Luận án tiến sĩ đảng lãnh đạo xây dựng văn hóa ở miền bắc việt nam từ năm 1954 đến năm 1975

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

PHẠM THỊ THANH HUYỀN

ĐẢNG LÃNH ĐẠO XÂY DỰNG VĂN HÓA Ở MIỀN BẮC VIỆT NAM
TỪ NĂM 1954 ĐẾN NĂM 1975

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

HÀ NỘI - 2015

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

PHẠM THỊ THANH HUYỀN

ĐẢNG LÃNH ĐẠO XÂY DỰNG VĂN HÓA Ở MIỀN BẮC VIỆT NAM
TỪ NĂM 1954 ĐẾN NĂM 1975

Chuyên ngành:

Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam

Mã số:

62 22 56 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS HỒ KHANG
PGS.TS NGUYỄN THỊ MAI HOA

HÀ NỘI - 2015

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự
hướng dẫn của PGS.TS Hồ Khang và PGS.TS Nguyễn Thị Mai Hoa
Các số liệu trong luận án là trung thực, đảm bảo tính khách quan. Các
tài liệu tham khảo có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng.
Hà Nội, ngày 15 tháng 12 năm 2015
Tác giả luận án

Phạm Thị Thanh Huyền

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


BẢNG QUY ƢỚC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Ban Bí thư

: BBT

Ban Chấp hành Trung ương

: BCHTƯ

Bộ Chính trị

: BCT

Cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân : CMDTDCND
Chủ nghĩa xã hội

:CNXH

Chủ nghĩa đế quốc

: CNĐQ

Dân chủ cộng hòa

: DCCH

Đảng Cộng sản Đông Dương

: ĐCSĐD

Đảng Cộng sản Việt Nam

: ĐCSVN

Đảng Lao động Việt Nam

: ĐLĐVN

Hợp tác xã

: HTX

Nhà xuất bản

: NXB

Trang

: Tr.

Việt Nam dân chủ cộng hòa

: VNDCCH

Xã hội chủ nghĩa

: XHCN

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CĨ LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN...........................................................................................7
1.1. Các cơng trình nghiên cứu tiêu biểu........................................................................ 7

1.1.1. Các cơng trình nghiên cứu về văn hóa và xây dựng văn hóa Việt Nam .......7
1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu về sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt
Nam đối với xây dựng văn hóa ........................................................................11
1.2. Thành tựu, "khoảng trống" nghiên cứu và những vấn đề luận án tập
trung giải quyết ................................................................................................................. 15
1.2.1. Thành tựu và "khoảng trống" nghiên cứu ..............................................15
1.2.2. Những vấn đề luận án tập trung giải quyết.............................................19
Chƣơng 2. CHỦ TRƢƠNG VÀ SỰ CHỈ ĐẠO XÂY DỰNG VĂN HOÁ Ở
MIỀN BẮC CỦA ĐẢNG GIAI ĐOẠN 1954 – 1964 ............................................20
2.1. Những yếu tố tác động đến sự lãnh đạo của Đảng đối với xây dựng văn
hóa và chủ trƣơng của Đảng .......................................................................................... 20
2.1.1. Những yếu tố tác động đến sự lãnh đạo của Đảng đối với xây dựng
văn hóa ..............................................................................................................20
2.1.2. Chủ trương của Đảng .............................................................................31
2.2. Chỉ đạo thực hiện ...................................................................................................... 40
2.2.1. Xây dựng bộ máy lãnh đạo, quản lý văn hóa và các thiết chế văn hóa ......40
2.2.2. Xây dựng đội ngũ cán bộ làm cơng tác văn hóa ....................................44
2.2.3. Xây dựng các lĩnh vực văn học- nghệ thuật, báo chí, xuất bản gắn
với giáo dục chính trị - tư tưởng, khơi dậy tinh thần dân tộc ............................50
2.2.4. Phát triển giáo dục, khoa ho ̣c- kỹ thuật đáp ứng nhu cầu kinh tế- xã
hội, củng cố vững chắc miền Bắc .....................................................................57
2.2.5. Xây dựng con người mới, đạo đức mới, nếp sống mới ..........................63
Tiểu kết chƣơng ................................................................................................................ 68
Chƣơng 3. SỰ LÃNH ĐẠO XÂY DỰNG VĂN HOÁ Ở MIỀN BẮC CỦA
ĐẢNG GIAI ĐOẠN 1965 - 1975 ............................................................................70
3.1. Miền Bắc trƣớc thƣ̉ thách mới và chủ trƣơng xây dƣṇ g văn hóa
của Đảng ............................................................................................................................ 70
3.1.1. Miền Bắc trước thử thách mới ................................................................70
3.1.2. Chủ trương xây dựng văn hóa của Đảng ................................................72

