Hải Đông chí lược pot

1


Th- viện tỉnh Hải D-ơng








Hải đông chí l-ợc






Nguyễn Văn Bách dịch

Theo sách của Th- viện Khoa học xã hội
Ký hiệu A.103

hải d-ơng 11/ 1998


2

Hải đông chí l-ợc
Nhân vật chí
(bản sao của họ Ngô)
Ghi chép về nhân vật


Ng-ời n-ớc Thục có nhiều bậc vĩ nhân anh tuấn, vì n-ớc non đất Mâu
Ba xanh tốt sầm uất. Ng-ời n-ớc Sở lắm bậc kỳ khôi, vì sông núi đất Ngô hội
vừa giầu vừa rộng.
Đất thiêng ng-ời hào kiệt, đó là lẽ tất nhiên. Quận Hải d-ơng khu vực
có tiếng là thịnh v-ợng. Từng dãy núi đổ ra biển tựa nh- m-ơi bầy voi
gi-ơng ngà. Các dòng n-ớc đổ ra sông, coi nh- ngàn con rắn phun bọt.
Trèo lên núi Yên tử, trông ra sông Bạch Đằng, biết bao vẻ tân kỳ hùng
vĩ thanh nhã tuyệt vời không sao xiết kể. Vì vậy biết bao bậc công khanh lớn,
trung thần nghĩa nữ, từ đời Lý tới nay, không bao giờ thiếu. Về những việc
mắt thấy tai nghe đ-ợc, nh- các dòng họ có danh ở Liêu xá, Mộ Trạch, Phù
ủng, Hàm Giang, Kênh giao, Điền trì nào là t-ớng văn, t-ớng võ, t-ớc công,
t-ớc hầu, đời đời đều có. Văn võ đủ để làm khuôn phép cho đất n-ớc. Phong
hoá và m-u cơ đủ để giành gữ cho đời. Thực là cái tài từ x-a khó hiếm. Còn
nh- nết trong sạch của Vũ Tự, giữ gìn phong hoá của Trần Vỹ; văn ch-ơng
của Hàn Thuyên, Thọ Xuân. Tiết tháo của Đĩnh Chí, Thiếu Dĩnh. Tiến sỹ đất

Bình Lãng nhổ bọt vào mặt giặc. Ng-ời gái goá Đ-ờng hào tuẫn tiết theo. Đó
lại là những việc rõ ràng vòi vọi tựa nh- sao sáng mây lành, thiên hạ đều
thấy rõ đ-ợc. Còn nh- bậc anh hùng, thục nữ đ-ợc hun đúc ra, chỉ thấy đ-ợc
có từng thời; nh- ngọn núi Cấn cắm vào nền trời, mà nhà Trần nảy sinh ra
giáo phái của Tam tổ. Cung Chấn ngó mặt trời mà họ Mạc ứng vào cái án
bẩy đời.(Núi Yên tử ở vào vị trí ph-ơng Cấn. Huyện Nghi D-ơng của họ Mạc

3

ở vào vị trí ph-ơng Chấn). G-ơng n-ớc sóng vàng mà chốn Th-ợng Hồng
Nam Sách sản sinh ra nhiều gái quý. Sáng tựa sao Hiên, thơm tày h-ơng quế,
so đọ vẻ đẹp cũng không đến hổ thẹn. Than ôi! văn hiến không nêu ra, mà sự
việc ngàn x-a phần nhiều bị mai một. Nay đem lựa chọn sự việc ghi ở các
sách, xếp thành liệt truyện, để chờ các bậc quân tử rộng khắp, bổ ích cho chỗ
sử văn còn khuyết vậy.

4

Những chuyện về các t-ớng văn t-ớng võ


Phạm Công Trứ -
Ng-ời xã Liêu Xuyên huyện Đ-ờng Hào, đỗ tiến sĩ khoa Mậu Thìn
đời Vĩnh Tộc (Niên hiệu Thần Tông) nhiều lần thăng chức rồi lên tới chức
Thái th-ờng tự khanh. Niên hiệu Đ-ơng hoà năm thứ 8, làm Tán lý trấn Sơn
nam. Thời Hằng tổ D-ơng V-ơng phong chức Tây quận công, ra giữ trấn.
Công Trứ lo liệu mọi việc, hết thảy đều xứng đáng với lệnh chỉ. Vì vậy đ-ợc
đội ơn càng sâu. Năm thứ 9, V-ơng cùng với Quỳnh Nham phụng mệnh đi
đánh Thuận hoá. Công trứ cầm đại quân theo hộ vệ, bắt đ-ợc t-ớng giặc rất
nhiều, tiến quân tới thẳng cửa bể Nhật lệ. Khi có chiếu chỉ rút quân, liền đem
toàn quân về.
Hoằng tổ mở phủ Khâm định. Khi hai quận công là Phù và Hoa làm
loạn, kinh thành bị rung động, sai Công Trứ đi đánh, bắt đ-ợc tất cả bọn, hai
kẻ phản nghịch bị giết chết.
Niên hiệu Khánh Đức thứ t Hoằng tổ lên phủ chính. Công Trứ lấy
danh nghĩa là bày tôi gần gụi cũ, đ-ợc thăng lên chức Công bổ th-ợng th-,
Tham tụng tể t-ớng; rất mực lễ độ tôn kính, khi ở trong triều gặp việc dám
nói thẳng, không ngại va chạm. Thời ấy có chuyện g-ơm của nhà quan hoá
ra đồng. Nhân đó viết tờ tâu lên v-ơng, đại khái nh- sau: "Ngày nay thiên hạ

đua đòi trang sức bề ngoài, binh sĩ đói khát mà chẳng biết th-ơng, chỉ lấy
vàng bạc trang sức vào đồ quân khí, chuyên việc sa sỉ, đến nỗi hoá ra sắc
đồng, ý hẳn là lòng trời răn bảo, khiến cho mau sớm sửa đổi, để làm việc
thực vậy. Xin nhân đó mà sửa đổi đi, cắt bỏ việc trang sức bằng bạc, để dùng

5

làm l-ơng quân, chỉ cần khảm lạm bằng đồng, để dùng vào quân khí. Cũng
có ứng điềm lành ấy mà gắng công vào việc võ bị để bảo vệ vậy?".
Lại dâng tâu rằng "Thuật giữ sửa n-ớc là văn và võ. Cái đạo đ-a tới trị
an thì th-ởng phạt cho thực đúng. T-ớng võ làm việc ngăn phòng để bảo vệ
quốc gia. Nếu nh- có khả năng chỉ huy nghiêm chỉnh để thành công, thì tuỳ
thứ bậc, công trạng để xét th-ởng. Kẻ nào ngập ngừng khiếp sợ, hành quân
mất kỷ luật, thì luận xét cho pháp quân. Bậc văn thần nên phải nhất mực
trung với vua đ-ợm ân với dân, để giúp thêm cho việc trị bình. Nếu nh- có
khả năng kính giữ đ-ợc đức liêm cần, xứng đáng với chức vụ , thì tuỳ công
trạng thành tích mà khen th-ởng. Nếu trái phép ăn của đút, nhận lời nhờ cậy,
làm cho hỏng chính quyền, hại dân chúng, tội nhẹ thì phải bãi chức hoặc
khiển trách, tội nặng thì phải y theo phép quân". Lúc ấy pháp chế mới sáng
lập ra, tình ng-ời ch-a vững, lời nói của Công Trứ đều rất đúng với tệ xấu
của thời bấy giờ, v-ơng đều nghe theo. Năm Vĩnh Thọ thứ hai sai coi sóc
việc quốc học. Tr-ớc đó, quy chế của học đ-ờng còn quê kệch, Công Trứ ra
sức sửa sang, ngày rằm và mồng một của mỗi tháng, hội hợp các học trò tới
tập bài. Do đó có nhiều nhân tài thành đạt. Niên hiệu Cảnh trị thứ hai, gia
phong chức Lại bộ Th-ợng th- Yên quận công. Lấy cớ tuổi già xin nghỉ việc.
V-ơng cố gắng l-u lại, nh-ng ông hết sức xin nghỉ, liền gia phong cho chức
Thiếu bảo lên chức Quốc lão Thái bảo Dự triều sứ tr-ớc khi về trí sĩ.
Năm đầu niên hiệu D-ơng đức, lại trở lại giữ việc ở Lục bộ, tham tán
việc cơ yếu. V-ơng lấy lễ -u đãi bậc lão thần. Năm 76 tuổi thì chết, tặng
phong chức Thái tể đặt tên thuỵ là Trung Cần. Công Trứ là ng-ời sâu kín,

giản dị trang trọng, có nết tiết tháo. Đảm đ-ơng việc n-ớc đã lâu, các chế độ
phép tắc phần nhiều do ông xây dựng ra. Hoàng tổ tin cậy là ng-ời đã gần
gũi hầu hạ lâu ngày, cho nên sử dụng rất tin cậy. Th-ờng nhân vì một buổi
chầu sớm đã đến từ lâu ch-a thấy ngự tới, liền đi thẳng vào nơi nhà ngủ của
Chúa gõ cửa và tâu rằng: "Chúa th-ợng một ngày có hàng muôn việc, trời đã

