Nghiên cứu tác dụng đào thải nước tiểu và điện giải của cao lỏng Bạch Hạc trên thực nghiệm pot

TCNCYH 26 (6) - 2003
Nghiên cứu tác dụng đào thải nớc tiểu và điện giải
của cao lỏng bạch hạc trên thực nghiệm

Nguyễn Trần Giáng Hơng
1
,
Nguyễn Trọng Thông
1
, Đỗ Minh Thanh
2
1
Đại học Y Hà Nội,
2
Đại học Y Thái Nguyên

Tác dụng lợi niệu của bạch hạc đợc thực nghiệm trên chuột cống trắng. Kết quả cho
thấy cao lỏng bạch hạc (Acaranthus nasutus Acanthaceae) có tác dụng tăng đào thải
nớc tiểu ở liều 4g và 6g/kg cân nặng.
Bên cạnh tác dụng tăng thải nớc, cao lỏng bạch hạc còn làm tăng thải trừ ion natri,
kali, clo và calci qua thận.

i. Đặt vấn đề
Tăng huyết áp là một bệnh hay gặp ở
các nớc công nghiệp phát triển và thờng
có nhiều biến chứng [2]. Việc chẩn đoán
sớm và điều trị kịp thời bệnh tăng huyết áp
hiện đang là mối quan tâm thờng xuyên
của các nhà y học thế giới và Việt Nam.
Nhiều loại hóa dợc đã đợc dùng để điều
trị tăng huyết áp nhng giá thành cao, lại

có không ít tác dụng không mong muốn. Vì
vậy, xu hớng chung trên thế giới ngày
nay đang quay trở lại nghiên cứu và sử
dụng nguồn dợc liệu trong thiên nhiên
làm thuốc phòng và chữa bệnh cao huyết
áp.
Bạch hạc là một vị thuốc nam có tên
khoa học Acaranthus nasutus
Acanthaceae (nhân dân ở một số vùng
còn gọi là kiến cò, cánh cò, nam uy linh
tiên, lác ). Rễ bạch hạc đã đợc sử dụng
từ lâu trong dân gian để chữa một số bệnh
ngoài da, hắc lào, mụn ngứa Gần đây
một số nơi đã dùng lá bạch hạc tơi hay
khô, rửa sạch rồi hãm với nớc sôi trong
30 phút để chữa cao huyết áp [4]. Trong
công trình nghiên cứu trớc chúng tôi thấy
bạch hạc có tác dụng hạ huyết áp nhanh
và kéo dài (do có tác dụng huỷ adrenalin,
phong toả một phần hạch thần kinh thực
vật và làm giãn mạch mạnh) [5]. Để góp
phần làm sáng tỏ cơ chế hạ huyết áp của
bạch hạc, chúng tôi tiến hành đề tài này
với mục đích: đánh giá tác dụng đào thải
nớc tiểu và điện giải của cao lỏng bạch
hạc trên súc vật thực nghiệm.
ii. Đối tợng và phơng pháp
nghiên cứu
1. Thuốc
Lá bạch hạc đợc thu hái và bào chế

dới dạng cao lỏng tỉ lệ 1:1 do PGS.TS.
Phạm Xuân Sinh, Bộ môn Dợc học cổ
truyền trờng Đại học Dợc Hà Nội cung
cấp.
Dung môi dùng làm chứng là nớc cất.
2. Động vật thực nghiệm
Trong nghiên cứu này chúng tôi sử
dụng chuột cống trắng, cả hai giống, khoẻ
mạnh, nặng 180- 200g, đợc nuôi trong
điều kiện phòng thí nghiệm của Bộ môn
Dợc lý trờng Đại học Y Hà Nội với đầy
đủ thức ăn và nớc uống không hạn chế.
3. Phơng pháp nghiên cứu
Tiến hành thí nghiệm theo phơng pháp
Lipschitz: chuột cống nhịn ăn trớc khi làm
thí nghiệm 18 giờ, đợc chia thành 3 lô,
mỗi lô 10 con:
- Lô chứng uống nớc cất 1 ml/ 100g
thể trọng

22
TCNCYH 26 (6) - 2003
- Lô trị 1 uống cao lỏng bạch hạc 0,4g/
1ml/ 100g thể trọng
- Lô trị 2 uống cao lỏng bạch hạc 0,6g/
1ml/ 100g thể trọng
Cả 3 lô đều đợc tiêm màng bụng 4 ml
nớc muối 0,9%/ 100 g thể trọng trớc khi
bắt đầu nghiên cứu để làm tăng lợng
nớc tiểu:

