Những phát hiện về vạn vật và con người

ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 1

MC LC
LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU .................................................................................3
PHÊÌN I: BÊÌU TRÚÂI BAO LA .............................................................................4
Chûúng 1 Sûå quën r ca mùåt trùng .................................................5
Chûúng 2 Tìn lïỵ: ngûúäng cûãa khoa hổc...........................................13
Chûúng 3 Thûúång àïë vâ cấc nhâ chiïm tinh .....................................18
PHÊÌN II TÛÂ THÚÂI GIAN MÙÅT TRÚÂI ÀÏËN THÚÂI GIAN ÀƯÌNG HƯÌ ...........23
Chûúng 4 Ào nhûäng giúâ tưëi.................................................................24
Chûúng 5 Phất minh giúâ àưìng àïìu.....................................................32
Chûúng 6 Mang thúâi gian ài khùỉp núi ...............................................37
PHÊÌN III CHIÏËC ÀƯÌNG HƯÌ CA NHÂ TRUÌN GIẤO .............................45
Chûúng 7 Múã àûúâng vâo Trung Hoa..................................................46
Chûúng 8 Mể ca cấc mấy mốc ..........................................................54
Chûúng 9 Tẩi sao lẩi xẫy ra bïn Têy .................................................56
PHÊÌN IV ÀÕA L CA TRĐ TÛÚÃNG TÛÚÅNG ................................................61
Chûúng 10 Kinh súå trûúác ni non ......................................................62
Chûúng 11 Vệ bẫn àưì bêìu trúâi vâ êm ph .........................................66
Chûúng 12 Sûå lưi cën ca tđnh àưëi xûáng..........................................71
Chûúng 13 Giấo àiïìu giam hậm kiïën thûác ........................................81
Chûúng 14 Quay vïì vúái trấi àêët phùèng..............................................85
PHÊÌN V ÀÛÚÂNG ÀI ÀÏËN PHÛÚNG ÀƯNG..................................................90
Chûúng 15 cấc cåc hânh hûúng Kitư giấo........................................91
Chûúng 16 Ngûúâi Mưng Cưí àậ múã àûúâng nhû thïë nâo.....................97
Chûúng 17 Cấc nhâ truìn giấo ngoẩi giao.....................................102
Chûúng 18 Khấm phấ chêu Ấ ..........................................................107
Daniel J. Boorstin 2

Chûúng 19 Thúâi àẩi àen tưëi trïn àûúâng bưå ......................................112
PHÊÌN VI ÀI VÔNG QUANH TRẤI ÀÊËT.......................................................116

Chûúng 20 Phc Hûng vâ tu sûãa l thuët Ptolïmï.......................117
Chûúng 21 Cấc nhâ hâng hẫi Bưì Àâo Nha tiïn phong ...................124
Chûúng 22 Bïn kia mi hiïím nghêo................................................133
Chûúng 23 Àïën ÊËn Àưå vâ trúã vïì.......................................................140
Chûúng 24 Tẩi sao khưng phẫi ngûúâi Ẫ Rêåp?..................................145

ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 3

LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU
"Thúâi gian lâ nhâ khấm phấ vơ àẩi nhêët", Francis Bacon
(1625). Khấm phấ vơ àẩi àêìu tiïn lâ thúâi gian, khung ca kinh
nghiïåm. Chó khi biïët phên àõnh nùm thấng, tìn lïỵ, ngây giúâ, pht
giêy, con ngûúâi múái thoất ra àûúåc cấi chu k àún àiïåu ca thiïn
nhiïn.
Dông chẫy ca bống tưëi, cất, nûúác vâ ca thúâi gian, àûúåc
chuín àưíi thânh nhûäng àoẩn ngùỉt àïìu ca àưìng hưì. Nố àậ trúã
thânh mưåt dng c hûäu đch àïí con ngûúâi ào lûúâng chuín àưång
trïn khùỉp hânh tinh. Cấc khấm phấ vïì thúâi gian vâ khưng gian sệ
trúã thânh mưåt chiïìu kđch liïn tc. Cấc cưång àưì
ng ca thúâi gian sệ
mang àïën cho cấc cưång àưìng tri thûác àêìu tiïn nhûäng cấch thûác àïí
chia sễ khấm phấ, mưåt giúái tuën chung vïì cấi côn chûa àûúåc biïët
àïën.
Daniel J. Boorstin 4

Phờỡn I: Bờỡu trỳõi bao la


"Thỷỳồng ùở aọ taồo dỷồng caỏc
haõnh tinh vaõ caỏc ngửi sao khửng phaói

ùớ chuỏng thửởng trừ con ngỷỳõi, nhỷng
ùớ chuỏng cuọng nhỷ caỏc taồo vờồt khaỏc,
vờng phuồc vaõ phuồc vuồ con ngỷỳõi" -
Paracelsus (1541)
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 5

CHÛÚNG 1
SÛÅ QUËN R CA MÙÅT TRÙNG
Tûâ cûåc têy bùỉc Greenland túái cûåc nam Patagonia, ngûúâi ta
àêu àêu cng àốn châo trùng múái - mưåt thúâi gian àïí ca hất vâ cêìu
nguån, ùn ëng vâ vui chúi. Ngûúâi Eskimư múã mưåt lïỵ hưåi, trong
àố cấc phấp sû ca hổ cûã hânh, hổ tùỉt hïët àên rưìi vui vễ vúái nhûäng
ngûúâi ph nûä. Cấc thưí dên Nam Phi hất mưåt bâi thấnh ca: "Trùng
Múái!.. Kđnh châo, Kđnh châo Trùng Múái!". Dûúái ấnh trùng, mổi
ngûúâi àïìu thđch khiïu v. Vâ mùåt trùng côn cố nhûäng sûå quën r
khấc. Theo lúâi kïí ca sûã gia Tacitus cấch àêy gêìn 2000 nùm,
nhûäng cưång àưì
ng ngûúâi Àûác cưí àẩi thûúâng tưí chûác lïỵ hưåi vâo nhûäng
ngây trùng non hay trùng trôn, lâ "nhûäng ma àûúåc coi lâ tưët àểp
nhêët àïí bùỉt àêìu cưng viïåc lâm ùn".
Khùỉp núi ta àïìu tòm thêëy nhûäng nghơa thêìn thoẩi, huìn
bđ vâ lậng mẩn vïì mùåt trùng - mùåt trùng àûúåc gổi lâ chõ Hùçng, chõ
Nguåt; mùåt trùng gùỉn liïìn vúái truån Thùçng Cåi ngưìi gưëc cêy àa;
mùåt trùng àûúåc coi lâ khung cẫnh l tûúãng àïí àưi trai gấi hển hô
tònh tûå. Nhûng nghơa sêu xa vâ quan trổng nhêët ca mùåt trùng
cố liïn quan túái viïåc ào lûúâng thúâi gian; mùåt trùng àûúåc gổi lâ
nguåt, lâ mưåt tì
n trùng, nghơa lâ mưåt thấng. Ngûúâi cưí xûa àậ
biïët dng mùåt trùng lâm mưåt àún võ ào lûúâng thúâi gian.
Tuy viïåc sûã dng mùåt trùng lâm àún võ thúâi gian nây khấ àún

giẫn, nhûng nố tûâng lâ mưåt cẩm bêỵy àưëi vúái àêìu ốc ngêy thú ca
con ngûúâi. Tđnh thấng theo mùåt trùng rêët tiïån lúåi, vò khùỉp núi trïn
mùåt àêët àïìu cố thïí nhòn thêëy cấc chu k trùng, thïë nhûng nố dêỵn
ngûúâi ta vâo ngộ ct. Àiïìu mâ cấc thúå sùn vâ nưng dên cêìn cố mưåt
lõch cấc ma - mưåt cấch àïí dûå bấo sệ cố mûa hay tuët, nống hay
lẩnh. Côn bao lêu nûäa múái túái thúâi k gieo trưìng? Khi nâo sệ
cố àúåt
sûúng giấ àêìu tiïn? Khi nâo sệ cố mûa l?
Mùåt trùng khưng gip àûúåc bao nhiïu cho nhûäng nhu cêìu êëy.
Thûåc ra, nhûäng chu k ca mùåt trùng tûúng ûáng mưåt cấch k lẩ
vúái chu k kinh nguåt ca ph nûä, vò mưåt tìn trùng, nghơa lâ
mưåt thúâi gian cêìn thiïët àïí mùåt trùng trúã vïì cng mưåt võ trđ trong
Daniel J. Boorstin 6

bêìu trúâi, lâ hún kếm 28 ngây vâ mưåt ngûúâi ph nûä cố thai cố thïí
trưng chúâ sệ sinh con sau 10 tìn trùng nây. Nhûng mưåt nùm tđnh
theo mùåt trúâi - cấch ào lûúâng chđnh xấc cấc ngây giûäa cấc ma trúã
vïì - lâ 365 1/4 ngây. Cấc chu k ca mùåt trùng lâ do chuín àưång
ca mùåt trùng xoay quanh trấi àêët cng lc vúái trấi àêët xoay
quanh mùåt trúâi. Qu àẩo ca mùåt trùng hònh ïlđp vâ rúâi xa qu àẩo
ca trấi àêët vúái mùåt trúâi mưåt gốc khoẫng 5 àưå. Àêy lâ l do tẩi sao
nhêåt thûåc khưng xẫy ra hùçng thấng.
Cấc chu k ca mùåt trùng khưng tûúng ûáng vúái cấ
c chu k
ca mùåt trúâi, àêy lâ mưåt sûå kiïån gêy thùỉc mùỉc vâ kđch thđch suy
nghơ ca con ngûúâi. Giấ mâ ngûúâi ta cố thïí tđnh toấn àûúåc chu k
cấc ma vâ cấc nùm bùçng cấch chó cêìn nhên lïn cấc chu k ca
mùåt trùng thò viïåc tđnh toấn àúä rùỉc rưëi cho ngûúâi ta biïët bao.
Nhûng nïëu nhû vêåy, cố lệ chng ta cng mêët ài àưång cú àïí nghiïn
cûáu vïì bêìu trúâi vâ trúã thânh nhûäng nhâ toấn hổc.