6

sáng mà ch-a ra khỏi cung. Vậy thì việc thiên hạ làm thế nào". V-ơng liền
an ủi bảo ban. Triều đình không ai không kính nể. Song về mặt làm chính sự,
bị mắc vào bệnh khắt khe. Đầu niên hiệu Trung h-ng, hộ khẩu hao hụt, việc
đi phu đi lính phiền phức nặng nề. Công Trứ nắm chính quyền, không hề có
lời buông chút nào. Thiên hạ làm câu ca dao:
Lòng trời còn giúp Th-ợng Liêu.
Hai ng-ời một khố dây nào chung nhau.
Trải thờ qua ba đời. Thế nghiêng thiên hạ. Hoặc có ng-ời dị nghị là
kẻ xiểm nịnh, m-ợn quyền. Con là Công Ph-ơng, đỗ tiến sĩ khoa Canh thân
đời Vĩnh trị. Chỉ làm quan tới Công khoa cấp sự trung.


Vũ Duy Chí
Ng-ời Đ-ờng an Mộ trạch, tổ là Vũ Hồn, quê ở tỉnh Phúc Kiến huyện
Bạch mã, thời niên hiệu Hội xứng đời Đ-ờng, thay Hàn Ước làm thứ sử Giao
châu, tinh về nghề địa lý, mới tìm chọn đất ở đấy, nhân đó lấy tên là huyện
Đ-ờng an, xã Khả mộ (nửa chừng sau đổi là Mộ trạch). Về sau các đời con
cháu đều làm ng-ời Việt nam. Đến đời Trần có Vũ Nạp, hiểu rộng về kinh
Phật, mới có ng-ời làm quan ở n-ớc ta. Thời vua Minh Tôn, hai ng-ời con
của ông Nạp là Nghiêm Tá và Hán Bi đều nhờ có văn học đ-ợc đỗ đạt, làm
tới chức Nhập nội hành khiển Thời niên hiệu Thịnh Đức, Vĩnh thọ; họ Vũ
có nhiều ng-ời vào bậc quý hiển (quyền quý hiển đạt) đời đời khoa cử đỗ

đạt. Cháu bảy đời của Cao Biền là Cao Quynh khi sang n-ớc Nam, khen và
gọi làng ấp đó là Tiến sĩ sào.
Tới đời Duy Chỉ, lúc đầu đ-ợc sử dụng từ chức lại. Cha là Quốc Sĩ đỗ
khoa h-ơng, làm ng-ời rất chất phác thật thà, có đức hạnh của ng-ời học
vấn. Ông th-ờng nằm mộng thấy tr-ớc nhà ở hiện ra đám mây năm sắc, tự

7

ôm lấy đám mây đó. Thế rồi sinh đ-ợc Duy Chí có t-ớng lạ, thiên đình địa
các đều cao rộng. Lúc nhỏ theo cha mẹ cùng với anh là Bạt Tuỵ lên kinh đô.
Đ-ờng qua An nhân, có ng-ời thầy t-ớng ph-ơng bắc trông thấy, kêu vội lên
rằng: "Bà già nào mà d-ới gối lại có hai ng-ời con khanh t-ớng". Quốc Sĩ
mới để ý cho là việc lạ.
Duy Chế có tính rất hiếu thuận, tuổi nhỏ đã biết giữ gìn lễ phép. Nhà
nghèo, cha dạy học để kiếm sống. Tết Đoan ngọ có ng-ời học trò biếu nửa
quả d-a, mẹ nh-ờng cho ăn, Duy Chí cố ý từ chối mãi. Mẹ th-ơng con cũng
chẳng muốn ăn. Ng-ời nhà hàng xóm không ai không kính nể.
Tới khi lớn, không theo nghề văn học, chuyên tập viết chữ, nét bút rất
tuyệt vời. Cùng với anh là Tự Khoái, theo hầu Hoằng tổ từ khi ch-a hiển đạt.
Thời niên hiệu Vĩnh tộ, trúng vào đầu hàng th- toán, xung vào phủ quan,
thăng chức Tự thừa, dự Thị nội tuyển. Gặp ngày quốc kỵ, V-ơng tới cung
miếu làm lễ, bỗng nhiên đai áo bị đứt. Tả hữu đứng nhìn nhau. Duy Chí quỳ
xuống bên cạnh, lấy kim chỉ từ trong tay áo ra khâu lại. Sau khi làm lễ xong,
V-ơng hết sức khen ngợi, cho là một ng-ời làm việc chu đáo, lại có tài ứng
biến, mới quyết ý dùng vào việc lớn. Khi V-ơng giá đi đánh ph-ơng Nam,
tải l-ơng trên biển, ch-a hề lúc nào bị thiếu l-ơng quân. Sau đốc chiến ở Cao
bằng để đánh tàn quân của nhà Mạc, tới đâu đ-ợc đấy. Có công nên đ-ợc
thăng chức Thanh hoa tham nghị, t-ớc tử. Trong triều hoặc có ng-ời nói là
không qua con đ-ờng thi cử. V-ơng cả giận, liền thăng vọt lên lên chức tham
chính, rồi lên chức Công bộ hữu thị lang, phụng ban tiến triều. Niên hiệu

Vĩnh thọ thứ hai thăng lên chức Tả thị lang toạ đ-ờng. Niên hiệu Cảnh trị thứ
bảy, gia phong Lễ bộ th-ợng th-, tham tụng tể t-ớng. Trong số các quan có
ng-ời nói là: ngành lại hẹp kiến văn, không nên ở vào ngôi Thái đỉnh (chức
tể t-ớng). V-ơng nghe thấy chuyện đó, liền đem sự nghiệp của Tiêu Hà, Tào
Tham, Tr-ơng Tử Phòng ra trình bày, làm bài luận giải nghi, để tỏ cho quần
thần rõ.

8

Duy Chí ở trong triều, gặp việc dám nói, Tết Nguyên đán, V-ơng sai
trăm quan mặc cả triều phục tới phủ đ-ờng lạy mừng. Duy Chí dâng tờ khải
để can. Đại ý nói: "Tr-ớc nay, Chúa th-ợng vẫn một mực tôn phù. Cái lễ
ngày hôm nay, không nên vội dùng áo chầu, e để cho ng-ời ta kinh hãi".
Việc đó xếp lại. Khi 70 tuổi xin nghỉ việc. Lúc sắp về chí sĩ là chức Quốc lão
thái phó, đ-ợc gia phong là Ph-ơng quận công, ban cho cờ thêu màu có đôi
câu đối: Nhất địa tông thần Tiêu t-ớng quốc. L-ỡng triều nguyên lão Triệu
hàn v-ơng (Trọn đời là bậc tông thần nh- Tiêu t-ớng quốc. Bậc nguyên lão
của hai triều giống nh- Triệu Hàn v-ơng). Khi đã về chí sĩ, trong nhà không
có chút của để. Ng-ời thân cận hỏi rằng:"Ông ở ngôi Thủ phục, sao không lo
sẵn ít ruộng v-ờn để cho con cháu lập cơ nghiệp, là tại sao?". Đáp:"Ta khi
đ-ơng làm việc, muốn vun thu của cải, tin rằng cũng chẳng khó, nh-ng mà
lấy cái trong trắng để lại cho con cháu, khiến cho không mất tiếng nhà, thì
còn giầu hơn của cải rất nhiều lần". Chết năm 75 tuổi, tặng phong chức Thái
phó, đặt thuỵ là Vĩ Độ. Con là Duy Hài, đỗ tiến sĩ khoa Kỷ hợi thời Vĩnh thọ.
Khoa tr-ớc, văn của Hài đóng trúng cách. Quan khảo cho là quyển son sai
một chữ, không tra ở quyển chữ mực, rạch lỗi là mất chữ bị đánh hỏng. Duy
Chí muốn đem việc đó ra. Hài tới tr-ớc để xin và nói: "Khoa danh tự có số
định, khoa này đã yết bảng rồi, khiến cho quan khảo bị tội, thì có ích gì cho
ta." Duy Chí thôi việc đó. Ng-ời ngoài nghe biết câu chuyện đó rất thán
phục. Sau khi đã đỗ, thăng chức lên tới Đề hình giám sát ngự sử. Niên hiệu