+ Đo lợng nớc tiểu của mỗi lô từng
giờ, trong 6 giờ liền sau khi uống thuốc thử
(mỗi chuột đợc nhốt vào một hộp riêng có
bộ phận hứng nớc tiểu phía dới. Đây là
dụng cụ chuyên nghiên cứu về tác dụng lợi
tiểu của thuốc do Cộng hòa dân chủ Đức
sản xuất).
+ Xác định lợng Na
+
, K
+
, Cl
-
, Ca
++
,
trong nớc tiểu của 3 lô chuột bằng quang
kế ngọn lửa theo phơng pháp so mầu
trên máy Keysys của Boehringer
Mannheim.
Kết quả nghiên cứu đợc xử lý bằng
thuật toán thống kê t- test student.
iii. Kết quả
1. Số lợng nớc tiểu
Kết quả ở bảng 1 cho thấy sau 1 giờ
uống cao lỏng bạch hạc với liều 4g/ kg và
6g/ kg cân nặng, nớc tiểu giảm so với
chứng, nhng sự khác biệt không có ý
nghĩa thống kê. Bắt đầu từ giờ thứ 3 sau
uống thuốc thử, lợng nớc tiểu ở cả hai lô

đều tăng từ 184- 263% so với chứng. Lô
chuột uống liều 4g/ kg cân nặng có tác
dụng tăng thể tích nớc tiểu mạnh nhất
vào giờ thứ 3, trong khi đó lô uống bạch
hạc liều 6g/ kg cân nặng có tác dụng
mạnh nhất vào giờ thứ 4 (tăng 700%). Tác
dụng tăng thải nớc tiểu của cao lỏng
bạch hạc cả hai liều kéo dài đến 6 giờ sau
khi uống thuốc thử.
Bảng 1: Tác dụng lợi niệu của cao lỏng bạch hạc
Sau
uống
thuốc
Lô chứng
(n = 10)
(ml/ giờ)
Bạch hạc
4g/ kg
(n = 10) ml/ giờ
% thay đổi
KLNT so với
lô chứng
Bạch hạc 6g/ kg
(n= 10) ml/ giờ
% thay đổi
KLNT so với
lô chứng
1 giờ
0,5 0,25 0,25 0,17
Giảm 50

0,25 0,17
Giảm 50
p> 0,05 p > 0,05
2 giờ
1,2 0,35 1,18 0,24
Giảm 2
1,75 0,64
Tăng 45
p> 0,05 p> 0,05
3 giờ
0,38 0,15 1,38 1,1
Tăng 263
1,08 0,37
Tăng 184
p < 0,05 p > 0,05
4 giờ
0,25 0,15 0,7 0,47
Tăng 180
2,0 0,7
Tăng 700
p > 0,05 p < 0,001
5 giờ
0,5 0,25 0,88 0,65
Tăng 76
1,45 0,97
Tăng 190
p> 0,05 p > 0,05
6 giờ
0,75 0,45 1,13 0,8
Tăng 51

1,13 0,5
Tăng 51
p > 0,05 p > 0,05
2. Điện giải
2.1. Ion natri
Sau 1 đến 6 giờ uống cao lỏng bạch hạc, lợng ion natri đợc thải qua thận ở nhóm
uống thuốc tăng lên từ 60% đến 1184% so với nhóm chứng. Song sự khác biệt chỉ có ý

23
TCNCYH 26 (6) - 2003
nghĩa thống kê ở giờ thứ 2 với liều 6g/ kg (p, 0,001) và giờ thứ 4 với liều 4g/ kg (p< 0,01),
với liều 6g/ kg (p< 0,005). Kết quả đợc ghi lại trên bảng 2.
Bảng 2: Sự thay đổi về thải trừ ion natri sau 6 giờ uống bạch hạc
Số lợng
Na+
Sau
uống thuốc
Lô chứng
(n= 10)
Bạch hạc
4g/ kg
(n= 10)
p so với
chứng
Bạch hạc
6g/ kg
(n= 10)
p so với
chứng
1 giờ

7 3 39 12
+
27 9
+
2 giờ
34,9 12 105 74
+
181 42
< 0,01
3 giờ
26 7 120 86
+
91 20
+
4 giờ
13 5 142 68
< 0,001
167 12,8
< 0,005
5 giờ
42,7 12 118 80
+
138 35
+
6 giờ
50 15 80 30
+
113,5 60
< 0,05
+: p không có ý nghĩa

