thông tin về các công dân khi cần

thiết phục vụ công tác điều tra, nhất là các
hoạt động khai sinh, khai tử, quản lí hộ
tịch, lập lí lịch t pháp.
Nh đ khẳng định, đối tợng đấu
tranh chủ yếu của công tác điều tra hình sự
là bị can. Do đó, việc nắm vững đầy đủ và
khai thác triệt để, khoa học mọi thông tin
về các đặc điểm nhân thân của đối tợng
này sẽ tạo cơ hội thuận lợi cho hoạt động
điều tra đạt hiệu quả cao trong thực tế. Xây
dựng đợc chế độ pháp lí chặt chẽ, hợp lí
điều chỉnh lĩnh vực phức tạp nêu trên
không chỉ giúp hoạt động đó đợc diễn ra
thuận lợi, tác động tích cực đến hiệu quả
công tác điều tra mà còn góp phần quan
trọng trong việc bảo vệ, tôn trọng một số
quyền cơ bản của công dân có liên quan do
Hiến pháp và pháp luật quy định./.

(1). Việc sử dụng giới từ về trong cụm từ những
đặc điểm nhân thân của bị can, bị cáo nh trong
khoản 3 Điều 47 BLTTHS nh hiện nay là không
cần thiết, không đúng ngữ pháp. Thực tế, những tình
tiết này cũng là một đặc điểm tạo nên nhân thân của
bị can, bị cáo nhng do tính độc lập tơng đối và
vai trò quan trọng của nó khi giải quyết vụ án nên
có thể tách riêng làm một yếu tố thuộc đối tợng
chứng minh.
(2). Quan điểm tơng tự đ đợc tác giả Nguyễn Vạn
Nguyên đề xuất. Theo tác giả này thì: Trong khi áp

dụng biện pháp ngăn chặn cùng với các căn cứ quy
định tại Điều 61 Bộ luật này, cơ quan điều tra, viện
kiểm sát và toà án phải tính đến mức độ nghiêm
trọng của tội phạm đ xảy ra, nhân thân, giới tính,
việc làm, độ tuổi, tình trạng sức khoẻ, hoàn cảnh gia
đình của bị can, bị cáo và các tình tiết khác. ở đây
tác giả đ hiểu không đúng nội hàm của khái niệm
nhân thân. Các dấu hiệu giới tính, độ tuổi, hoàn cảnh
gia đình của bị can, bị cáo thực ra là những đặc
điểm cụ thể nằm trong nhân thân của họ.
Xem: Nguyễn Vạn Nguyên - Các biện pháp ngăn
chặn và những vấn đề nâng cao hiệu quả của chúng.
Nxb. CAND, H.1995, tr. 52.