Đức nguyên thứ hai, gia phong làm Đông các đại học sĩ, rồi thăng lên Binh
bộ Hữu thị lang. Lúc t-ớng cũ của nhà Minh là Đặng Diệu, dẫn hơn trăm cỗ
thuyền tới xâm phạm đất Đàm Hồng ở Sa Quảng. V-ơng sai Hài đem quân
thuỷ tới đánh. Tới phố Vạn Ninh, tìm hết thảy gái điếm trong phố, cho xuống
thuyền giặc cợt đùa. Ngầm sai mỗi cô cầm một chiếc khăn tay, thấm n-ớc
cho -ớt, đ-ơng đêm vắt n-ớc rỏ vào súng của giặc. Bọn giặc vì mải vui
không đề phòng. Sáng mai các cô gái điếm lên thuyền con trở về. Ngày hôm

9

sau quân ta dàn thuyền ra bắn. Giặc đem súng bắn lại, nh-ng súng không nổ,
căng buồm chạy trốn. Quan quân đuổi đánh, thắng lớn. Thăng cấp Lại bộ Tả
thị lang. Khi chết đ-ợc tặng phong Lễ bộ th-ợng th
Ng-ời anh cả (của Duy Chí) là Tự Khoái, khi còn nhỏ đã có chí lớn,
du học ở Kinh đô. Khi hai quận công Phù và Hoa có nuôi lòng phản nghịch,
cầu tiếng tăm ở trong n-ớc, lòng ng-ời đều mong ngóng. Duy chỉ có Hoằng
tổ rất là kín đáo. Mỗi buổi chầu, Tự Khoái tới cửa phủ nhìn vụng. Thấy cử
chỉ của Quận Phù và Quận Hoa rất là sơ hở ngông nghênh, biết là không phải
là bậc tài giỏi. Tới khi thấy Hoằng tổ thì rất kinh lạ nói rằng: "Đây là bậc
thánh tài". Liền vào ở trong Mạc phủ. Tới khi Quận Phù và Quận Hoa làm
loạn, V-ơng sai đem quân chặn đánh ở ph-ờng Phục cổ. Giặc chạy tan tác,
kinh đô bình yên. Về sau đại giá đi đánh ở ph-ơng Nam, coi Ngự dinh quân,
kỷ luật rất nghiêm, các quân đều run sợ oai của ông. Lúc trở về đ-ợc thăng
làm Nghệ an Tham nghị, rồi lên tới Công bộ Hữu thị lang Trung quận công.
Khi chết thăng Lễ bộ tả thị lang.
Ng-ời anh thứ hai (của Duy Chí) là Bạt Tuỵ đỗ Chính tiến sĩ khoa
Giáp Tuất niên hiệu Đức Long. Làm đến chức Lại khoa cấp sự trung, Nhập
thị bồi tụng. Khi chết đ-ợc tặng phong Tự khanh Đổng Trạch bá.
Con của Bạt Tụy là Duy Đoán, đỗ tiến sĩ khoa Giáp Thìn đời Cảnh
Trị. Lúc bé thì rất dốt, đọc sách suốt ngày không nhớ một dòng, 17 tuổi ch-a

biết chữ, đêm nằm mơ thấy thần mổ tim rứt bỏ chất bẩn đục đi. Khi tỉnh dậy
còn thấy đau bụng. Bạt Tuỵ lại dậy cho học vỡ lòng. Từ đó học rất tiến
nhanh. Đỗ đầu thi H-ơng, nổi tiếng văn hay trong quận. Lúc đầu Chiêu tổ
ch-a vào quốc phủ, Duy Đoán còn theo hầu ở nhà riêng. Sau đại quân đi
đánh ph-ơng Nam, đ-ợc chầu trực ở bên tr-ớng, tất cả mọi việc lớn nhỏ
V-ơng đều nhờ cậy, lúc đó gọi là Nội t-ớng. Sau khi đỗ đạt thì lại càng đ-ợc
tin yêu. Năm lần thiên chức đến Công bộ Th-ợng th-, là ng-ời thẳng thắn
khẳng khái, gặp việc dám nói. Th-ờng hâm mộ con ng-ời của Cửu Linh.

10

Dâng bài Kim Giám lục bằng văn quốc âm. Đại ý nói về việc sửa lòng ngay
thẳng, giữ tục thuần hoà, biết ng-ời hay xa kẻ dèm pha. Rồi nói rất là thiết
tha. V-ơng rất khen ngợi, th-ờng đ-ợc coi là bậc bầy tôi thẳng thắn. Khi
trong cung có cuộc chơi chọi gà. Trung quan tằm gà nòi dâng lên. Duy Đoán
vào triều thấy vậy, lập tức bóp gẫy họng gà, buông tay chết ngay. Trung quan
vào tâu cho V-ơng hay. V-ơng vì vậy mà bỏ trò chọi gà.
Sứ nhà Thanh tới sách phong. Duy Đoán là ng-ời tiếp đón. Tới Lễ bộ
đ-ơng đặt yến. Sứ giả đòi r-ợu trong khi đ-ơng buổi tiệc. Nhân đó ứng khẩu
đọc rằng:" No đủ cái đức tiết của ta chính là cái vị tốt. Cần chi phải đòi một
chén r-ợu ở giang đình". Sứ giả xấu hổ quá, liền làm xong lễ sách phong rồi
đi.
Niên hiệu Vĩnh Thọ. Ng-ời nhà Thanh tới trả tù binh nhà Mạc. Lúc
ấy Duy Đoán là Phó đô ngự sử. Quan Trấn thủ Lạng Sơn lúc ấy là Thân Công
Tài. Vua sai Duy Đoán tới Nam Quan tiếp nhận. Ký tên ở sau tên của Công
Tài. Công việc ch-a xong thì trở về. Ch-a bao lâu, Duy Đoán thăng lên
Th-ợng th-, lại có chỉ sai cùng đi. V-ơng muốn theo y nh- văn bản có tên
nh- cũ. Duy Đoán không chịu theo. Vì chống lại lệnh chỉ, bãi quan về quê.
Sau khi đã về rồi có làm bài phú Phạm Nãi du ngũ hồ để nói cảnh b-ớng của
mình, và Trạch thôn phong cảnh, nông gia khảo tích, các bài đó còn l-u

truyền lại. Lúc chết đ-ợc tặng phong là Tả thị lang Đ-ờng xuyên tử. Con tên
là Khuông, đỗ tiến sĩ khoa Canh Tuất đời cảnh Trị, chỉ làm quan tới chức Lễ
khoa cấp sự trung.
H-ơng Đại là em áp của Duy Chí, có tài viết chữ, trúng vào hàng đầu
th- toán, sung vào chức Trung th- giám khoa văn học sinh. Thời Vĩnh Thọ
theo giá đi đánh Ph-ơng Nam có công, thăng chức Tự Khanh, nhiều lần
phong lên tới chức Công bộ Hữu thị lang H-ơng quận Công. Khi chết đ-ợc
tặng phong Hình bộ th-ợng th Con là Ph-ơng Nhạc tiến triều, làm quan tới

11

chức Hiến sứ. Cháu là Ph-ơng Đề, đỗ tiến sĩ khoa Bính Thìn đời Vĩnh Hựu,
làm quan tới chức Tham chính.
Cầu Hối là em út của Duy Chí. Đỗ tiến sĩ khoa Kỷ Hợi đời Vĩnh thọ,
cùng chung một bảng với Duy Hài. Lúc Cầu Hối ch-a đỗ, cho rằng mình tuổi
già rồi chẳng muốn đi thi. Ng-ời vợ nằm mơ thấy có một cái lọng báu, từ
trên trời rơi xuống liền ôm vào nhà. Cố khuyên ông nộp giấy tờ, quả là đ-ợc
đỗ, làm quan tới chức Tham chính, vì bị lỗi ăn của đút bị bãi chức. Anh em
con cháu của Duy Chí, gồm 10 ng-ời đều đứng vào hàng hiển vinh sang
trọng, trong đời ch-a có.