2.2. Ion kali
Kết quả nghiên cứu về sự thải trừ ion kali sau khi uống thuốc ở bảng 3 cho thấy: sau 1
giờ uống cao lỏng bạch hạc 4g/kg và 6g/kg, lợng kali đợc đào thải qua thận tăng từ
139% đến 937% so với nhóm chứng chỉ uống dung môi. Tác dụng này kéo dài tới 5 giờ.
Sự khác biệt này có ý nghĩa thống kê (p < 0,05).
Bảng 3: Sự thay đổi về thải trừ ion kali sau 6 giờ uống bạch hạc
Số lợng
K+
Sau
uống thuốc
Lô chứng
(n= 10)
Bạch hạc
4g/ kg
(n= 10)
p so với
chứng
Bạch hạc
6g/ kg
(n= 10)
p so với
chứng
1 giờ
3,2 2,1 33,2 20
< 0,05
52 10,4
< 0,005
2 giờ
44,9 29,6 165,9 2,7
< 0,01

224 32,8
< 0,001
3 giờ
10,4 8,2 151,3 92
< 0,01
106 84
+
4 giờ
14,1 7,2 133,6 92
< 0,01
226 45,3
< 0,001
5 giờ
11,3 6,7 105 43,5
< 0,005
216 14,6
< 0,05
6 giờ
26,3 13 98 42,2
+
63 45,2
+
+: p không có ý nghĩa
2.3. Ion clo
Kết quả nghiên cứu về sự thải trừ clo qua nớc tiểu sau khi uống thuốc ở bảng 4 cho
thấy sau khi uống cao lỏng bạch hạc 2 giờ, lợng clo đào thải qua thận tăng từ 100% đến
1.104% và tác dụng này kéo dài đến giờ thứ 5 sau khi uống thuốc (P< 0,05). So sánh tác
dụng trên, sự thải trừ giữa liều 4g/ kg và 6g/ kg chúng tôi không thấy có sự khác nhau có ý
nghĩa thống kê (p< 0,05).

24
TCNCYH 26 (6) - 2003
Bảng 4: Sự thay đổi về thải trừ ion clo sau 6 giờ uống bạch hạc
Số lợng
Sau Cl
-
uống thuốc
Lô chứng
(n= 10)
Bạch hạc 4g/ kg
(n= 10)
p so với
chứng
Bạch hạc 6g/ kg
(n= 10)
p so với
chứng
1 giờ
4 2 0,59 0,25
+
21 12
+
2 giờ
64,4 52,3 237,3 12,5
< 0,01
286 28,3
< 0,001
3 giờ
32 15,3 217,5 94
< 0,01

130 65
< 0,05
4 giờ
21 15,3 211 84,2
< 0,05
234 81,6
< 0,001
5 giờ
71,73 43 144,5 102
< 0,05
174 122
< 0,05
6 giờ
77,8 52 174,3 87
+
209,8 98
+
+: p không có ý nghĩa
2.4. Ion calci
Qua kết quả nghiên cứu chúng tôi thấy: sau khi uống cao lỏng bạch hạc 1 giờ lợng ion
calci đợc thải trừ qua nớc tiểu tăng lên 37%. Tác dụng này mạnh nhất vào giờ thứ 3 và
giờ thứ 4 (p<0,05). So sánh về tác dụng giữa hai liều 4g và 6g/ kg, chúng tôi thấy sự thải
trừ ion calci qua thận không có sự khác nhau có ý nghĩa (p>0,05). Kết quả đợc ghi lại
trên bảng 5
Bảng 5: Sự thay đổi về thải trừ ion calci sau 6 giờ uống bạch hạc
Số lợng Ca++

(mmol/Lng
bạch hạc (giờ)
Lô chứng

(n= 10)
Bạch hạc
4g/ kg
(n= 10)
p so với
chứng
Bạch hạc
6g/ kg
(n= 10)
p so với
chứng
1
0,27 0,12 0,83 4,2
+
0,37 0,15
+
2
1,67 0,96 3,23 1,08
+
3,44 1,76
+
3
0,51 0,25 4,3 2,95
< 0,05
2,37 1,25
+
4
0,98 0,62 4,35 3,1
+
10,44 6,7

< 0,05
5
1,63 1,2 6,7 5,9
+
4,28 3,28
+
6
1,78 1,3 2,89 1,7
+
4,18 3,4
+
+: p không có ý nghĩa
iv. Bàn luận
Qua công trình nghiên cứu trớc [5]
chúng tôi thấy cao lỏng bạch hạc có tác
dụng hạ huyết áp rõ rệt nhng không ảnh
hởng đến tần số và biên độ của tim, mức
độ hạ huyết áp từ từ, thời gian tác dụng
kéo dài. Tác dụng của thuốc tuỳ thuộc vào
liều lợng, liều càng cao tác dụng càng
mạnh.
Bạch hạc gây hạ huyết áp có thể do
làm giãn cơ trên thành mạch, giảm tác
dụng adrenalin, phong toả một phần hệ
thần kinh thực vật và có tác dụng an thần.
Kết quả nghiên cứu trên cho thấy cao
lỏng bạch hạc có tác dụng làm tăng thải
trừ nớc tiểu trên chuột cống. Trung bình
số lợng nớc tiểu bài tiết ra ở nhóm uống
cao lỏng bạch hạc liều 6g/ kg tăng 178%