Nhû chng ta biïët ngây nay, cấc ma trong nùm bõ chi phưëi
búãi cấc chuín àưång ca trấi àêët xoay quanh mùåt trúâi. Mưỵi chu k
cấc ma àấ
nh dêëu viïåc trấi àêët trúã vïì võ trđ c ca nố trïn qu àẩo,
mưåt chuín àưång tûâ mưåt àiïím phên (hay àiïím chđ) sang àiïím kïë
tiïëp. Loâi ngûúâi cêìn cố mưåt lõch àïí sinh hoẩt trong ma. Phẫi bùỉt
àêìu thïë nâo?
Ngûúâi Babylon cưí àẩi bùỉt àêìu vúái lõch mùåt trùng vâ tiïëp tc
duy trò nố. Sûå cưë chêëp ca hổ vúái cấc chu k mùåt trùng trong viïåc
lâm lõch àậ tẩo ra nhûäng hêåu quẫ nghiïm trổng.
Khi tòm cấch ào chu k cấc ma theo bưåi sưë ca cấc chu k
mùåt trùng, hổ àậ khấm phấ ra, khoẫng nùm 432 trûúác C.N., chu
k 19 nùm gổi lâ chu k Mïtưnic (theo tïn ca nhâ thiïn vùn
Mïtưn). Hổ thêë
y rùçng nïëu dng mưåt chu k 19 nùm, gưìm 7 nùm cố
13 thấng vâ 12 nùm chó cố 12 thấng, hổ cố thïí tiïëp tc sûã dng cấc
chu k rộ râng thån tiïån ca mùåt trùng lâm cú súã àïí tđnh lõch ca
hổ. Viïåc hổ chên vâo mưåt thấng ph trưåi trấnh àûúåc cấi bêët tiïån
ca mưåt nùm "trưi nưíi" trong àố cấc ma dêìn dêìn trưi nưíi theo cấc
thấng mùåt trùng, khiïën khưng thïí biïët àûúåc thấng nâo sệ bùỉt àêìu
mưåt ma múái. Lõch Mïtưnic vúái chm 19 nùm quấ phûác tẩp khưng
tiïån cho viïåc sûã dng hùçng ngây.
Ngûúâi Ai Cêåp hêìu nhû trấ
nh àûúåc nhûäng quën r ca mùåt
trùng. Nhû chng ta biïët, hổ lâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn khấm phấ ra
thúâi gian ca nùm mùåt trúâi vâ xấc àõnh nố mưåt cấch c thïí vâ thûåc
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 7

dng. Giưëng nhû vúái cấc thânh tûåu quan trổng khấc ca nhên loẩi,
chng ta biïët àûúåc cấi gò rưìi, nhûng vêỵn côn thùỉc mùỉc vïì cấi tẩi

sao, cấi thïë nâo vâ cẫ cấi khi nâo. Thùỉc mùỉc thûá nhêët lâ tẩi sao lẩi
do ngûúâi Ai cêåp tòm ra. Ngûúâi Ai Cêåp khưng cố sùén nhûäng dng c
thiïn vùn àûúåc biïët àïën trong thïë giúái cưí àẩi. Hổ khưng cố nhûäng
thiïn tâi toấn hổc xët sùỉc. Khoa thiïn vùn ca hổ côn rêët thư sú
so vúái khoa thiïn vùn ca ngûúâi Hy Lẩp vâ cấc dên tưåc khấc úã vng
Àõa Trung Hẫi vâ chõu ẫnh hûúãng mẩnh búãi cấc nghi tiïët tưn giấo.
Nhûng co
á lệ vâo khoẫng 2500 trûúác C.N., hổ àậ mûúâng tûúång ra
cấc dûå àoấn thúâi àiïím mùåt trúâi mổc hay mùåt trúâi lùån sệ chiïëu dổi
lïn àónh ca mưåt thấp k niïåm, nhúâ àố hổ tùng thïm cẫnh rûåc rúä
cho cấc lïỵ nghi hay cấc cåc mûâng k niïåm ca hổ.
Phûúng thûác lâm lõch ca Babylon sûã dng chu k mùåt trùng
vâ àiïìu chónh cấc ma vâ nùm mùåt trúâi bùçng cấch chên thïm mưåt
thấng, nïn tỗ ra bêët tiïån. Nhûäng sûå ty tiïån ca cấc àõa phûúng
thùỉng thïë. Tẩi Hy Lẩp, cấc miïìn àêët nûúác bõ phên cấch búãi cấ
c ni
àưìi vâ cấc vng biïín vâ cấc àưìng bùçng phò nhiïu, mưỵi tiïíu qëc cố
lõch riïng cho mònh, ty tiïån "chên vâo" thấng ph trưåi àïí àấnh
dêëu mưåt lïỵ hưåi àõa phûúng hay àấp ûáng cấc nhu cêìu chđnh trõ. Kïët
quẫ lâ lâm hỗng chđnh mc àđch ca lõch - mưåt khung thúâi gian àïí
gip quy t ngûúâi ta lẩi vúái nhau, gip thûåc hiïån dïỵ dâng cấc kïë
hoẩch chung, nhû cấc thỗa thån vïì thúâi k bùỉt àêìu gieo trưìng vâ
phên phưëi hâng hốa.
Ngûúâi Ai Cêåp khưng cố gen toấn hổc ca ngûúâi Hy Lẩp,
nhûng hổ àậ giẫ
i quët àûúåc vêën àïì thûåc tiïỵn. Hổ àậ phất minh ra
mưåt lõch phc v cho cấc nhu cêìu hùçng ngây trïn khùỉp àêët nûúác
hổ. Ngay tûâ nùm 3200 trûúác C. N., toân vng thung lng sưng Nile
àậ thưëng nhêët vúái chêu thưí sưng Nile thânh mưåt àïë qëc duy nhêët
trong sët 3000 nùm, mậi cho túái Thúâi àẩi Clïưpatra. Sûå thưëng

nhêët chđnh trõ côn àûúåc sûå hưỵ trúå ca thiïn nhiïn. Giưëng nhû cấc
thiïn thïí trïn bêìu trúâi, sưng Nile cng mang mưåt dông chẫy tûå
nhiïn ïm àïìm vâ thú mưång. Lâ con sưng dâi nhêët úã chêu Phi, sưng
Nile trẫi dâi 4 ngân dùåm tûâ àêìu ngìn xa tùỉp, thu gom lûúång nûúác
mûa vâ tuët dưìi dâo c
a cấc cao ngun Ïtiưpia vâ toân thïí miïìn
àưng bùỉc ca lc àõa trong mưåt dông sưng lúán duy nhêët vâ àưí ra
Àõa Trung Hẫi. Ngûúâi cưí àẩi dûåa theo gúåi ca Herodotus àậ gổi
Ai Cêåp lâ "quâ tùång ca sưng Nile". Viïåc ài tòm cấc ngìn ca sưng
Nile, giưëng nhû viïåc ài tòm Chến Thấnh, chêët chûáa vư sưë nhûäng
Daniel J. Boorstin 8

nghơa huìn bđ vâ àậ kđch thđch nhûäng nhâ thấm hiïím gan dẩ vâo
thïë k 19.
Sưng Nile àậ lâm hoa mâu tûúi tưët, tẩo thån lúåi cho nïìn
thûúng mẩi vâ ngânh kiïën trc ca Ai Cêåp. Lâ àûúâng giao thưng
thûúng mẩi lúán, sưng Nile côn lâ àûúâng vêån tẫi cấc vêåt liïåu àïí xêy
dûång cấc àïìn thúâ vâ kim tûå thấp àưì sưå. Mưåt cêy thấp bùçng àấ
granđt nùång 3 nghòn têën cố thïí àûúåc khai thấc úã Aswan rưìi àûúåc
vêån chuín 2 trùm dùåm xi dông sưng túái thânh Thebes. Sưng
Nile ni dûúäng cấc thânh phưë cùỉm dổc hai bïn búâ sưng. Chùèng lẩ
gò ngûúâi Ai Cêåp gổi sưng Nile lâ "biïín" vâ trong Kinh Thấnh nố

àûúåc gổi lâ "Sưng Cẫ".
Nhõp chẫy ca sưng Nile cng chđnh lâ nhõp chẫy ca àúâi
sưëng Ai Cêåp. Mûåc nûúác sưng dêng lïn hùçng nùm àõnh ra lõch gieo
trưìng vâ gùåt hấi vúái ba ma: tûúái tiïu, tùng trûúãng vâ thu hoẩch.
Nûúác l ca sưng Nile tûâ cëi thấng 6 àïën cëi thấng 10 bưìi nhiïìu
àêët ph sa phò nhiïu, gip cho hoa mâu àûúåc gieo trưìng vâ tùng
trûúãng tûâ cëi thấng 10 àïën cëi thấng 2, àûúåc thu hoẩch tûâ cëi

thấng 2 àïën cëi thấng 6. Vûâa àïìu àùån vûâa cêìn thiïët cho àúâi sưëng
giưëng nhû mùåt trúâi, mûåc nûúác sưng Nil dêng lïn àấnh dêëu cho nùm
ca sưng Nil. Hiïín nhiïn, lõch Ai Cêåp sú khúãi lâ mưåt "àưìng hưì sưng
Nil" - mưå
t cêy thûúác àún sú àấnh dêëu mûåc nûúác sưng dêng lïn
hùçng nùm. Chó cêìn tđnh toấn niïn lõch sưng Nil trong mưåt đt nùm
cng cho thêëy rộ nố khưng tûúng ûáng vúái cấc chu k mùåt trùng.
Nhûng ngay tûâ rêët súám, ngûúâi Ai Cêåp àậ khấm phấ ra rùçng cố thïí
lâm ra mưåt lõch vïì ma rêët hûäu đch vúái mûúâi hai thấng, mưỵi thấng
gưìm ba mûúi ngây, cưång thïm 5 ngây vâo cëi nùm, thânh mưåt
nùm 365 ngây. Àố lâ lõch "dên sûå", hay "lõch sưng Nile, mâ ngûúâi
Ai Cêåp àậ bùỉt àêìu sûã dng ngay tûâ nùm 4241 trûúác C.N".
Khưng dng chu k tiïån dng ca mùåt trùng, ngûúâi Ai Cêåp
àậ tòm ra mưåt k hiïåu khấc àïí àấnh dêëu nùm ca hổ: sao Thiïn
Lang, ngưi sao sấ
ng nhêët trïn bêìu trúâi. Mưỵi nùm mưåt lêìn, sao
Thiïn Lang mổc vâo bíi sấng cng àûúâng thùèng vúái mùåt trúâi.
Sao Thiïn Lang mổc hùçng nùm tûúng ûáng vúái giûäa ma nûúác
l ca sưng Nile, àậ trúã thânh àêìu nùm theo lõch Ai Cêåp. Sûå kiïån
nây àûúåc àấnh dêëu bùçng mưåt lïỵ hưåi àêìu nùm gưìm 5 ngây (nhûäng
ngây khưng nùçm trong cấc thấng), àûúåc cûã hânh àïí tưn kđnh lêìn
lûúåt sinh nhêåt ca Osiris, ca thêìn Horus (con thêìn Osiris), thêìn
Set (th àõch ca Osiris), ca Isis (chõ vâ vúå ca Osiris) vâ ca
Nepththys (vúå ca Set).
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 9