Đinh Văn Tả

Ng-ời ở xã Hàm Giang huyện Cẩm Giàng, dòng dõi của Đinh Tiên
Hoàng, lúc trẻ ngang tàng phóng phiếm, có sức mạnh, giỏi c-ỡi ngựa bắn
cung. Đã ba lần bị có tên trong án c-ớp, tìm rõi không đ-ợc. Đầu niên hiệu
Thịnh Đức, Hoằng Tổ cử đại quan đi đánh ph-ơng Nam, chiêu mộ dũng sĩ
bốn ph-ơng. Văn Tả ra ứng mộ xin lấy công chuộc tội. Tới bờ cõi giặc, đánh

chín lần đ-ợc cả chín, đ-ợc rửa gội trở thành ng-ời dân. Giặc đắp luỹ ở bên
kia sông, đặt trạm canh gác rất nghiêm. Trong luỹ có cái chiêng lớn, tiếng
vang xa hàng 10 dặm. V-ơng hỏi các t-ớng: Ai có tài lấy đ-ợc cái chiêng đó.
Văn Tả xin đi. Dẫn thủ hạ 50 ng-ời. Khi tới bờ sông, ông sờ ngực xem hơi
thở của từng ng-ời, hễ ai sợ hãi đánh trống ngực thì cho về hết, chỉ có ba
ng-ời không bị loạn nhịp. Văn Tả cũng với họ lội sông sang phía Nam. Đêm
khuya, lẩn vào luỹ giặc, đội chiêng mà đi. Đến giữa sông gõ vào chiêng một
tiếng lớn. Giặc ở trong luỹ sực thấy, cố đuổi nh-ng không kịp. Ngày hôm sau

12

đem quân sang c-ớp trại. Văn Tả đi đầu chống đánh với địch, xông xáo dọc
ngang nh- bay, tới đâu giặc tan tác tới đó, đ-ợc thắng lớn trở về. Vì có quân
công đ-ợc xuất thân làm chức Quản binh. Khi tàn quân nhà Mạc là Khang
Cổ giữ Cao Bằng. V-ơng sai đem quân đi đánh, bắt đ-ợc bọn giặc trở về,
thăng chức Đô đồng tri, rồi gia phong tới Hải D-ơng trấn thủ. Khi Nguyễn
Phúc Hạo vào c-ớp Nghệ An, đại giá đánh ph-ơng Nam, xung vào chức Tả
hành quân tiên phong. Chống nhau với giặc ở sông Đăng, đ-ơng đêm tối tiến
đánh sang, bắt đ-ợc t-ớng giặc và hải thuyền rất nhiều. Dân Châu Hoan mến
Tả có tài và có ơn huệ, dâng sớ xin l-u trấn ở đó. V-ơng thuận cho, gia
phong làm Nghệ An Đốc xuất. Tả từng trải hình thế núi sông, ngầm lập đồn
luỹ ở Thanh Bộc, dụ quân Nam vào sâu rồi chặn đánh, quân giặc tan rã.
Tr-ớc đó, có ng-ời thuộc t-ớng trong trấn của Tả là quận công Phạm
Tốt Toàn, đem châu Bố chính hàng Phúc Hạo. Phúc Hạo dùng làm quân s-,
m-u tính đem đại quân vào c-ớp phá. Tả thăm dò biết rõ tin tức, liền kiếm
ng-ời phản gián, phao tin ở trên vùng biên giới là: Mậu quận công vờ hàng,
nay đem quân tới sông Đăng, đợi quân Bắc kéo tới, sẽ làm nội ứng. Quả
nhiên Phúc Hạo nghi ngờ, Quận Mậu cuối cùng bị hại. Việc đó đến tai
V-ơng. V-ơng viết tỷ th- khen: "Tài l-ợc nh- Thái Công, m-u v-ợt Trần
Bình". Thăng lên Đô đốc Đồng tri, tứ phong t-ớc Quận công; rồi khi đại

quân đi đánh Cao Bằng, tr-ng dụng Tả về để đôn đốc chiến đấu. Tàn quân
Mạc lẻn vào nội địa. Tả đôn đốc t-ớng sĩ đuổi bắt, bắt đ-ợc bọn giặc rất
đông, quan quân đại thắng, V-ơng sai l-u lại trấn thủ thất truyền. Năm Vĩnh
Thọ thứ hai; tâu xin sai quan Giám đốc sửa sang thành trì, vỗ yên dân chúng
rồi trở về. Năm Canh tý V-ơng giá lại đánh ph-ơng Nam. Tả liền tuyển quân
tiên phong, tới thẳng đất Động hải, đắp luỹ đối diện với luỹ giặc. Luỹ giặc có
cắm nhiều mũi nhọn. Tả đứng ở trên núi đất, mở một đ-ờng ngầm dụ địch,
phục quân hai bên đánh úp vào. ở trên núi thì dùng tên lửa bắn xuống trại
giặc, tất cả mũi nhọn và nhà tranh đều cháy hết. Giặc thua chạy, chết chồng

13

chất lên nhau. V-ơng cho Tả là ng-ời có m-u lạ, khen th-ởng -u việt, tiền và
vàng đ-ợc V-ơng cho đều cấp cho tay chân cả để mọi ng-ời đều gắng sức,
m-u đồ việc sau.
Niên hiệu Vĩnh trị năm thứ hai. Mạc Nguyên Thanh lại vào Cao Bằng.
V-ơng sai Tả đôn đốc các quân, kiêm lĩnh đạo binh mã các sứ Thái nguyên
Lạng sơn, hợp sức lại tiễu trừ. Nguyên Thanh chạy sang Long Châu, Tả bắt
đ-ợc vây cánh và ngựa vải khí giới của họ rất nhiều. Để Đặng Công Toàn ở
lại trấn an. Tuyển chọn lính tráng, xếp đặt hào luỹ, lập miếu thờ Cao Hoàng
đế ngay trên đất đó để nêu uy danh công đức bình Ngô của Ngài. Thổ tù và
dân ở châu đó, thẩy đều cảm phục, từ đó về sau không phản lại nữa. Thăng
chức dần lên Thái tử thiếu bảo, Đông quân phủ Tả đô đốc. Khi chết đ-ợc
thăng Thái phó. Lúc Chiêu tổ mới lên nắm chính sự, truy phong là Trung
đẳng phúc thần.
Con của ông tên là Vỹ, có công trông nuôi chúa nhỏ, đ-ợc thăng chức
Thái tử thiếu bảo Hiển quận công. Thái phó Từ đức họ Vũ, khi còn nhỏ là
con quá phòng(1-15) của Vỹ. Lúc đã đ-ợc vào chầu, sinh ra Dụ Tổ và Quỳnh
Anh công chúa, còn mong lại đ-ợc gặp đ-ợc V-ơng nữa. Gặp khi Hi tổ tới
thăm nhà Vĩ bầy yến tiệc. Nhân lúc đó V-ơng hỏi Vỹ muốn điều gì? Vĩ đáp:

" Đấng v-ơng th-ợng không chê lão thần là kẻ bất tài, yêu th-ơng đến thế là
đ-ợc ơn hậu quá nhiều, còn giám mong gì hơn. Nay "Tiêu tẩm"(1-16) của
ng-ời thì nhiều, chỉ xin cho Vũ phi đ-ợc sinh đẻ thêm giống Rồng mà thôi,
nh- vậy là th-ởng cho hạ thần rất nhiều vậy". Đức V-ơng c-ời và hứa cho ý
đó. Thái phi lại đ-ợc Đức V-ơng vời đến, rồi sinh ra Nghị Tổ, do đó tình
thân yêu sủng ái càng thêm đậm.
Cháu của ông (Đinh Văn Tả) là Cống, Thuần, Giai đều đứng vào hàng
hiển quý. Cống làm đến chức Tổng binh Đồng tri t-ớc Quận công. Thuần
làm quan tới chức Tổng binh sứ t-ớc Hầu. Giai hầu Nghị tổ có công dực đái