so với nhóm chứng. So với chè hạ huyết

25
TCNCYH 26 (6) - 2003
áp với liều 2g/ kg tăng 54% so với nhóm
chứng [6]. So với tua rễ đa uống với liều
4ml/ 100g làm cho số lợng nớc tiểu tăng
lên 38% so với nhóm chứng [1]. Tác dụng
này so với cao hạt đay toàn phần ở liều
0,1g/ kg là 333% [3].
Tác dụng lợi niệu của cao lỏng bạch
hạc rõ rệt nhất là sau 3 giờ uống thuốc với
liều 4g/ kg (p< 0,05) và 4 giờ sau uống
thuốc với liều 6g/ kg (p<0,005). Tác dụng
này kéo dài tới 6 giờ sau khi uống thuốc
nhng ở mức độ nhẹ. Cùng với sự tăng
thải trừ nớc tiểu, cao lỏng bạch hạc cũng
làm tăng thải trừ các ion natri qua thận
nhất là ở giờ thứ 2 (p <0,01) và giờ thứ 4
(p<0,005) với liều 6g/ kg.
Điều đặc biệt là cao lỏng bạch hạc
không chỉ tăng thải trừ ion natri qua thận
mà còn làm tăng thải trừ cả ion kali, clo và
calci. Tác dụng này mạnh nhất vào giờ thứ
2 và giờ thứ 4 ở tất cả các liều bạch hạc đã
dùng (p<0,01). Sự tăng thải trừ các ion qua
thận có thể là do lợng các ion này (các
ion trong bạch hạc: K
+
: 920mmol/ l, Ca

++
:
187,6 mmol/ l, Na
+
: 51mmol/l). Theo chúng
tôi cao lỏng bạch hạc vừa làm tăng thải trừ
các ion vừa làm tăng thải trừ nớc qua
thận rõ rệt so với nhóm chứng, điều đó
chứng tỏ rằng cao lỏng bạch hạc có tác
dụng lợi niệu.
v. Kết luận
- Cao lỏng bạch hạc có tác dụng lợi
niệu, tác dụng này kéo dài tới 6 giờ sau khi
uống thuốc.
- Tác dụng làm tăng thải trừ các ion
Na
+
, K
+
, Cl
-
và Ca
++
qua thận của bạch hạc
rõ rệt nhất ở giờ thứ 2 và thứ 4 ở tất cả các
liều bạch hạc đã dùng.
Tài liệu tham khảo
1. Nguyễn Ngọc Doãn, Dơng Hữu
Lợi, Đào Công Phát (1968). Tác dụng lợi
niệu của tua rễ đa. Y học thực hành, 156,

4-9.
2. Phạm Tử Dơng (1997). Bệnh tăng
huyết áp. Nhà xuất bản y học.
3. Phạm Thị Minh Đức, Lê Thu Liên
(1995). Kết quả nghiên cứu điều trị thể
nghiệm lâm sàng chè hạ huyết áp. Y học
Việt Nam, 11, 16- 20.
4. Nguyễn Thế Hùng (1996). Nghiên
cứu thành phần hóa học và thăm dò tác
dụng hạ huyết áp của bạch hạc. Luận văn
tốt nghiệp Dợc sỹ, Trờng Đại học Dợc
Hà Nội.
5. Nguyễn Trần Giáng Hơng,
Nguyễn Trọng Thông và cộng sự (1998).
Nghiên cứu tác dụng hạ huyết áp của bạch
hạc. Tạp chí Dợc học, 8, 11- 14.
6. Phạm Thị Bạch Yến (1998). Nghiên
cứu tác dụng hạ huyết áp trên thực nghiệm
của bài thuốc hạ huyết áp. Luận án thạc
sỹ y học, trờng Đại học Y Hà Nội.
Summary
Study on the diuretic and electrolites excuted
effecs of Bach hac on experimental animals
The diuretic and electrolites excuted effecs of Bach hac was studied on rats. The
experimental results showed that:
Bach hac (Acaranthus nasutus Acanthaceae) in dosage of 4g/ kg and 6g/ kg has
diuretic effect.
Bach hac increases the elimination of Na
+
, K

+
, Cl
-
and Ca
++
on kidney.

26