Hiïín nhiïn, vò nùm mùåt trúâi khưng àng 365 ngây, nïn trẫi
qua nhiïìu thïë k, nùm Ai Cêåp 365 ngây àậ trúã thânh mưåt "nùm
trưi nưíi" vúái mưỵi thấng àûúåc xấc àõnh dêìn dêìn xẫy ra vâo mưåt ma
khấc nhau. Sûå sai biïåt nây quấ nhỗ khiïën phẫi thêåt nhiïìu nùm,

dâi hún mưåt àúâi ngûúâi rêët nhiïìu, thò sûå sai biïåt nây múái gêy xấo
trưån cho àúâi sưëng hùçng ngây. Mưỵi thấng di chuín qua mổi ma
trong sët mưåt nghòn bưën trùm sấu mûúi nùm. Hún nûäa, lõch Ai
Cêåp nây đch lúåi hún bêët k lõch nâo khấc vâo thúâi àố nïn àậ àûúåc
Julius Cesar dng àïí lâm lõch Julian ca ưng. Nố tưìn tẩi sët thúâi
Trung Cưí vâ vêỵ
n côn àûúåc Copernic sûã dng trong cấc bẫng tđnh
thiïn thïí ca ưng vâo thïë k 16.
Mùåc dêìu vúái lõch hùçng ngây ca mònh, ngûúâi Ai Cêåp àậ
thânh cưng trong viïåc tun bưë hổ khưng lïå thåc mùåt trùng,
nhûng mùåt trùng vêỵn côn tẩo sûå mï hóåc cho con ngûúâi cưí àẩi.
Nhiïìu dên tưåc, kïí cẫ ngûúâi Ai Cêåp, vêỵn dng chu k mùåt trùng àïí
hûúáng dêỵn cấc lïỵ hưåi tưn giấo vâ cấc ngây k niïåm huìn bđ ca
mònh. Ngay cẫ ngây nay, nhûäng ngûúâi chõu ẫnh hûúãng tđn ngûúäng
mẩnh vêỵn bõ chi phưëi búãi cấc chu k ca mùåt trùng. Nhûäng bêët
tiïån ca viïåc sưëng theo lõch mùåt trùng trúã thâ
nh mưåt bùçng chûáng
cho niïìm tin tưn giấo hùçng ngây.
Ngûúâi Do Thấi, chùèng hẩn, vêỵn theo êm lõch ca hổ vâ mưỵi
thấng êm lõch Do Thấi vêỵn bùỉt àêìu khi trùng múái xët hiïån. Àïí
nùm êm lõch ca hổ ph húåp vúái nùm theo ma, ngûúâi Do Thấi àậ
thïm vâo mưåt thấng cho mưỵi nùm nhån vâ lõch Do Thấi àậ trúã
thânh mưåt mưn hổc k cc ca cấc giấo sơ Do Thấi. Nùm êm lõch
Do Thấi gưìm 12 thấng, mưỵi thấng 29 hay 30 ngây, tưíng cưång 354
ngây. Àïí lâm cho à nùm dûúng lõch, nhûäng nùm nhån thïm vâo
mưåt thấng, mưỵi thấng 29 hay 30 ngây, tưíng cưång 354 ngây. Àïí lâm
cho à nùm dûúng lõch, nhûäng nùm nh
ån thïm vâo mưåt thấng
cho cấc nùm thûá ba, sấu, tấm, mûúâi mưåt, mûúâi nùm. Thónh thoẫng
cêìn cố cấc sûå àiïìu chónh khấc cho cấc dõp lïỵ ca hổ xẫy ra àng

ma - vđ d, àïí àẫm bẫo cho dõp lïỵ Vûúåt Qua lâ lïỵ ma xn diïỵn
ra sau xn phên. Trong Kinh Thấnh, hêìu hïët cấc thấng àïìu lêëy
tïn Babylon thay vò tïn Do Thấi.
Kitư giấo theo Do Thấi giấo trong hêìu hïët cấc lïỵ ca mònh,
àậ duy trò sûå gùỉn bố ca mònh vúái nùm êm lõch. Cấc "ngây lïỵ di
àưång" ca Giấo Hưåi khưng cưë àõnh theo nùm dûúng lõch vò Giấo Hưåi
mën giûä cho cấc ngây lïỵ êëy tûúng ûáng vúái cấc chu k ca mùåt
trùng. Nhûä
ng ngây lïỵ nây vêỵn côn gúåi lẩi cho chng ta niïìm hûáng
Daniel J. Boorstin 10

cẫm ban àêìu ca lìng ấnh sấng rûåc rúä trïn bêìu trúâi ban àïm.
Hiïín nhiïn ngây lïỵ di àưång quan trổng nhêët ca Kitư giấo lâ lïỵ
Phc Sinh, cûã hânh cåc sưëng lẩi ca Cha Giïsu. Theo Sấch Kinh
Chung ca Giấo Hưåi Anh giấo, ngây lïỵ Phc Sinh ln ln rúi vâo
ch nhêåt àêìu tiïn sau trùng trôn, tûác lâ ngây ch nhêåt àêìu tiïn
sau ngây 21 thấng ba hóåc ngây kïë tiïëp, vâ nïëu trùng trôn xẫy ra
vâo mưåt ngây ch nhêåt, thò lïỵ Phc Sinh sệ rúi vâo ngây ch nhêåp
kïë tiïëp. Cố cẫ chc ngây lïỵ khấc ca Giấo Hưåi àûúåc êën àõnh dûå
a
vâo ngây lïỵ Phc Sinh vâ ngây êm lõch ca lïỵ nây, kïët quẫ lâ lïỵ
Phc Sinh chi phưëi khoẫng 17 tìn lïỵ trong lõch Giấo Hưåi. Viïåc êën
àõnh ngây lïỵ Phc Sinh - hay nối cấch khấc, viïåc êën àõnh lõch - àậ
lâ mưåt vêën àïì vâ mưåt biïíu tûúång lúán. Vò sấch Kinh Thấnh Tên Ûúác
kïí lẩi rùçng Cha Giïsu bõ àống àinh vâo ngây lïỵ Vûúåt Qua ca Do
Thấi giấo, cho nïn viïåc k niïåm Cha Sưëng Lẩi vâo ngây lïỵ Phc
Sinh rộ râng gùỉn liïìn vúái lõch Do Thấi. Kïët quẫ têët ëu lâ viïåc êën
àõnh ngây lïỵ Phc Sinh sệ t
y thåc vâo lưëi tđnh toấn phûác tẩp ca
Thûúång Hưåi Àưìng Do Thấi giấo trong viïåc êën àõnh ngây lïỵ Vûúåt

Qua.
Nhiïìu Kitư hûäu thúâi k àêìu giẫi thđch Kinh Thấnh theo
nghơa àen nïn àậ xấc àõnh rùçng Cha Giïsu chïët vâo ngây thûá sấu
vâ sưëng lẩi vâo ngây Ch nhêåt Phc Sinh tiïëp theo. Nhûng nïëu
ngây lïỵ nây àûúåc mûâng theo êm lõch Do Thấi, thò khưng cố gò bẫo
àẫm lâ lïỵ Phc Sinh phẫi rúi vâo ngây Ch nhêåt. Cåc tranh cậi
gay gùỉt vïì lõch àậ gêy ra cåc ly giấo àêìu tiïn giûäa Giấo Hưåi Chđnh
Thưëng Phûúng Àưng vúái Giấo Hưåi Cưng Giấo Rưma. Cấc Kitư hûäu
phûúng àưng theo êm lõch nïn tiïëp tc duy trò lïỵ Phc Sinh vâo
nga
ây 14 ca thấng êm lõch, bêët kïí ngây nây cố thïí lâ ch nhêåt hay
khưng. Tẩi Cưng Àưìng Chung àêìu tiïn ca Kitư giấo hổp úã Nicea
bïn Tiïíu ấ vâo nùm 325, mưåt trong nhûäng vêën àïì phẫi thưëng nhêët
trong toân thïë giúái Kitư giấo lâ viïåc êën àõnh ngây lïỵ Phc Sinh.
Ngûúâi ta àậ êën àõnh mưåt ngây chung sao cho cẫ hai giấo hưåi àïìu
duy trò êm lõch vâ àưìng thúâi bẫo àẫm cho ngây Phc Sinh ln
ln rúi vâo Ch nhêåt.
Nhûng àiïìu nây khưng giẫi quët àûúåc vêën àïì. Àïí cố thïí êën
àõnh chung, phẫi cố ngûúâi lo viïåc dûå bấo nhûäng chu k mùåt trùng
vâ àûa nố vâo trong dûúng lõch. Cưng Àưìng Nicea àậ trao nhiïåm
v nâ
y cho giấm mc thânh Alexandria. Tẩi trung têm thiïn vùn
cưí kđnh êëy, võ giấm mc nây phẫi dûå bấo nhûäng chu k ca mùåt
trùng cho têët cẫ cấc nùm trong tûúng lai. Sûå bêët àưìng vïì cấch dûå
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 11

bấo nhûäng chu k àùåc biïåt nây àậ dêỵn àïën mưåt sûå phên rệ trong
Giấo Hưåi, vúái kïët quẫ lâ cấc miïìn khấc nhau trïn thïë giúái tiïëp tc
mûâng lïỵ Phc Sinh vâo cấc ch nhêåt khấc nhau.
Viïåc sûãa àưíi lõch do Giấo Hoâng Gregorio XIII thûåc hiïån lâ