14

(2-16), đ-ợc phong là Suy trung dực vận công thần, dần dần thăng lên chức
thiếu phó.
Năm Canh thân đầu niên hiệu Cảnh h-ng, phía đông bắc nổi loạn, gia
phong là Côn quận công, thống lĩnh Đông đạo thảo tặc. Lúc đó trong số các
t-ớng, chỉ có gia t-ớng con em của Giai là có tiếng nhất, lại giỏi về dùng
quân, đánh đâu đ-ợc đó. V-ơng rất coi trọng. Giặc Nguyễn Cầu rất gian
giảo, nhiều phen bị vây hãm, thế ngày càng cùng quẫn, ngầm sai ng-ời bày
tỏ với Giai, xin hoãn quân và nói: "Cầu sớm hôm sẽ chết, t-ớng quân há có
thể mãi binh quyền -!". Giai cảm động, lại tự cho là các t-ớng chẳng ai địch
nổi mình, nên mặc sức cho giặc c-ớp bóc, cứ đóng quân không chịu đánh,
lấy tiếng h- để doạ triều đình, thổi to thế giặc, để tự trọng thân cho mình.
V-ơng nghi là Giai không có ý muốn đánh nhau, m-u toan chọn t-ớng để
chia quyền. Khi Giai đóng quân ở Hàn giang, giữ giằng co với quân của Cầu.
Cầu vốn là ng-ời gian giảo, biết triều đình có lòng ngờ Giai. Đêm khuya lấy
10 cỗ thuyền chiến, sắm đủ sênh tiền nhạc cụ, từ trên th-ợng l-u chèo
xuống, tới chỗ thuyền giặc đóng, sai ng-ời phao lên rằng: "Quận Côn tới
thăm Ninh đông v-ơng, thuyền con đậu ở đây. Cầu sai ng-ời đi đón. Khi tới
thì có rất nhiều quân kỵ đem nghi tr-ợng theo hộ vệ vào trong tr-ớng. Mãi

tới khi tới canh một mới ra, lại ng-ợc thuyền trở lên". Sáng hôm sau, trong
trại giặc truyền nhau rằng Quận Côn đ-ơng đêm vào dinh của Đại v-ơng
m-u toan làm nội ứng. Đêm ấy những quan quân đóng ở tả ngạn có ng-ời
trông thấy, càng tin là thực; nh-ng chính là kế phản gián của giặc. Giai nghe
thấy việc đó rất kinh hãi, cũng không biết lấy gì để biện bạch đ-ợc. V-ơng vì
việc ấy lại càng không tin Giai. Sai đem quân đi đánh phía tây, mà lấy Quận
việp Hoàng Ngũ Phúc thay thế. Từ đó sự tin yêu ngày một sa sút. Gặp khi
Hoàng tử Duy Mật chạy vào Thanh Hoa gây loạn, ăn trộm ấn vàng. ấn bị mẻ
một góc. Em của Duy Mật là công chúa Ngọc Trinh, có đi lại quen biết với
mẹ Giai, th-ờng hay tới nhà để chiêu dụ Giai theo Mật. Lúc đầu Giai không

15

tin. Công chúa ngầm báo cho Mật dùng cái ấn mẻ góc để làm tin. Giai còn
ngập ngừng ch-a rứt khoát. Có kẻ mật báo với V-ơng. V-ơng không nỡ giết
ngay, lại đem quân của Giai đi đánh phía Bắc, gia phong làm Th-ợng t-ớng
quân, để dò xem ý tứ. Giai đụng chạm với quân của Cầu ở Nh- Thiết (thuộc
huyện Yên Dũng) đánh nhau bị thua to, và bị chết một ng-ời con. Nỗi ngờ
của V-ơng mới bớt giảm, liền cách chức làm dân. Giai lo buồn rồi chết. Mẹ
của Giai nhiều lần tâu bày cầu xin phục chức. V-ơng th-ơng xót có công cũ
và thuận cho. Nay trong họ đó đời đời giữ việc quân, là một dòng họ lớn ở
Đông giang (Đông Giang cự tộc).




Vũ Văn Uyên

Ng-ời xã Ba Đông huyện Gia phúc, có tài, có sức mạnh. Vì tội giết
ng-ời đi lẩn trốn ở th-ợng l-u Sơn tây. Cuối đời Quang Thiệu, trộm c-ớp nổi

lên. Sai các trấn mộ dũng sĩ để dẹp trộm c-ớp. Văn Uyên tới cửa quân xin đi
đánh giặc, lập đ-ợc nhiều công. Chiêu Tông phong làm Tuyên quang đô tổng
binh sứ, Khánh d-ơng hầu. Vỗ về quân sĩ, uy thế ân huệ rất lớn, quân bản bộ
có tới vài vạn ng-ời, ở thành Nghị lang, ghềnh Liên hoa, giữ mặt th-ợng du;
nắm đoàn quân mạnh, che giữ một ph-ơng, triều đình rất tin cậy. Mạc Đăng
Dong giết Chiêu Tông và Cung Hoàng. Văn Uyên căm giận, có chí giết giặc
báo thù. Dành chứa l-ơng thực, rèn luyện quân mã, tự cai quản lấy khu vực
của mình, không chịu theo nhà Mạc. Trang Tông lên ngôi ở Mã giang. Văn
Uyên sai sứ dâng biểu xin gắng hết lòng thành, thờ vâng niên hiệu Nguyên
hoà. Chiếu phong chức Thái bảo. Trang Tông sai Trịnh Duy Liêu sang nhà

16

Minh cầu phong. Triều đình nhà Minh còn bàn bạc ch-a quyết. Sai quân trấn
L-ỡng Quảng xét xem thực sự. Liền hịch cho Quang Tổ là ng-ời chỉ huy đất
Lâm an đ-a văn th- báo tin. Văn Uyên lấy th- bày tỏ rằng: "Năm Gia Tĩnh
thứ 16. Ngày 18 tháng 2. Vâng đọc hai đạo công văn do Triệu Đại quan là uỷ
quan của Thiên triều đ-a xuống, tra xét về việc n-ớc An nam. Vạch bảo rõ
cho hạ chức biết cái lẽ hoạ phúc, hết sức thành thật dạy bảo. Hạ chức xiết
bao vui mừng, hân hạnh vô cùng! Mảng t-ởng Đức bệ hạ gia gia Hoàng đế
của Thiên triều, ở ngôi cao Cửu ngũ, lấy đạo chính truyền tới muôn bang, thể
theo lòng trời đất, giữ ngay thẳng đạo c-ơng th-ờng, rắp mong khuyên thiện
răn ác, cho nên sai khiến quan lớn Triệu có cuộc đi đó. Tuy là một chức quê
lậu, há dám chẳng bày tỏ hết lòng để đáp lời chăng. Song chúng tôi là kẻ
khoáng phu(1-19). N-ớc chúng tôi vì bị tên Dong lấn đoạt hiệu ngôi, gây
thành loạn lạc, mới bỏ mất việc lễ đối với đại quốc. Tên Đăng Dong kia, là
con nhà vùng biển, là lũ thả l-ới dăng chài, cha ông hắn đều lấy nghề bắt cá
để sống. Quốc v-ơng tôi tr-ớc đây là Lê Chu mới thu dùng. Không may
Quốc v-ơng qua đời. Các đầu mục n-ớc tôi, cùng suy tôn lập con cháu họ Lê
tên là ỷ lên làm chúa, lấy niên hiệu là Quang Thiệu, để nắm giữ việc n-ớc,

sửa lại lễ cống nh- x-a. Ngờ đâu tên Đăng Dong ngầm m-u làm phản, lập
riêng đảng phái, đuổi Quang Thiệu lẩn chạy ở ngoài, rồi phục thuốc độc để
giết. Nền quốc thống liền bị tuyệt. Hắn lại giả đặt em Quang Thiệu là Lê
Xuân lên làm chúa, để làm yên lòng ng-ời. Song quyền bính khống chế ở
trong tay hắn, chính lệnh ban ra từ miệng hắn. Lập vua mới đ-ợc năm năm,
rồi lại giết đi, và cả đến mẹ vua, cũng đều phơi thây ngoài quán, rồi c-ớp
ngôi, lấy hiệu là Minh Đức. ở ngôi đ-ợc ba năm, anh em tranh nhau, hắn lại
giết em là Mạc Quyết, mà truyền cho con là Mạc Đăng Doanh, lấy hiệu là
Đại Chính. Gồm 8 năm trời, sau tự rút về Cổ trai, Hải D-ơng. Đăng Doanh
thì ở thành Long biên. Biết rõ cha con kẻ nghịch thần, c-ớp n-ớc lấp ngôi,