cêìn thiïët, vò lõch mâ Julius Cesar àậ mûúån ca Ai Cêåp vâ toân thïí
phûúng Têy àậ sûã dng cho túái thúâi àố thò khưng à chđnh xấc àïí
ào chu k dûúng lõch. Nùm dûúng lõch thûåc tïë - thúâi gian cêìn thiïët
àïí trấi àêët quay à mưåt vông quanh qu àẩo mùåt trúâi - lâ 365
ngây, 5 giúâ, 48 pht vâ 46 giêy. Nghơa lâ đt hún 11 pht 14 giêy so
vúái con sưë 365 1/4 ngâ
y ca nùm theo lõch Ai Cêåp. Kïët quẫ lâ cấc
ngây thấng trong lõch dêìn dêìn mêët ài sûå tûúng quan vúái cấc sûå
kiïån ca mùåt trúâi vâ cấc ma. Ngây trổng ëu àïí tđnh ngây lïỵ Phc
Sinh lâ ngây xn phên, àậ àûúåc Cưng Àưìng Nicea êën àõnh lâ
ngây 21 thấng 3. Nhûng nhûäng sûå thiïëu chđnh xấc tđch ly dêìn
trong lõch Julian àậ khiïën cho ngây xn phên ca nùm 1582 thûåc
sûå rúi vâo ngây 11 thấng 3.
Giấo Hoâng Gregorio XIII lâ mưåt nhâ cẫi cấch àêìy nghõ lûåc
trong mưåt sưë lơnh vûåc. Ngâi àậ quët têm tu sûãa niïn lõch mưåt cấch
dûát khoất. Nùm 1582, ngâi àậ truìn rùçng ngây kïë tiïëp sau 4
tha
áng 10 ngây lâ ngây 15 thấng 10. Nhû thïë cng cố nghơa lâ xn
phên ca nùm túái sệ rúi vâo ngây 21 thấng 3, àng theo àôi hỗi
ca dûúng lõch cấc ma. Thïë lâ niïn lõch theo ma àậ àûúåc hưìi
phc lẩi theo niïn lõch àậ cố nùm 325. Nhûäng nùm nhån ca lõch
Julian c àậ àûúåc àiïìu chónh lẩi. Àïí trấnh tđch ly sûå khấc biïåt do
11 pht mưỵi nùm, lõch Gregorio àậ loẩi bỗ nhûäng ngây nhån
trong cấc nùm cố hai sưë 0 têån cng, trûâ khi chng chia chùén cho
400. Lõch nây àậ trúã thânh lõch múái àûúåc phûúng Têy sûã dng cho
túái nay.
Trúã lẩi nùm 1582, khi Giấo Hoâng Gregorio cùỉt búát 10 ngây
trong lõch nùm êëy, àậ cố nhûä
ng sûå phân nân vâ xấo trưån. Nhûäng
ngûúâi lâm thụ àôi hûúãng à sưë lûúng cho thấng àậ bõ cùỉt ngùỉn àố;

cấc ch nhên tûâ chưëi. Ngûúâi ta phẫn àưëi vò tíi thổ mònh bõ rt
ngùỉn do sùỉc lïånh ca Giấo Hoâng. Nhûng khi nûúác Anh vâ cấc
thåc àõa chêu M hổp lẩi àïí thûåc hiïån viïåc àưíi lõch, Benjamin
Franklin, 46 tíi khi ưng bõ rt mêët 10 ngây àúâi mònh, àậ hốm
hónh viïët cho cấc àưåc giẫ quín Poor Riachard’s Almanach rùçng hổ
phẫi vui mûâng múái àng: "Àưåc giẫ thên mïën, bẩn àûâng ngẩc
nhiïn, cng àûâng tûác giêån vò viïåc bõ rt búát 10 ngây, cng àû
âng
nëi tiïëc àậ bõ mêët nhiïìu thúâi giúâ nhû thïë, nhûng hậy tûå an i vò
Daniel J. Boorstin 12

cấc chi tiïu ca bẩn àûúåc giẫm nhể vâ têm trđ bẩn àûúåc thẫnh thúi
hún".
Thïë giúái khưng bao giúâ chêëp nhêån hoân toân lõch cẫi cấch
Gregorio. Giấo Hưåi Chđnh Thưëng Phûúng Àưng vêỵn theo lõch
Julian àïí tđnh ngây lïỵ Phc Sinh ca mònh. Tuy nhiïn, àưëi vúái cấc
sinh hoẩt thûúâng ngây, toân thïë giúái Kitư giấo àïìu chêëp nhêån
dûúng lõch vò nố tiïån lúåi cho viïåc nhâ nưng vâ cưng viïåc bn bấn.
Côn Hưìi Giấo vò mën trung thânh vúái lúâi tiïn tri Mưhamết ca
mònh vâ vúái nhûäng lúâi dẩy ca Kinh Koran, nïn vêỵn duy trò êm
lõch.
Tẩi Trung Hoa, cåc cấch mẩng 1911 àậ thûåc hiïån mưåt cåc
cẫi cấch vâ àûa vâo sûã dng lõch phûúng Têy bïn cẩnh lõch truì
n
thưëng ca Trung Hoa.
Nùm 1929 Liïn Xư mën xốa bỗ lõch Kitư giấo, nïn àậ thay
thïë lõch Gregorio bùçng lõch Cấch mẩng. Tìn lïỵ cố 5 ngây, 4 ngây
lâm viïåc, ngây thûá nùm nghó vâ mưỵi thấng cố sấu tìn. Nhûäng
ngây ph trưåi àïí lâm cho nùm à 365 hay 366 ngây sệ lâ nhûäng
ngây nghó. Tïn cấc thấng vêỵn giûä theo lõch Gregorio, nhûng tïn

cấc ngây trong tìn àûúåc gổi àún giẫn bùçng con sưë. Àïën nùm 1940,
Liïn Xư àậ quay trúã lẩi vúái lõch Gregorio quen thåc.
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 13

CHÛÚNG 2
TÌN LÏỴ: NGÛÚÄNG CÛÃA KHOA HỔC
Bao lêu con ngûúâi côn àấnh dêëu àúâi sưëng mònh bùçng nhûäng
chu k ca thiïn nhiïn - cấc ma àùỉp àưíi, trùng non hay trùng
trôn - thò con ngûúâi vêỵn côn bõ thiïn nhiïn giam hậm. Nïëu con
ngûúâi mën tûå lêåp vâ àưíi múái thïë giúái bùçng nhûäng sấng tẩo ca
mònh, hổ cêìn phẫi cố cấch ào lûúâng thúâi gian riïng ca mònh. Vâ
nhûäng chu k nhên tẩo nây sệ trúã nïn àa dẩng mưåt cấch k diïåu.
Cố lệ tìn lïỵ lâ mưåt trong nhûäng nhốm àún võ thúâi gian nhên
tẩo cố súám nhêët trong lõch sûã. Tìn lïỵ khưng phẫi lâ mưåt sấng tẩo
c
a phûúng Têy, cng khưng phẫi úã àêu tìn lïỵ cng gưìm 7 ngây.
Trïn khùỉp thïë giúái, ngûúâi ta thêëy cố đt nhêët lâ 15 kiïíu tìn lïỵ khấc
nhau, vúái nhûäng têåp húåp tûâ 5 àïën 10 ngây. Kiïíu tìn lïỵ àûúåc sûã
dng phưí biïën nhêët khưng phẫi mưåt têåp húåp sưë ngây àùåc biïåt nâo,
mâ lâ do nhu cêìu vâ ûúác mën cố mưåt têåp húåp nâo àố mâ thưi. Con
ngûúâi cố mưåt ûúác mën mậnh liïåt vâ thc bấch xûã l thúâi gian, sûã
dng nố cho lúåi đch ca mònh nhiïìu hún nhûäng gò thiïn nhiïn cưëng
hiïën.
Tì
n lïỵ bẫy ngây phưí biïën hiïån nay bùỉt ngìn tûâ nhu cêìu vâ
sûå thỗa thån chung ca ngûúâi ta, chûá khưng phẫi do phấp chïë
ca mưåt nhâ nûúác nâo. Nố àậ xẫy ra thïë nâo? Tẩi sao? Khi nâo?
Tẩi sao tìn lïỵ lẩi lâ 7 ngây?
Ngûúâi Hy Lẩp cưí hònh nhû khưng cố tìn lïỵ. Ngûúâi Rưma
sưëng theo tìn lïỵ 8 ngây. Cấc nưng dên lâm viïåc úã àưìng rång 7

ngây vâ ra thânh phưë ngây thûá 8 - ngây chúå phiïn. Àêy lâ mưåt
ngây nghó ngúi vâ giẫi trđ. Khưng rộ tẩi sao ngûúâi Rưma êën àõnh
tìn lïỵ 8 ngây vâ tẩi sao cëi cng hổ àậ àưíi thânh 7 ngây. Con sưë
7 cố mưåt sûá
c lưi cën k bđ hêìu nhû úã khùỉp núi. Ngûúâi Nhêåt cho
rùçng cố 7 võ thêìn hẩnh phc, thânh Rưma àûúåc xêy trïn 7 ngổn
àưìi, ngûúâi cưí àẩi kïí ra 7 k quan ca thïë giúái vâ cấc Kitư hûäu thúâi
Trung Cưí liïåt kï ra 7 mưëi tưåi àêìu. Hònh nhû khưng cố vùn bẫn
chđnh thûác nâo ca chđnh quìn Rưma àïí thay àưíi tìn lïỵ tûâ 8
Daniel J. Boorstin 14

sang 7 ngây. Ngûúâi Rưma àậ sưëng theo tìn lïỵ 7 ngây ngay tûâ àêìu
thïë k 3 sau C.N.
Chùỉc hùèn phẫi cố nhûäng tûúãng múái phưí biïën nâo àố vïì tìn
lïỵ bẫy ngây. Mưåt tûúãng nưíi bêåt lâ vïì ngây Sabất, hònh nhû tûâ Do
Thấi du nhêåp vâo Rưma. Giúái rùn thûá hai truìn dẩy, "Ngûúi hậy
nhúá ngây Sabất vâ coi àố lâ ngây thấnh. Trong sấu ngây, ngûúi sệ
lao àưång vâ lâm mổi cưng viïåc ca ngûúi. Côn ngây thûá bẫy lâ ngây
sabất kđnh Àûác Cha, Thiïn Cha ca ngûúi; ngây àố ngûúi khưng
àûúåc lâm cưng viïåc nâ
o, cẫ ngûúi cng nhû con trai con gấi, tưi túá
nam nûä, gia sc vâ ngoẩi kiïìu úã trong thânh ca ngûúi. Vò trong
sấu ngây, Àûác Cha àậ dûång nïn trúâi àêët, biïín khúi vâ mn loâi
trong àố, nhûng Ngûúâi àậ nghó ngây thûá bẫy. Búãi vêåy, Àûác Cha
àậ chc phc cho ngây sabất vâ coi àố lâ ngây thấnh". (Xët Hânh
20, 8-11). Mưỵi tìn lïỵ àïìu tấi diïỵn lẩi cưng trònh sấng tẩo ca
Thiïn Cha núi tẩo vêåt ca Ngûúâi. Ngûúâi Do Thấi cng dng tìn
lïỵ àïí k niïåm cåc giẫi phống ca hổ khỗi cẫnh nư lïå. "Ngûúi hậy
nhúá ngûúi àậ lâ
m nư lïå tẩi àêët Ai Cêåp vâ Àûác Cha, Thiïn Cha