17

hại chúa tàn dân, tình tiết nh- vậy, cho nên những kẻ sĩ trung nghĩa của n-ớc
tôi, thì có những ng-ời dòng dõi đầu mục, nh- Trịnh Duy Tuấn, cùng tôn thờ
con Quang Thiệu là Lê Xanh, để nắm chính sự trong n-ớc, đóng giữ ở lộ
Thanh hoá. Trịnh Quả, Trịnh Cánh giữ ở đất Thái nguyên, Nguyễn Kim đóng
giữ ở Nghệ an, Nguyễn Nhân Liêm đóng giữ ở Quảng nam, những ng-ời đó
đều vẫn nhớ chúa cũ, quyết chí báo thù; họ đều cầm nắm binh chúng cắt giữ
đất đai, mong để toan lo nạn n-ớc, mong diệt kẻ thù tàn ác, khỏi trái đạo
th-ờng thiên lý. Cho nên trong 21 năm, n-ớc An nam bị thiếu lễ chức phiên
thần là vì nh- vậy. Còn nh- Lê Huệ và Lê Khoáng đó là do tên nghịch thần
Mạc Đăng Dong sợ tội lỗi, trá mạo tên giả, hòng đạt kế gian. Thực ra con
cháu họ Lê không có hai tên ấy. Còn nh- mọi việc tr-ớc sau, núi sông đ-ờng
xá, hết thảy đều ghi trong bản đồ của Thiên triều, nên hạ chức không nói đầy
đủ thì đại quân đã biết rồi.
Mảng thấy! Các đạo Lạng sơn, Thạch long còn có chút ít đất bằng,
ngoài ra các đạo khác đều là đất ghồ ghề. Nay tổ tiên của hạ chức mang đội
ơn n-ớc, anh em nối theo gia ấm, nghĩ không thể đội trời chung với kẻ thù
n-ớc, thề không sống với kẻ nghịch tặc. Cho nên đầu thần không hề cúi thấp

để quên lòng báo ân chúa. Vì vậy anh em chúng tôi vâng v-ơng mệnh của
vua n-ớc tôi, ra trấn lĩnh lộ Tuyên quang. Những mong đức nghĩa của thiên
triều. Kính duy; Hoàng đế gia gia bệ hạ! Đức rộng hanh thông mở nỗi khó
khăn; l-ợng cả bao la cứu vớt đắm đuối. Dùng nghĩa cử của vua Chu đánh kẻ
có tội cứu dân lành, nghiêm khắc tru diệt kẻ bầy tôi giết vua c-ớp ngôi. Uốn
nắn lại những sai trái về danh phận cứu sinh linh khỏi cơn độc hại, khiến cho
uy; Mà n-ớc lớn thì sợ, n-ớc nhỏ thì mến cả chốn man di cũng đ-ợm ơn
thánh giáo. Vì vậy kính cẩn trình bày cặn kẽ, cúi mong soi xét!"
Uỷ quan mang đầy đủ sự tình khám xét tâu lên. Vua Thần tông nhà
Minh hạ chiếu đánh Đăng Dong. Sai Cừu Loan và quan trấn thủ Vân Nam
chia đ-ờng cùng tiến. Chia quân làm hai đạo -ớc hẹn Văn Uyên làm t-ớng

18

tiên phong. Lúc quân kéo xuống tới phía đông, Mạc Đăng Dong mang rất
nhiều của cải đút cho bọn Mao Bá Ôn và Tr-ơng Nhạc, liền bàn kế bãi binh.
Văn Uyên biết nhà Minh không đủ trông cậy, lại càng ra sức rèn luyện quân
sĩ. Sai sứ đem đồ cống hiến vua Lê đ-ơng đóng ở sông Mã, và nguyện làm
h-ớng đạo cất quân đi đánh nhà Mạc. Mạc Đăng Doanh đánh nhiều trận
nh-ng không đ-ợc. Tới khi Phúc Hải lên ngôi, tự thân đôn đốc t-ớng sĩ, đem
đại quân kinh l-ợc từ sông Nghi, sông Thao trở lên, thẳng đến các châu Văn
Bàn, Thuỷ Vĩ, các động So Yên, Ngọc Uyển. Văn Uyên thu quân lẩn tránh,
đội quân Mạc rút lại trở về trấn, Phúc Hải e rằng để mối lo sau này, sai chân
tay đem vài vạn quân lên phía Tây để đánh. Văn Uyên phục quân đánh úp
quân Mạc thua to. Từ đấy không dám xâm phạm bờ cõi nữa.
Văn Uyên chết, em là Văn Mật lên nối chức, đ-ợc phong là Gia quốc
công. Anh em nói tiếp nhau trị châu Đại Đồng uy ơn rộng lớn, dân địa
ph-ơng rất kính mến. Các châu huyện ở vùng sông Thao, sông Lôi đều đ-ợc
bình yên. Những ng-ời lẩn trốn ở các lộ khác, đều quy tụ về rất đông. Khách
buôn tấp nập, quân sĩ thịnh nhiều, đất Đại đồng trở thành nơi vui vẻ. Thế tổ

đại v-ơng ra quân, vừa gặp lúc hàng t-ớng là Lê Bá Ly đi đánh giặc Mạc.
Văn Mật cũng đem quân xuống phía đông hợp với đại quân thu phục kinh
đô. Thế tổ trở về Thanh hoa lệnh cho Văn Mật trở về Đại đồng, -ớc hẹn làm
thế ỷ giốc.
Khi Văn Mật mất, con là Công Kỷ nối chức. Trung tông sai sứ phong
làm Thái Bảo nhân quốc công
Đầu niên hiệu Thế tông vào chầu ở cung Vạn la, đ-ợc phong làm hữu
t-ớng. Thành tổ Triết v-ơng là tể t-ớng. Một năm sau lại sai về trấn Đại
đồng để giữ vững bờ cõi phía Tây. Mạc Mậu Hợp sai Mạc Mậu Liễn tới xâm
l-ợc bị Công Kỷ đánh thua.

19

Công Kỷ chết, con là Đức Cung nối chức Thành tổ diệt Mạc khôi
phục lại kinh đô. Đức Cung tới chầu tr-ớc, và hiến sản vật địa ph-ơng, đ-ợc
phong làm Thái bảo hoà quận công, rồi về cai trị thành Nghị Lang.
Đức Cung chết, con là Công ứng nối chức, đ-ợc phong làm Thái bảo
thuỵ quận công.
Công ứng chết, con là Công Đắc nối chức. Khi Thần tông lên ngôi
phong làm Thái bảo Đông quận công, bị bộ t-ớng là Ma Phúc Tr-ờng giết
hại. V-ơng th-ơng xót, phong cho con là Công Tuấn chức Khoan quận công,
l-u lại ở kinh để vâng mệnh triều đình chỉ bảo. Công Tuấn sau làm phản rồi
chạy vào nội địa. Tự x-ng là Tiểu giao C-ơng v-ơng. Ng-ời phủ Quảng nam
bắt đ-ợc, dẫn về kinh rồi bị giết. Từ Văn Uyên trở về sau trải 5 đời chuyên
chế tỉnh Tuyên Quang, mỗi khi triều đình có văn th- đ-a xuống, đều x-ng hô
là "An bắc đình". Tới sau khi Công Đắc bị chết, mới sai quan đến trấn giữ.
Công Tuấn đã làm phản thì nội địa (Trung hoa cũ). Ng-ời nhà
Thanh đem sáp nhập vào phủ Khai hoá, đổi tên là Đông an lý, đã nhiều năm
triều đình xin lại nh-ng không đ-ợc. Thành Nghị lang của Đức Cung tr-ớc
kia cũng bỏ không.

Đầu niên hiệu Vĩnh Hựu, con trai là Công Mậu từ ph-ơng bắc trở về,
tụ tập quân chúng ở châu Bảo lạc. Triều đình sai quan đi kinh l-ợc, liền dâng
biểu xin hàng.




Trần Cảnh.


20

Ng-ời ở Điền trì, Chí linh. Cha là Trù, đỗ tiến sĩ khoa Canh tuất đời
Cảnh Trị, làm tới chức Phó đô ngự sự, tả thiên Quang lộc Tự khanh.
Cảnh đỗ tiến sĩ khoa Mậu tuất đời Vĩnh Thịnh, nhiều lần lên tới chức
Th-ợng bảo tự khanh. Niên hiệu Vĩnh Hựu thứ 5. Hoàng tử Duy Một trốn
vào Thanh hoá. Tù tr-ởng Quảng Bình là Lang Lịch, hiệp sức làm loạn. Đầu
niên hiệu Cảnh H-ng, Nghị tổ sai Cảnh, hiệp đồng với Quận công Đặng
Đình Bật cầm quân đi đánh, thắng giặc ở núi Bạc liễm. Lang Lịch tiến vào
rừng, để các nhà ở trong luỹ trống không, dử quan quân vào sâu. Cảnh sai
phục quân ở bên núi, rồi kéo đại quân ra núi, đem đốt hết các nhà lá. Giặc
thấy trại quan quân lửa sáng rực trời, mới từ trong rừng xanh ùa ra. Phục
quân hai bên cùng nổi dậy, quân giặc bị chết vô kể. Lang Lịch trốn đi, còn
vây cánh bị bắt cả đ-a về kinh. Duy Một chạy sang Ai lao. Kéo quân đắc
thắng quay về, đ-ợc thăng lên Hàn lâm thừa chỉ.
Khi ở Ninh xá có giặc Nguyễn Cừ, chiếm giữ đất Chí Linh, trong tay
nắm vài vạn quân, vây hãm thị trấn. Quan trấn thủ là Long Quận công bỏ
thành chạy. Quan quân đánh nhau với giặc ở Quế d-ơng bị thua. Đại t-ớng
quân là Quận Hiểu bị chết. Giặc tràn về Đông đô, kinh thành bị rúng động.
V-ơng hạ chỉ lệnh cho các quan lần l-ợt vào gặp, trình bày kế sách đánh

giặc. Cảnh vào đối th-a: Lấy sự xem xét của thần, thế giặc tuy lớn, không đủ
đáng lo. Nên nghĩ thế để phá, không nên lấy sức để đấu chọi. V-ơng nghe
tiếng nói, quay hỏi tả hữu: "Có phải là Trần Cảnh đó chăng. Ng-ời này là
một ng-ời có thể đ-ơng nổi". Liền sai hiệp đồng với Vịnh quận công đem
quân tới Quế d-ơng, đóng ở núi Châu. Giặc sai tay chân ra khiêu chiến.
Quận Vịnh họp các t-ớng, sai bầy m-u mẹo tiến thủ. Cảnh trình bày ra ba
kế.
Kế thứ nhất: Từ con đ-ờng Hoàng kinh đánh úp hang ổ của giặc ở
Ninh xá. Tr-ớc đây Cảnh mới từ Thanh hoa về kinh, đã đem kế đó nói với
quan chấp chính, xin cho một nhánh thuỷ quân, từ sông Nông tiến vào, tới

21

thẳng đất Ninh xá, giặc sẽ phải rút quân ở Quế d-ơng về giữ lấy sào huyệt.
Sau rồi quan quân ở ph-ơng Bắc, về theo đ-ờng bộ tiếp tục tiến theo, dốc sức
cả hai đ-ờng thuỷ bộ, thì chắc thắng cả m-ời phần. Quan chấp chính cho là
chậm trễ không theo. Chợt có quân đầu hàng, tự khai là điều mà giặc lo ngại
nhất đó là đ-ờng thuỷ bị đánh, tức là đánh vào tâm phúc. Cho nên thoạt đầu
Cảnh đ-a ra kế đó cho là cách toàn vẹn nhất.
Kế thứ hai: Từ động Nguyệt hà v-ợt sông đem quân úp Phao sơn là
phía l-ng sau của giặc.
Kế thứ ba: Từ đ-ờng Phao sơn đánh thẳng vỗ vào tr-ớc mặt địch.
Các t-ớng còn ch-a quyết định. Cảnh ghi đầy đủ các kế sách dâng lên
chúa th-ợng nghe. Có chiếu chỉ xuống mệnh cho các t-ớng đều xét chọn.
Khi ấy quan Đồng sai là Bích quận công chỉ thích kế thứ hai. Liền hạ lệnh
cho Cảnh làm h-ớng đạo. Đại quân tiến từ sông Nguyệt hà, men theo đ-ờng
núi Thanh cảo, quanh ra phía sau giặc để đánh, liền phá vỡ, rồi kéo thẳng tới
chân thành. Giặc bỏ luỹ chạy. Thu đ-ợc Phao sơn. Tin thắng trận báo về,
đ-ợc gia phong Quản tả nhuệ cơ. Quan quân thừa thắng đuổi riết. Giặc đem
hết quân về giữ Ninh xá. Đặt quân phục ở con đ-ờng chính núi Lê xá. Cảnh

đi đ-ờng khác tới Bình hà thì đổ quân sang sông, đánh tắt vào sào huyệt giặc.
Giặc không ngờ quan quân đến nhanh nh- vậy, trong thành kinh hãi tan vỡ.
Tiến đánh rồi phá tan. Giặc rút về giữ Đỗ lâm. Chợt tới đại giá của V-ơng tới
chỗ đóng quân, cho vời Cảnh tới gặp ở hành dinh tại Phao sơn, hỏi han m-u
cơ. Nhân thong thả bảo với các bầy tôi gần đó là: "Ta muốn tự đi đánh bốn
ph-ơng, để nối gót đức Tiên v-ơng ngày tr-ớc, lo lắng cho cõi gốc vậy".
Cảnh nhân đó xin về kinh, để trấn an lòng ng-ời, V-ơng y theo. Để
cho Cảnh ở lại làm Đông đạo tham m-u.
V-ơng giá lại thân chinh Ngân già. Nguyễn Cảnh dò biết thực h- dốc
quân đi lấy lộ Phúc long Đông hồ, tới thẳng bờ bắc sông Nhị hà, sắp qua
sông đánh úp kinh đô. Quận công Vịnh đem quân cả bốn thành về ngăn địch,

22

đánh nhau với giặc ở Xuân canh bị thua. Giặc đốt các nhà tranh ở bên bờ
sông, khói lửa mù trời, trong thành rung động. Cảnh cùng bàn với các t-ớng
Đông đạo rằng: "Nay hai cung đều l-u ở kinh, mà quân thủ vệ thì ít ỏi.
Chúng ta đều chỉnh đốn quân d-ới tr-ớng, kéo cả lên phía tây, để làm thế chi
viện cho kinh thành". Thế rồi liền đem quân d-ới tr-ớng, tiến nhanh tới đất
Phù l-u, -ớc hẹn với các cánh quân hễ thấy tiếng trống nổi, thì tất cả cùng hò
thét lên. Giặc không hiểu là quân số nhiều hay ít, tự chạy tan nát. Tới sáng,
vừa bắn vừa đi, tiến đến bờ bắc. Kinh thành nghe thấy tiếng súng vang dội,
cho là quân từ Hồng Châu vào bảo vệ. Sai ng-ời c-ỡi ngựa ra coi, mới biết là
viện binh của đạo Phao sơn. Bà Thái phi họ Vũ, sai trung sứ đem tiền bạc
đến th-ởng công và uý lạo. Tới khi V-ơng giá về kinh, đến bến Kim Lam,
nghe tin thắng trận. Khen các tả hữu rằng: "T-ớng sĩ Phao sơn, không đợi tỉ
th-, vội tới ngay để phá giặc, có thể nói là đúng việc đúng lúc". Thăng cho
chức Công bộ th-ợng th-, nh-ng cố từ chối không nhận. Đổi phong cho là
Lại bộ tả thị lang.
Thời niên hiệu Cảnh H-ng năm thứ hai, gia tăng chức Tham tụng. Lấy

cớ là nay bốn cõi nhiều việc, tiêu dùng không đủ, nên lệnh cho các sĩ tử nộp
ba quan tiền thông kinh. Không kể là ng-ời có học hay không có học, đều
đ-ợc vào tr-ờng ứng thi. Các nơi gom tiền tới hàng vạn, từ đó biến thành lệ
th-ờng, pháp chế khoa cử bị huỷ hoại thực là đầu têu do Cảnh.
Lúc Nguyễn Cầu mộ quân đóng giữ lộ Kinh, Sách. Có ng-ời nói Cảnh
là ng-ời địa ph-ơng, am thuộc ngõ ngách của núi sông. Liền sai đổi về hiệp
với Trấn thủ Hải d-ơng, chỉ huy quân bản đạo đó để đánh giặc. Bắt đ-ợc tay
chân của giặc rất đông. Thăng chức Diệu quận công. V-ơng triệu về, hỏi tình
hình giặc và địa hình địa thế. Cảnh đáp: "Đất đông nam có nhiều khe lạch,
Cầu vốn là giặc n-ớc, quen thuộc với đ-ờng thuỷ, nếu ta chỉ chuyên chú về
đ-ờng bộ, để cho hắn đ-ợc thoả mãn nghề sở tr-ờng của hắn, thì không đúng
kế. Xin đặt quan kiêm giữ cả thuỷ lục". V-ơng nghe theo. Liền phong cho