ca ngûúi, àậ dng cấnh tay mẩnh mệ uy quìn àûa ngûúi ra khỗi
àố. Búãi vêåy, Àûác Cha, Thiïn Cha ca ngûúi àậ truìn cho ngûúi
cûã hânh ngây sabất". (Àïå Nhõ Låt 5, 15). Khi ngûúâi Do Thấi tn
giûä ngây sabất, hổ liïn tc tấi thïí hiïån chêët lûúång thïë giúái ca hổ.
Cng côn cố nhûäng l do khấc cho viïåc nghó ngây thûá bẫy,
nhû nhu cêìu bưìi dûúäng thïí xấc vâ tinh thêìn ca con ngûúâi.
tûúãng nây àậ cố tûâ thúâi dên Do Thấi lûu àây bïn Babylon. Ngûúâi
Babylon kiïng mưåt sưë ngây nâo àố trong thấng, àố
lâ cấc ngây 7,
14, 19, 21 vâ 28. Trong nhûäng ngây nây, vua ca hổ khưng àûúåc
lâm mưåt sưë hoẩt àưång nâo àố.
Chng ta côn cố mưåt gúåi khấc vïì tïn gổi ca ngây thûá bẫy.
Àưëi vúái ngûúâi Rưma, ngây ca thêìn Saturn, hay Saturday, lâ mưåt
ngây ca àiïìm gúã, mổi cưng viïåc àïìu trc trùåc, vò thïë khưng nïn
giao chiïën, cng khưng nïn ài lẩi trong ngây nây. Ngûúâi thêån
trổng khưng ai mën gùåp nhûäng ri ro do Saturn àem àïën. Theo
sûã gia Tacitusm, ngây thûá bẫy àûúåc cûã hânh àïí kđnh thêìn Saturn
vò "trong bẫy ngưi sao chi phưëi cưng viïåc ca loâi ngûúâi, Saturn
(sao Thưí) cố àõa võ vâ quì
n nùng cao nhêët".
Tûâ thïë k 3, tìn lïỵ 7 ngây àậ phưí biïën khùỉp àïë qëc Rưma
vâ mưỵi ngây àûúåc dânh àïí kđnh mưåt trong 7 hânh tinh. Theo khoa
thiïn vùn thúâi àố, 7 hânh tinh nây gưìm cẫ mùåt trúâi vâ mùåt trùng,
nhûng khưng gưìm trấi àêët. Thûá tûå mâ cấc hânh tinh chi phưëi cấc
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 15

ngây trong tìn lâ: Mùåt trúâi (Sun), Mùåt trùng (Moon), sao Hỗa
(Mars), sao Thy (Mercury), sao Mưåc (Jupiter), sao Kim (Venus) vâ
sao Thưí (Saturn).
Chng ta ngây nay dïỵ qụn rùçng ngìn gưëc tïn gổi ca cấc

ngây trong tìn thûåc sûå lâ tûâ tïn nhûäng "hânh tinh" àûúåc biïët àïën
úã Rưma hai ngân nùm trûúác àêy. Theo quan niïåm thúâi àố, nhûäng
hânh tinh nây tấc àưång trûåc tiïëp túái àúâi sưëng mưỵi ngây trong tìn
ca chng ta. Trong cấc ngưn ngûä chêu Êu ngây nay, tïn cấc ngây
trong tìn vêỵn côn àûúåc gổi theo tïn ca cấc hânh tinh.
Khi mën xốa bỗ ốc mï tđn dõ àoan, ngûúâi ta àậ thay thïë cấc
tïn gổi ngây theo hânh tinh bùç
ng cấc con sưë tûâ 1 àïën 7. Tẩi Israel
ngây nay, cấc ngây trong tìn vêỵn àûúåc gổi bùçng sưë thûá tûå.
Viïåc chia thúâi gian thânh tìn lïỵ lâ mưåt bûúác tiïën múái ca
con ngûúâi trong viïåc lâm ch thïë giúái vâ con àûúâng àẩt túái khoa
hổc. Tìn lïỵ lâ mưåt têåp húåp cấc ngây do con ngûúâi êën àõnh, chûá
khưng phẫi do sûå ấp àùåt ca nhûäng sûác mẩnh thiïn nhiïn (vò ẫnh
hûúãng ca cấc hânh tinh àïìu lâ vư hònh, chó cố thïí àấnh giấ bùçng
nhûäng hiïåu quẫ ca chng). Bùçng cấch tòm hiïíu nhûäng chuín
àưå
ng àưìng àïìu ca cấc thiïn thïí vâ bùçng cấch hònh dung ra rùçng
cấc sûác mẩnh tûâ núi xa lùåp ài lùåp lẩi cố thïí chi phưëi thïë giúái, con
ngûúâi àậ chín bõ cho mưåt kho tû tûúãng múái, mưåt cåc giẫi phống
mònh khỗi sûå t tng ca cấi lùåp ài lùåp lẩi. Cấc hânh tinh lâ cấc
sûác mẩnh bïn ngoâi thïë giúái, sệ dêỵn àûa nhên loẩi ài vâo thïë giúái
ca lõch sûã.
Tìn lïỵ dûåa theo cấc hânh tinh lâ mưåt con àûúâng dêỵn túái
khoa chiïm tinh. Vâ khoa chiïm tinh lâ mưåt bûúác dêỵn túái cấc kiïíu
tiïn tri múái. Cấc hònh thûác tiïn tri cưí xûa cố
thïí gúåi cho chng ta
tẩi sao khoa chiïm tinh lâ mưåt bûúác tiïën túái thïë giúái khoa hổc. Cấc
nghi tiïët cưí xûa gối ghếm mưåt thûá "khoa hổc" phûác tẩp àïí sûã dng
cấc bưå phêån ca mưåt con vêåt bõ sất tïë àïí tiïn tri vïì tûúng lai ca
ngûúâi dêng hiïën tïë. ÚÃ Sindh, trong thung lng Indus, vâo giûäa thïë

k 19, cấc thêìy bối àậ sûã dng xûúng vai ca con cûâu sất tïë àïí bối
toấn vúái mưåt k thåt khấ tinh vi. Thêìy bối toấn cùỉt xûúng thânh
mûúi hai mẫnh, gổi lâ "nhâ", mưỵi mẫnh trẫ lúâi mưåt cêu hỗi khấc
nhau vïì tûúng lai. Nïëu mẫ
nh thûá nhêët sẩch sệ trún tru, àố lâ dêëu
thån lúåi vâ ngûúâi àûúåc bối sệ lâ ngûúâi tưët. Nïëu trong nhâ thûá
"hai" lâ nhâ thåc àoân sc vêåt, mẫnh xûúng sẩch sệ vâ trún tru,
thò àoân sc vêåt sệ lúán mẩnh, nhûng nïëu trong xûúng cố nhûäng
àûúâng sổc àỗ vâ trùỉng, àố lâ dêëu hiïåu sệ cố kễ trưåm túái thùm.
Daniel J. Boorstin 16

Tẩi vng Assyro - Babylon, ngûúâi ta dng bối toấn bùçng gan
con vêåt sất tïë. Hònh nhû khoa bối toấn nây àậ àûúåc sûã dng úã
Trung Hoa vâo thúâi Àưì Àưìng. Sau àố ngûúâi Rưma vâ nhiïìu dên tưåc
khấc cng ấp dng. Thêìy bối sệ àoấn tûúng lai dûåa vâo hònh th,
kđch cúä ca lấ gan vâ lûúång mấu trong gan. Mổi hoẩt àưång hay
kinh nghiïåm ca con ngûúâi àïìu trúã thânh mưåt àiïìm bấo àïí trẫ lúâi
cho niïìm khao khất hiïíu biïët tûúng lai ca con ngûúâi.
Tûúng phẫn vúái nhûäng hònh thûác bối toấn nây, khoa chiïm
tinh cố tđnh chêët tiïën bưå. Chiïm tinh khấc biïåt vúái chng trong
viïåc khùèng àõnh vïì sûác mẩ
nh liïn tc, àïìu àùån ca mưåt quìn lûåc
tûâ xa. Ẫnh hûúãng ca cấc thiïn thïí àưëi vúái nhûäng biïën cưë trïn trấi
àêët àûúåc mư tẫ lâ nhûäng sûác mẩnh vư hònh, cố chu k, lùåp ài lùåp
lẩi giưëng nhû nhûäng sûác mẩnh sệ àiïìu khiïín àêìu ốc khoa hổc.
Khưng lẩ gò khi con ngûúâi cưí xûa kinh ngẩc trûúác bêìu trúâi vâ
bõ mï hóåc búãi nhûäng vò sao. Nhûäng ngổn àên trúâi àêìu tiïn nây
tûâng thu ht cấc giấo sơ vng Babylon cưí àẩi thò cng àậ thu ht
trđ tûúãng tûúång ca dên chng. Nhõp sưëng àïìu àùån khưng thay àưíi
trïn trấi àêët lâm cho ngûúâi ta thi võ ho