23

Cảnh làm Thuỷ đạo Đô thống, ban quân kỳ: Bình khấu đại t-ớng quân và ấn
Bình Nhung đại t-ớng; với kiếm vỏ vàng, kính thiên lý, loa hô quân. Cảnh ra
quân, gặp giặc ở Kênh Câu. Chống giữ nhau hơn m-ời ngày, tiếng súng liên
tục không ngừng. Nguyễn Cầu đem hơn một trăm cỗ thuyền, đậu ở Hàm
giang c-ớp bóc. Cảnh lừa lúc bất ngờ, nhân lúc n-ớc triều lên, đem thuỷ binh
tới đánh. Giặc bị thua to. Bắt đ-ợc hết cả thuyền và khí giới. Cầu chỉ chạy
thoát đ-ợc thân, rút về giữ Đồ sơn, rồi các quân sĩ lại tập hợp. Thuộc t-ớng
của Cảnh là Điển Vũ hầu, xin đ-ợc thừa thắng nên đuổi theo. Cảnh thuận
cho. Xua thuỷ quân tràn vào luỹ giặc, con n-ớc xuống thuyền không vào
đ-ợc. Thuyền giặc quanh ra phía sau vây bọc. Cảnh đ-a vội th- lên đ-ờng bộ
xin viện binh. Các t-ớng ở đ-ờng bộ, đ-a ý muốn chia công thắng trận ở
Kênh câu. Cảnh không nghe. Họ liền đóng quân không động. Quân Cảnh bị
thua to, thuộc t-ớng là An Thọ Bá bị chết. Việc đó đến tai trên. Bị biếm
xuống là Tả thị lang ở Công bảo. Từ đó tiếng tăm giảm sút. Năm thứ chín đời
Cảnh h-ng, thăng lên chức Công bộ th-ợng th-, rồi về chí sĩ. Sau lại trở lại

nhậm chức thì cùng chấp chính với Lê Hữu Kiều. Ch-a đ-ợc bao lâu thì
miễn chức. Gia phong Binh bộ th-ợng th-, kiêm làm Khuyến nông tứ các
phủ Kinh Sách. Thăng chức Lễ bộ th-ợng th-, lúc chết 75 tuổi, tặng phong
chức Thái bảo. Cảnh am hiểu khá nhiều về việc quân. Gặp khi ở biên c-ơng
có lắm việc, nhờ quân công mà hiển đạt, liền lấy việc đánh giặc là nhiệm vụ
mình. Sau khi Ninh xá bị tan vỡ, đôn đốc chiến đấu khá gay gấp. Giặc tức
giận đào mộ của mẹ (Cảnh), đem hài cốt đốt phá đi. Cảnh chỉ đau giận mà
thôi. Lâu ngày ở trong kinh phủ, thông hiểu khá nhiều về lễ cho tặng cúng tế.
Tuổi đã quá 70, việc chầu chực quỳ lạy không đ-ợc đúng lễ. Mắt mờ, l-ng
gù vẫn còn l-u luyến không chịu về. Ng-ời đời rất chê bai. Khi phụng mệnh
làm khuyến nông thì các con nhỏ cậy thế, chiếm đoạt nhiều phần. Cảnh già
nua không rõ việc đó, làm cho địa ph-ơng căm ghét.

24

Con là Tiến, đỗ Tiến sĩ khoa Mậu Thìn thời Cảnh H-ng. Thăng dần
lên chức Thanh hoa tham chính, vọt lên chức Phó đô ngự sử. Chết năm 62
tuổi. Tặng phong H-u thị lang.




Phạm Đình Trọng

Ng-ời ở làng Kênh dao, Giáp sơn. Đỗ tiến sĩ khoa Kỷ vị đời vua Vĩnh
Hựu, dần thiên lên chức Hàn lâm hiệu thảo. Đầu niên hiệu Cảnh H-ng,
phụng mệnh ngăn phòng đạo Đông triều. Lúc quân Nguyễn Cừ bị thua, lẩn
trốn vào núi Ngoạ vân, bắt đ-ợc d- đảng của hắn hơn trăm ng-ời, đóng cũi
giam đ-a về cung. Đ-ợc luận công thăng lên chức Công bộ hữu thị lang. D-
đảng của Cừ là Nguyễn Cầu, thế lại càng hung dữ. Quan quân đã nhiều phen

bị thua. V-ơng hạ chỉ vời Đình Trọng về. Vào gặp ở Thập tự đ-ờng. Trình
bày m-u l-ợc quân. V-ơng rất ngợi khen. Sai vào làm Thiên sai, giữ chức cố
vấn. Lúc Quận việp Hoàng Ngũ Phúc, đốc các dinh thuỷ bộ đi đánh ph-ơng
đông, lấy Đình Trọng làm hành quân tham m-u. Đem quân thuỷ đánh úp
Nguyễn Cầu ở cửa Lâu rồi phá vỡ. Đ-ợc gia phong Phó đô ngự sử. Cầu rút về
giữ Đồ sơn. Quận Việp dồn đại quân đuổi theo. Đình Trọng lựa cơ quyết
chiến, tranh giành lấy núi cao đ-ờng hiểm. Giặc bỏ luỹ chạy lên X-ơng
Giang. Phủ Lạng sơn bị nhiễu động. Gia phong Đình Trọng là Tán lý quân
vụ. Đôn đốc đại quân qua sông để dánh. Lúc tới thành X-ơng, chia tách ra
đánh úp. Giặc bỏ luỹ chạy về ph-ơng Đông, bắt lấy d- đảng rồi quay về. Tỷ
th- ban cho chữ: "Văn vũ toàn tài". Gia phong là Đông bắc sơn nam đẳng
đạo hiệp thống, lĩnh chức Tham trấn Hải D-ơng. Đình Trọng thừa thắng, nói

25

với các t-ớng: "Đuổi giặc nh- theo kẻ chạy trốn, nay là lúc đó". Cầm đại
quân đuổi đánh tới Quảng động quân giặc thua to. Thăng lên Hộ bộ tả thị
lang. Gặp giặc ở Quảng Xuyên, đánh nhau không lợi, giáng xuống Binh bộ.
Thời đó Nguyễn Cầu nhiều phen bị thua, ngại Đình Trọng có tài làm t-ớng,
ngầm sai ng-ời đào mộ bố của Đình Trọng đổ xuống sông. Đình Trọng rất
căm giận, lại càng đánh hăng. Thế của Cầu càng cùng quẫn. Sai tay chân là
Quận Khán tới Kinh khuyết xin hàng. Triều đình đã ngán chuyện dùng binh,
cho nên hứa cho. Phong cho Cầu làm H-ởng nghĩa hầu. Nhân sai các t-ớng
nghỉ quân. Đình Trọng bất đắc dĩ, dời đồn về đóng Vĩnh lại, m-u toan lấy
thế giữ làm thế công, sửa thành hào rèn khí giới, thề không sống cùng với
giặc. Gặp khi trộm c-ớp ở An Quảng nổi lên, c-ớp giết quân l-ơng của quân
thuỷ ở Long môn. Tổng đốc L-ỡng Quảng tra hỏi quan Châu Vạn ninh, đòi
bắt phạm nhân. Tr-ớc sau gửi tới hơn 30 bức công văn. Triều đình đ-ơng lo
việc trọng, không để xảy ra gây hấn ở biên giới. Sai Đình Trọng kiêm l-u giữ
An Quảng, tuỳ việc lo liệu. Bắt đ-ợc bè đảng của trộm c-ớp, giải đ-a vào nội

địa (Trung quốc cũ). Tỷ th- phê khen rằng: "Yên Kinh khen ngợi, n-ớc Nam
ta có ng-ời tài". Thăng lên Lại bộ tả thị lang, giữ chức Thống lĩnh nh- cũ.
Thời ấy bọn giặc trộm địa ph-ơng gây khó khăn, giặc Nguyễn
Ph-ơng giữ đất Ngọc Bội, vây hãm các châu huyện ở Tuyên Thái. V-ơng tự
cầm quân đi đánh. Duy Một dò biết sự phòng vệ ở Kinh ấp đơn sơ. Từ lộ
Thiên quan tiến vào đất Thanh Liêm, Bình Lục. Phá kho công ở Châu Minh.
Khói lửa lan tới Vọng Doanh, Thiên bản. Lừa khi bất ngờ đánh phá tan.
V-ơng dừng b-ớc ở hành dinh, đ-a dụ rằng: "Lo dân vì n-ớc hết lòng, chăm
việc gắng công hết sức, không có ai hơn khanh". Quân của Một rút rồi liền
kéo quân xuống ph-ơng Đông. Nguyễn Cầu ngại Đình Trọng không dung
thứ cho mình, lại hợp quân làm loạn. Liên tiếp vây hãm các huyện Kiến
X-ơng. Tr-ớc đó Đình Trọng ghét dân đông nam dễ bề xúi giục, cho nên tới
quận ấp nào đều cho quân vơ vét, không kể là có theo giặc hay không. Nhân