áa nhûäng bố àëc sấng ngúâi
trïn bêìu trúâi. Cấc tinh t di chuín, àưíi ngưi, lïn vâ xëng,
chuín àưång khùỉp bêìu trúâi, àûúåc nhòn nhû lâ nhûäng cåc tranh
giânh, mẩo hiïím ca cấc võ thêìn.
Nhûäng sûác mẩnh ca mùåt trúâi vâ mûa, sûå tûúng ûáng giûäa
nhûäng gò xẫy ra trïn bêìu trúâi vúái nhûäng gò xẫy ra dûúái àêët, àậ kđch
thđch ngûúâi ta ài tòm cấc sûå tûúng ûáng khấc. Ngûúâi Babylon lâ
nhûäng ngûúâi àêìu tiïn àậ tẩo ra mưåt khung thêìn thoẩi cho nhûäng
sûå tûúng ûáng trong v tr. Nhûäng tûúãng tûúång linh hoẩt ca hổ sệ
àûúåc tiïëp nưëi búãi nhûäng ngûúâi Hy Lẩp, Do Thấi, Rưma vâ
nhûäng
dên tưåc khấc qua nhûäng thïë k kïë tiïëp.
L thuët tûúng ûáng àậ trúã thânh khoa chiïm tinh, nghiïn
cûáu nhûäng mưëi tûúng quan giûäa khưng gian vâ thúâi gian, giûäa
nhûäng chuín àưång ca cấc vêåt thïí trong v tr vâ nghơa ca
mổi kinh nghiïåm con ngûúâi. Sûå phất triïín ca khoa hổc sệ ty
thåc úã chưỵ con ngûúâi cố chõu tin vâo nhûäng cấi khố hiïíu, cố chõu
vûúåt lïn trïn nhûäng chó bẫo ca nhêån thûác thưng thûúâng khưng.
Vúái khoa chiïm tinh, con ngûúâi àậ lâm mưåt bûúác nhẫy vổt lúán vïì
khoa hổc àïí ài vâo mưåt chûúng trònh mư tẫ: lâm sao nhûäng sû
ác
mẩnh vư hònh ca cấc vêåt thïí tûâ rêët xa chng ta lẩi cố thïí ẫnh
hûúãng àïën mổi chuån nhỗ nhùåt nhêët trong àúâi sưëng hùçng ngây
ca chng ta. Bêìu trúâi do àố chđnh lâ phông thđ nghiïåm ca khoa
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 17

hổc àêìu tiïn ca nhên loẩi, cng nhû nưåi tẩng cú thïí con ngûúâi,
chưỵ thêm sêu nhêët ca thûác con ngûúâi vâ nhûäng Lc Àõa Tưëi
trong ngun tûã, sệ lâ nhûäng phông thđ nghiïåm ca cấc khoa hổc
hiïån àẩi nhêët ca con ngûúâi. Con ngûúâi tòm cấch sûã dng hiïíu biïët

ngây câng lúán ca mònh vïì nhûäng mêỵu kinh nghiïåm lùåp ài lùåp lẩi
nhùçm khưng ngûâng cưë gùỉng phấ vúä cấi vông kiïìm tỗa ca thiïn
nhiïn.
Tẩi Rưma, khoa chiïm tinh àậ àẩt túái mưåt têìm ẫnh hûúãng to
lúán mâ cấc thïë k sau khưng sấnh àûúå
c. Cấc nhâ chiïm tinh àûúåc
gổi mathematici, nghơa lâ cấc nhâ toấn hổc, do viïåc hổ tđnh toấn
thiïn vùn. Hổ àûúåc nhòn nhêån nhû lâ mưåt nghïì chđnh thûác vâ thïë
lûåc ca hổ thay àưíi ty mưỵi thúâi àẩi xậ hưåi. Dûúái thúâi Cưång Hôa
Rưma, hổ rêët mẩnh vâ rêët lêåp dõ, khiïën cho vâo nùm 139 trûúác
C.N., hổ bõ trc xët khưng nhûäng khỗi Rưma mâ khỗi toân àêët
Italy. Vïì sau, dûúái thúâi àïë chïë, khi nhûäng lúâi tiïn tri nguy hiïím
ca hổ àậ khiïën cho nhiïìu nhâ chiïm tinh bõ xết xûã vò tưåi phẫn
qëc, hổ liïn tc bõ truy nậ vâ trc xët. Nhûng cng mưåt hoâng
àïë
cố thïí trc xët mưåt nhâ chiïm tinh vò nhûäng lúâi bối toấn xui
xễo ca ưng, lẩi cố thïí sûã dng nhûäng nhâ chiïm tinh khấc àïí
hûúáng dêỵn cưng viïåc trong cung àònh ca mònh. Mưåt sưë lơnh vûåc
àûúåc tun bưë lâ vư giúái hẩn. Vâo thúâi àïë chïë sau, tuy nhûäng nhâ
chiïm tinh cố thïí àûúåc dung tng hay khđch lïå nhûng hổ vêỵn bõ
cêëm khưng àûúåc nối tiïn tri vïì àúâi sưëng ca hoâng àïë.
Daniel J. Boorstin 18

CHÛÚNG 3
THÛÚÅNG ÀÏË VÂ CẤC NHÂ CHIÏM TINH
Khoa chiïm tinh àậ gối ghếm cấc nhu cêìu khấc nhau ca
nhên loẩi, mâ nhûäng thïë k sau sệ phên chia thânh khoa hổc vâ
tưn giấo. Phẫi chùng khoa chiïm tinh thúâi cưí Rưma chó lâ mưåt thûá
tin tûúãng mï tđn vâo àõnh mïånh, mưåt sûå chiïën thùỉng ca cấi phi l,
nhû cấc sûã gia thûúâng nối? - Khưng thïí ph nhêån rùçng niïìm kđnh

súå trûúác cấc vò sao - nhûäng võ "thêìn hûäu hònh" - àậ khúi dêåy sûå
kđnh súå ca mổi ngûúâi àưëi vúái cấc nhâ chiïm tinh. Arellius Fuscus,
mưåt nhâ hng biïån nưíi tiïëng thúâi Augustư, àậ nhêån àõnh: "Ngûúâi
àûúåc chđnh cấc thêìn mẩc khẫi cho tûúng lai, ngûúâi co
á quìn trïn cẫ
vua lêỵn dên, ngûúâi êëy khưng thïí lâ phâm nhên tc tûã giưëng nhû
chng ta. Ngûúâi êëy thåc hâng siïu nhên. Àûúåc cấc thêìn tin cêåy,
ngûúâi êëy cng chđnh lâ thêìn linh... chng ta hậy nêng têm hưìn
mònh lïn cao bùçng thûá khoa hổc tỗ lưå cho chng ta tûúng lai vâ
trûúác khi giúâ chïët àïën, chng ta hậy nïëm cẫm nhûäng th vui ca
Àêëng Thấnh".
Nhûng tưn giấo thiïn thïí khưng àûúåc tấch rúâi khỗi khoa hổc
thiïn thïí. Cấc nhâ khoa hổc tiïn phong àậ coi ẫnh hûúãng ca cấc
vò sao àưëi vúái àúâi sưëng con ngûúâi lâ àiïìu hiïín nhiïn. Hổ chó bêët
àưìng kiï
ën vúái nhau vïì viïåc cấc ngưi sao nây tẩo ẫnh hûúãng bùçng
cấch nâo mâ thưi. Bưå bấch khoa khoa hổc lúán thúâi êëy, Lõch Sûã Tûå
Nhiïn ca Pliny, àậ phưí biïën nhûäng kiïën thûác sú àùèng vïì khoa
chiïm tinh bùçng cấch cho thêëy ẫnh hûúãng ca cấc ngưi sao úã khùỉp
núi. Lúâi than phiïìn duy nhêët ca Seneca lâ cấc nhâ chiïm tinh
khưng hiïíu biïët bao quất à.
Nhâ khoa hổc ẫnh hûúãng nhêët ca àïë qëc Rưma thúâi cưí
chđnh lâ ngûúâi àậ giûä àûúåc uy tđn lêu bïìn nhêët vïì khoa chiïm tinh.
Ptolïmï úã Alexandria àậ viïët mưåt tiïíu lån vûäng chùỉc àïí tẩo nưåi
dung vâ sûå kđnh trổng cho khoa hổ
c nây trong sët mưåt ngân nùm
tiïëp theo. Nhûng danh tiïëng ca ưng àậ bõ sûát mễ vò hai l thuët
sai lêìm trổng ëu ca ưng. Cẫ hai l thuët rêët nưíi tiïëng vâo thúâi
àố vâ cẫ hai àûúåc khai triïín vâ tưìn tẩi trong cấc tấc phêím ca ưng.
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 19

Thuët trấi àêët lâ trung têm, hay côn gổi lâ thuët Ptolemaic, lâ l
thuët v tr ca ưng ngây nay bõ coi lâ mưåt sai lêìm trong thiïn
vùn hổc. Cng thïë, thuët trấi àêët phêìn lúán lâ àêët, cho rùçng bïì
mùåt ca trấi àêët gưìm phêìn lúán lâ àêët, ngây nay lâ mưåt sai lêìm
trong khoa àõa l. Hai quan niïåm sai lêìm nây àậ lâm lu múâ nhûäng
thânh tûåu khưíng lưì ca Ptolïmï. Thïë nhûng kïí tûâ Ptolïmï àïën
nay, chûa cố ai àậ tûâng cung cêëp mưåt kiïën thûác khoa hổc toân diïån
ca mưåt thúâi àẩi bùçng ưng.
Tuy nhiïn, cåc àúâi ca nhâ bấch khoa thiïn tâi nâ
y vêỵn côn
lâ mưåt bđ êín. Cố lệ xët thên tûâ dông nhûäng ngûúâi Hy Lẩp di dên,
Ptolïmï (90 - 168) àậ sưëng úã Ai Cêåp dûúái thúâi cấc hoâng àïë
Hadrian vâ Marcus Aurelius. Thânh phưë Alexandrian ca ưng
ln ln lâ mưåt trung têm trđ thûác lúán cẫ sau khi thû viïån nưíi
tiïëng ca thânh phưë Cesar thiïu hy nùm 48 trûúác C.N.
Ptolïmï àậ thưëng trõ quan niïåm dên gian vâ vùn hổc vïì v
tr sët thúâi Trung Cưí. Thïë giúái nhû àûúåc Dante mư tẫ trong tấc
phêím Hâi Kõch Thêìn Linh lêëy thùèng tûâ tấc phêím Almagest ca
Ptolïmï. Xết vïì nhiïìu phûúng diïån, Ptolïmï àậ nối nhû mưåt nhâ
tiïn tri. Búãi vò ưng àậ múã rưång viïåc sûã dng toấn hổc àïí
phc v
khoa hổc. Trong khi ưng têån dng nhûäng quan sất tưët nhêët àậ cố
trûúác ưng, ưng nhêën mẩnh nhu cêìu phẫi cố nhûäng quan sất liïn
tc vâ ngây câng chđnh xấc hún. Thûåc vêåy, Ptolïmï lâ mưåt ngûúâi ài
àêìu trong tinh thêìn khoa hổc, mưåt ngûúâi tiïn phong ài àêìu trong
tinh thêìn khoa hổc, mưåt ngûúâi tiïn phong êm thêìm trong phûúng
phấp thûåc nghiïåm. Vđ d, trong lûúång giấc hổc, bẫng cấc dêy cung
ca ưng chđnh xấc àïën 5 võ trđ thêåp phên. Trong hònh hổc cêìu, ưng
àậ àûa ra mưåt giẫi àấp tuåt vúâi cho cấc vêën àïì vïì àưìng hưì mùåt

trúâi, cố giấ trõ àùåc biïåt vâo thúâi àố trûúác khi cố àưìng hưì
cú khđ.
Khưng cố ngânh khoa hổc vêåt l nâo mâ ưng khưng khẫo sất vâ tưí
chûác thânh nhûäng hònh thûác múái dïỵ sûã dng. Àõa l, thiïn vùn,
quang hổc, hôa êm - ưng àậ khai triïín mưỵi mưn trong mưåt hïå
thưëng riïng. Tấc phêím hay nhêët ca ưng lâ tiïíu lån vïì thiïn vùn
hổc, cën Almagest. Cën Àõa l ca ưng, trong àố ưng nhùỉm vệ
bẫn àưì ca toân thïë giúái thúâi bêëy giúâ, lâ mưåt tấc phêím ài tiïn
phong trong viïåc liïåt kï cấc àõa àiïím mưåt cấch hïå thưëng bùçng kinh
tuën vâ vơ tuën. Cng trong tấc phêím nây, ưng àậ cưëng hiïën
phûúng phấp cẫi tiïën ca chđnh mònh àïí phống nhûäng mùåt hònh
cêì
u xëng cấc bẫn àưì mùåt phùèng. Vúái nhûäng dûä liïåu vư cng đt ỗi
vâo thúâi àố, nhûäng bẫn àưì ca ưng vïì "thïë giúái àûúåc biïët àïën" vâo
Daniel J. Boorstin 20

thúâi àố, àïë qëc Rưma, quẫ lâ mưåt thânh tûåu vûúåt bûåc. Ưng cho
thêëy nhûäng tâi nùng khoa hổc trổng ëu - hònh thânh cấc l thuët
cho ph húåp vúái nhûäng dûä liïåu cố sùén vâ trùỉc nghiïåm cấc l thuët
c bùçng nhûäng dûä liïåu múái.
Ngûúâi Ẫ Rêåp nhòn nhêån sûå vơ àẩi cưng trònh ca Ptolïmï vâ
àậ àûa ưng sang phûúng Têy. Cën sấch vïì thiïn vùn ca ưng sệ
mang mưåt tïn Ẫ Rêåp (Almagest, nghơa lâ "bưå sûu têåp vơ àẩi nhêët")
vâ cën Àõa l ca ưng àûúåc dõch sang tiïëng Ẫ Rêåp ngay tûâ àêìu thïë
k 9. Bưën cën sấch ca ưng vïì chiïm tinh hổ
c. Tetrabiblios, àûúåc
ưng coi lâ bẩn àưìng hânh vúái cën Almagest, cng àûúåc phưí biïën úã
phûúng Têy bùçng tiïëng ẫ Rêåp.
Trong khi cën Almagest ca Ptolïmï tiïn àoấn võ trđ thay
àưíi ca cấc thiïn thïí, thò khoa chiïm tinh ca ưng lẩi tiïn àoấn

nhûäng ẫnh hûúãng ca chng àưëi vúái cấc sûå kiïån trïn trấi àêët.
Khưng phẫi nhûäng chu k ca mùåt trúâi vâ mùåt trùng rộ râng
ẫnh hûúãng túái nhûäng gò xẫy ra trïn trấi àêët sao? Thïë thò tẩi sao
nhûäng ngưi sao kếm quan trổng hún lẩi khưng ẫnh hûúãng túái cấc
biïën cưë trïn trấi àêët? Nïëu nhûäng thy th đt hổc côn cố thïí dûå
àoấn àûúåc thúâi tiï
ët khi nhòn lïn bêìu trúâi, thò tẩi sao nhûäng nhâ
chiïm tinh cố hổc lẩi khưng thïí dng nhûäng sûå kiïån trïn bêìu trúâi
àïí dûå bấo nhûäng sûå kiïån ca con ngûúâi? Ptolïmï cho rùçng ẫnh
hûúãng ca cấc ngưi sao chó thìn lâ vêåt l, chó lâ mưåt trong nhiïìu
sûác mẩnh khấc. Ưng thûâa nhêån rùçng têët nhiïn khoa chiïm tinh
cng cố thïí sai lêìm nhû bêët k khoa hổc nâo khấc. Nhûng àố
khưng phẫi lâ l do khiïën cho viïåc quan sất tó mó sûå tûúng ûáng
giûäa nhûäng sûå kiïån dûúái àêët vúái nhûäng sûå kiïån trïn bêìu trúâi lẩi
khưng gip ta cố àûúåc nhûä
ng sûå tiïn àoấn hûäu đch, tuy khưng phẫi
lâ chùỉc chùỉn theo kiïíu toấn hổc.
Trong tinh thêìn thûåc tiïỵn nây, Ptolïmï àậ àùåt nïìn mống cho
khoa hổc lêu bïìn nhêët trong sưë cấc khoa hổc huìn bđ. Trong bưën
cën ca bưå Tetrabiblios, hai cën àêìu vïì "àõa l cấc vò sao" vâ dûå
bấo thúâi tiïët, nối vïì nhûäng ẫnh hûúãng ca cấc thiïn thïí àưëi vúái cấc
sûå kiïån vêåt l ca trấi àêët vâ hai cën sau nối vïì ẫnh hûúãng ca
chng àưëi vúái cấc sûå kiïån ca con ngûúâi. Ptolïmï khai triïín khoa
tûã vi, tiïn àoấn sưë mïånh con ngûúâi tûâ võ trđ ca cấc vò sao vâo l
c
con ngûúâi sinh ra. Mùåc d cưng trònh ca Ptolïmï àậ trúã thânh
sấch hổc cưí àiïín hâng àêìu vïì khoa chiïm tinh cho sët mưåt ngân
nùm sau ưng, nhûng ưng khưng biïët àïën k thåt trẫ lúâi cêu hỗi vïì
tûúng lai nhúâ võ trđ ca thiïn thïí vâo lc cêu hỗi àûúåc àùåt ra, nïn
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 21

cưng trònh ca ưng khưng thỗa mận àêìy à nhûäng nhu cêìu ca cấc
ngûúâi thûåc hânh khoa chiïm tinh.
Nhûäng lúâi tun bưë phưí biïën ca cấc nhâ chiïm tinh ngoẩi
giao àậ gêy lo ngẩi cho cấc giấo ph Kitư giấo thúâi k àêëy. Cấc giấo
ph tûâng cho rùçng mònh cố thêím quìn tiïn àoấn vêån mïånh àúâi
sau ca mưỵi ngûúâi, nhûng lẩi cẫm thêëy khố chõu vúái nhûäng ngûúâi
tûå xûng cố khẫ nùng tiïn àoấn vêån mïånh ca mưỵi ngûúâi trong cåc
sưëng úã àúâi nây. Nïëu khoa tûã vi ca cấc nhâ chiïm tinh àng nhû
nhûäng gò hổ nối, thò côn chưỵ àêu cho chđ tûå do, côn chưỵ àêu cho sûå

tûå do lûåa chổn àiïìu thiïån hún àiïìu ấc?
Chđnh cåc chiïën àêëu ca Augustino vúái bẫn thên àïí trúã
thânh Kitư hûäu - tûâ bỗ nhûäng sûå mï tđn dõ àoan ca dên ngoẩi àïí
chổn tûå do Kitư giấo - hònh nhû lâ mưåt cåc chiïën àêëu chưëng lẩi
khoa chiïm tinh. Thấnh Augustino ghi lẩi trong cën Tûå Th ca
mònh: "Nhûäng con ngûúâi hụnh hoang àố, mïånh danh lâ nhûäng
nhâ toấn hổc [thiïn vùn hổc], tưi hỗi kiïën mâ khưng cố gò phẫi e
ngẩi; vò cố vễ hổ khưng thúâ cng, khưng cêìu nguån vúái mưåt ngêỵu
thêìn nâo àïí cố nhûäng lúâi tiïn àoấn ca hổ". Vâ ngâi bõ cấm dưỵ búãi
lú
âi khun ca nhûäng nhâ chiïm tinh êëy: "Tưåi lưỵi ca anh chùỉc
chùỉn àậ àûúåc àõnh úã trïn trúâi; chđnh sao Kim, sao Thưí, hay sao
Hỗa àậ lâm viïåc àố. Thûåc vêåy, con ngûúâi nây, lâ huët nhc vâ lâ
sûå try lẩc kiïu cùng, cố thïí khưng bõ quy trấch, nhûng Tẩo Hốa
vâ Àêëng àiïìu khiïín bêìu trúâi vâ cấc vò sao chđnh lâ ngûúâi bõ quy
trấch".
Thấnh Augustino ra sûác bấc bỗ "nhûäng lúâi tiïn àoấn dưëi trấ
vâ nhûäng cêu nối vư àẩo ca cấc nhâ chiïm tinh". Hai ngûúâi mâ
ngâi quen biïët nhùỉc nhúâ ngâi rùçng "khưng thïí cố tâi nghïå nâo àïí

tiïn àoấ
n nhûäng àiïìu sùỉp xẫy àïën; nhûäng suy àoấn ca con ngûúâi
chó dûåa vâo may ri, hổ nối thêåt nhiïìu, may ra trong sưë nhûäng
àiïìu àố cố àiïìu àng".
Àng lc hoang mang nhû thïë, ngâi gùåp àûúåc mưåt ngûúâi bẩn
nhúâ àố ngâi àậ giẫi tỗa àûúåc nhûäng trùn trúã ca mònh.
Cêu chuån mâ ngûúâi bẩn tïn lâ Firminus nây kïí lẩi àậ lâm
lung lay niïìm tin ngoẩi giấo ca châng Augustino trễ tíi. Cha
ca Firminus lâ mưåt ngûúâi say mï khoa chiïm tinh. Ưng ln ln
àïí àïën võ trđ ca cấc vò sao vâ thêåm chđ "àïí cùån kệ àïën ngây giúâ
sinh ca tûâng con chố con trong nhâ". Ưng biïët lâ mưåt àûáa nư lïå

gấi ca ưng sùỉp sûãa sinh con vâo khoẫng cng giúâ vúái vúå ưng. "Cẫ
Daniel J. Boorstin 22

hai àûáa trễ sệ àûúåc sinh ra cng giúâ, vò thïë cẫ hai bùỉt båc sệ theo
cng mưåt chm sao, mưåt lâ con ưng, lâ con ca àûáa nư lïå. Ngay khi
hai ngûúâi thai ph bùỉt àêìu trúã dẩ, ưng cho ngûúâi theo dội àïí biïët
àđch xấc giúâ sinh ca hai àûáa trễ, rưìi quan sất võ trđ ca cấc ngưi
sao vâo àng lc àố. Hổ cho biïët hai àûáa trễ sinh ra cng lc vâ võ
trđ ca cấc ngưi sao khưng cố mưåt cht khấc biïåt nâo. Thïë nhûng
Firminus àûúåc sinh ra trong mưåt gia àònh quìn qu, sưëng mưåt àúâi
sưëng giâu sang ph qu, trong khi àûáa trễ sinh ra búãi ngûúâi nư lïå
tiïëp tc hâu hẩ
ch ca nố, sưëng mưåt cåc àúâi vêët vẫ khưí cûåc". Hai
àûáa trễ sinh ra dûúái cng mưåt chôm sao nhûng cố hai sưë mïånh
khấc nhau, àiïìu àố cho châng trễ Augustino mưåt lån chûáng hiïín
nhiïn vâ mẩnh mệ àïí chưëng lẩi khoa bối toấn chiïm tinh.
Nhûäng nhâ thêìn hổc sêu sùỉc ca thúâi Trung Cưí àậ cưë gùỉng
tòm ra nhûäng ûáng dng thấnh thiïån ca viïåc tin vâo quìn lûåc cấc

ngưi sao. Thấnh Albếctư Cẫ vâ thấnh Tưma Aquinư àïìu nhòn nhêån
rùçng cấc ngưi sao cố mưåt ẫnh hûúãng chi phưëi mậnh liïåt, nhûng cấc
ngâi nhêën mẩnh rùçng tûå do c
a con ngûúâi chđnh lâ sûác mẩnh ca
hổ àïí chưëng lẩi nhûäng ẫnh hûúãng àố.
Nhûäng nhâ thêìn hổc lúán thúâi Trung Cưí thđch sûã dng niïìm
tin vâo khoa chiïm tinh àïí cng cưë nhûäng chên l ca Kitư giấo.
Hổ thđch nhùỉc àïën nhûäng lúâi tiïn bấo dûåa vâo chiïm tinh vïì viïåc
Cha Giïsu giấng sinh. Tuy rùçng Cha Giïsu khưng lïå thåc quy
låt ca cấc ngưi sao, nhûng quẫ thûåc cấc ngưi sao àậ bấo hiïåu viïåc
Ngâi sinh ra. Àố lẩi khưng phẫi lâ Ngưi Sao úã Bïlem sao? Vâ
nhûäng nhâ àẩo sơ biïët ài theo ngưi sao dêỵn àûúâng àïí àïën viïëng Hâi
Nhi Giïsu rêët cố thïí lâ nhûäng nhâ
chiïm tinh say mï kiïën thûác.
Nhỷọng phaỏt hiùồn vùỡ vaồn vờồt vaõ con ngỷỳõi 23

Phờỡn II

Tỷõ thỳõi gian mựồt trỳõi
ùởn thỳõi gian ửỡng hửỡ

Xin caỏc thờỡn linh trỷõng phaồt con
ngỷỳõi ờỡu tiùn aọ khaỏm phaỏ ra caỏch
phờn chia giỳõ giờởc! Hựổn aỏng phaói
trỷõng phaồt, vũ hựổn aọ chùở taồo ra ửỡng
hửỡ mựồt trỳõi, chia cựổt nhỷọng ngaõy ỳõi
cuóa tửi thaõnh nhỷọng maónh vuồn rựổc rửởi.
- Plautus (200 trỷỳỏc C.N.)

Daniel J. Boorstin 24

CHÛÚNG 4
ÀO NHÛÄNG GIÚÂ TƯËI
Vâo thúâi loâi ngûúâi côn sưëng bùçng nghïì trưìng trổt vâ chùn
ni sc vêåt, hổ đt cố nhu cêìu ào thúâi gian bùçng nhûäng àún võ nhỗ.
Chó cố cấc ma lâ quan trổng - biïët khi nâo trúâi mûa, tuët, nùỉng,
lẩnh. Cêìn gò phẫi bêån têm àïën nhûäng giúâ nhûäng pht? Chó cố thúâi
giúâ ban ngây lâ quan trổng, vò lâ thúâi gian ngûúâi ta cố thïí lao àưång.
Do àố, ào thúâi gian cố đch lâ ào nhûäng giúâ ca mùåt trúâi.
Trong kinh nghiïåm hùçng ngây, khưng sûå thay àưíi nâo tïå hẩi
bùçng viïåc mêët cẫm gia
ác phên biïåt ngây vâ àïm, ấnh sấng vâ bống
tưëi. Thïë k ấnh sấng nhên tẩo ca chng ta lâm chng ta qụn
mêët nghơa ca àïm tưëi. Cåc sưëng àư thõ hiïån àẩi ln ln lâ
mưåt thúâi gian pha trưån giûäa ấnh sấng vâ bống tưëi. Nhûng àưëi vúái
hêìu hïët cấc thúâi àẩi ca loâi ngûúâi, àïm tưëi àưìng nghơa vúái bống tưëi
àêìy sûå àe dổa ca nhûäng àiïìu bđ êín. Sấch Talmud cẫnh giấc,
"Àûâng bao giúâ châo ngûúâi lẩ ban àïm, vò hùỉn cố thïí lâ ma qu".
Côn Cha Giïsu thò nối, "Tưi phẫi lâm nhûäng cưng viïåc ca Àêëng
lâ sai tưi, bao lêu côn lâ
ban ngây. Khi àïm àïën, khưng ai cố thïí
lâm àûúåc gò. Bao lêu tưi côn úã trong thïë gian, tưi lâ ấnh sấng thïë
gian". Đt cố àïì tâi nâo khïu gúåi trđ tûúãng tûúång nhiïìu bùçng àïm tưëi.
"Giûäa àïm tưëi chïët trốc ghï rúån" thûúâng lâ khung cẫnh mâ
Shakepeares vâ nhûäng nhâ viïët kõch chổn àïí àûa cấc tưåi ấc vâo
kõch bẫn ca hổ.
Ưi àïm tưëi giïët chïët niïìm an i,
Ngûúi vệ lïn cẫnh Àõa ngc hậi hng;
Ngûúi chûáng kiïën bao hânh vi tưåi lưỵi,
Vâ phúi bây nhûäng thẫm cẫnh sất nhên;

Ngûúi che giêëu bao tưåi ấc àiïn cìng,
Vâ dung dûúäng nhûäng hânh vi hû àưën.
Bûúác àêìu tiïn àïí lâm cho àïm tưëi gêìn vúái ban ngây hún àậ
àûúåc thûåc hiïån tûâ lêu trûúác khi con ngûúâi biïët àïën ấnh sấng nhên
ÁNhûäng phất hiïån vïì vẩn vêåt vâ con ngûúâi 25

tẩo. Àố lâ lc con ngûúâi khi chúi àa vúái thúâi gian, àậ bùỉt àêìu chia
thúâi gian thânh nhûäng mẫnh nhỗ àïí ào lûúâng.
Tuy ngûúâi thúâi xûa àậ biïët ào thúâi gian theo nùm vâ thấng vâ
àùåt ra khung thúâi gian theo tìn lïỵ, nhûng nhûäng àún võ thúâi gian
ngùỉn hún vêỵn côn rêët mú hưì vâ cố đt vai trô trong kinh nghiïåm
thưng thûúâng ca con ngûúâi, mậi cho túái vâi thïë k gêìn àêy. Giúâ
àưìng àïìu vâ chđnh xấc ca chng ta lâ mưåt phất minh ca thúâi cêån
àẩi, cấc àún võ pht vâ giêy côn múái hún nûäa. Tûå nhiïn, khi ngây
lao àưång lâ ngây cố ấnh sấng mùåt trúâi, thò nhûäng cưë gùỉng àêìu tiïn
ca ngûúâi ta àïí chia thúâi gian vâ ào àûúâng ài ca mùåt trúâi trïn bêìu
trúâi. Vò mc àđch nây, cấc àưìng hưì mùåt trúâi, hay àưìng hưì bấo mùåt
trúâi, lâ nhûäng dng c ào thúâi gian àêìu tiïn.
Cấc xậ hưåi xa xûa àậ nhêån thêëy rùçng bống ca mưåt cêy cưåt
dûång àûáng sệ ngùỉn dêìn khi mùåt trúâi lïn cao trïn bêìu trúâi vâ dâi
trúã lẩi khi mùåt trúâi xëng dêìn. Ngûúâi Ai Cêåp cưí àẩi àậ sûã dng
mưåt dng c nhû thïë, nhûng chng ta côn cố thïí thêëy mưåt cấi tưìn
tẩi tûâ thúâi Thutmose III (khoẫng 1500 trûúác C.N.). Mưåt thanh
ngang da
âi chûáng 30 centimet cố mưåt àêìu hònh chûä T, àêìu nây sệ
dổi bống xëng vẩch ào vệ trïn thanh ngang. Bíi sấng, ngûúâi ta
àùåt thanh gưỵ nây vúái chûä T hûúáng vïì phđa àưng; Giûäa trûa thanh
cêy nây àûúåc quay xang hûúáng têy. Khi ngưn sûá Isaia hûáa chûäa
lânh bïånh cho vua Hïdïkia bùçng cấch lâm cho thúâi gian quay
ngûúåc trúã lẩi, ưng tun bưë sệ lâm àûúåc viïåc nây bùçng cấch lâm cho

bống mùåt trúâi lui lẩi (Is 38, 8).
Sët nhiïìu thïë k, bống mùåt trúâi ln lâ phûúng tiïån phưí
biïën àïí ào thúâi gian. Vâ àêy cng lâ mưåt dng c tiïån dng, vò úã
bêët cûá àêu vâ bêë
t cûá ai cng cố thïí lêìm àûúåc àưìng hưì mùåt trúâi mâ
khưng cêìn sûå hiïíu biïët hay dng c àùåc biïåt nâo. Nhûng lúâi tûå hâo
hốm hónh ghi trïn nhûäng àưìng hưì mùåt trúâi: "Tưi chó ào nhûäng giúâ
cố mùåt trúâi", cho thêëy rộ sûå giúái hẩn ca àưìng hưì mùåt trúâi àïí ào
thúâi gian. Àưìng hưì mùåt trúâi ào bống mùåt trúâi: khưng cố mùåt trúâi thò
khưng cố bống. Àưìng hưì bống mùåt trúâi chó cố tấc dng úã nhûäng
miïìn àêët trïn thïë giúái cố nhiïìu nùỉng vâ chó vâo lc mùåt trúâi àang
chiïëu".
Chó khi ấnh mùåt trúâ
i chối chang, chuín àưång ca bống mùåt
trúâi quấ chêåm khiïën khố cố thïí ào àûúåc pht vâ hoân toân khưng
thïí ào àûúåc giêy. Àưìng hưì àấnh dêëu thúâi gian mưåt ngây úã mưåt núi
sệ khưng thđch húåp àïí ào àûúåc mưåt àún võ thúâi gian chín trïn
toân cêìu, nhû mưåt giúâ gưìm sấu mûúi pht ca chng ta. Búãi vò