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


3.2. Sự chỉ đạo thực hiện ................................................................................................. 79
3.2.1. Kiện toàn bộ máy lãnh đạo, quản lý văn hóa và xây dựng các thiết
chế văn hóa ........................................................................................................79
3.2.2. Phát triển đội ngũ cán bộ làm cơng tác văn hóa .....................................83
3.2.3. Phát triển văn học- nghệ thuật, báo chí, xuất bản gắn với giáo dục
chính trị - tư tưởng, cổ vũ lịng u nước, ý chí chiến đấu ..............................87
3.2.4. Phát triển giáo dục , khoa ho ̣c - kỹ thuật đáp ứng nhu cầu kinh tế xã hội, xây dựng và bảo vệ vững chắc hậu phương miền Bắc .........................93
3.2.5. Xây dựng con người mới, đạo đức mới, nếp sống mới ..........................99
Tiể u kế t chƣơng.............................................................................................................. 106
Chƣơng 4. NHẬN XÉT VÀ KINH NGHIỆM ....................................................108
4.1. Một số nhận xét ....................................................................................................... 108
4.1.1. Về ưu điểm ...........................................................................................108
3.1.2. Về hạn chế ............................................................................................119
4.2. Kinh nghiệm ............................................................................................................. 125
4.2.1. Xây dựng văn hóa phải gắn với bảo tồn, kế thừa, tiếp thu các giá
trị văn hóa truyền thống ..................................................................................125
4.2.2. Xây dựng văn hóa phải đặt trong quan hệ gắn bó chặt chẽ với xây
dựng các lĩnh vực then chốt của đời sống xã hội ...........................................129
4.2.3. Xây dựng văn hóa phải luôn gắn với khơi dậy và phát huy sức
mạnh dân tộc ...................................................................................................132
4.2.4. Đặt con người ở vị trí trung tâm trong các chủ trương, biện pháp
xây dựng văn hóa ............................................................................................135
Tiể u kế t chƣơng.............................................................................................................. 137
KẾT LUẬN ............................................................................................................139
DANH MỤC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................142
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................143

PHỤ LỤC ...............................................................................................................151

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Văn hoá là sản phẩm riêng có của lồi người, là dấu ấn phân biệt hoạt động
sáng tạo của con người với hành động sống bản năng tự nhiên của loài vật

. Với tư

cách là toàn bộ các giá trị tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy , văn hóa đóng
vai trị là nền tảng tinh thần của xã hội

, vừa là mục tiêu, vừa là động lực để xây

dựng đất nước văn minh, giầu mạnh. Ý thức được tầm quan trọng của văn hoá đối
với sự phát triển đời sống tinh thần của nhân dân, xuất phát từ những khát khao giải
phóng dân tộc, nâng cao dân trí, ngay từ khi ra đời và ngay trong những ngày đầu
sau ngày Cách mạng Tháng Tám thành công, Đảng Cộng sản Việt Nam ln coi
xây dựng và phát triển văn hố là một trong những nhiệm vụ cách mạng ưu tiên
hàng đầu của quốc gia.
Trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, trước thực tế đất nước bị chia cắt
làm hai miền, thực hiện đồng thời hai nhiệm vụ chiến lược cách mạng khác nhau:
CMXHCN ở miền Bắc và CMDTDCND ở miền Nam, song đều hướng vào mục
tiêu thống nhất đất nước. Nhiệm vụ lớn lao của lịch sử đã đặt lên vai nhân dân miền
Bắc, không cách nào khác, nhân dân miền Bắc phải đồn kết, nỗ lực hết mình, vượt
lên trên tất cả mọi khó khăn thử thách, đạt được nhiều thành tích trong lao động, sản
xuất và chiến đấu, đưa miền Bắc tiến lên CNXH, làm căn cứ địa, hậu phương chiến

lược, sát cánh cùng nhân dân miền Nam đánh đuổi đế quốc Mỹ, giải phóng dân tộc
thống nhất Tổ quốc.
Nắm vững tư tưởng hậu phương vững mạnh bao giờ cũng là nhân tố thường
xuyên quyết định thắng lợi của cuộc chiến tranh; đặc biệt, với vai trò hậu phương
lớn XHCN, vai trò quyết định quan trọng nhất đối với công cuộc thống nhất đất
nước, hơn lúc nào hết, miền Bắc phải phát huy cao độ tác dụng của hậu phương lớn
đối với tiền tuyến lớn. Bất cứ hành động cách mạng cụ thể nào của nhân dân miền
Bắc đều có hai tác dụng: Một mặt, củng cố miền Bắc, đem lại cho nhân dân miền
Bắc đời sống ấm no, hạnh phúc, nâng cao dân trí, được thụ hưởng những thành quả
lao động…; mặt khác, tăng cường lực lượng, cổ vũ tinh thần, làm hậu thuẫn và chi
viện cho sự nghiệp giải phóng miền Nam.
Những kỳ tích của nhân dân miền Bắc trong cuộc kháng chiến chống Mỹ,
cứu nước được tạo thành bởi rất nhiều yếu tố, song yếu tố giữ vai trị quan trọng,
góp phần vào thành cơng của hậu phương miền Bắc đó là sức mạnh của văn hóa.

1

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Xây dựng, phát triển văn hóa ở miền Bắc, làm cho văn hóa thực sự là một mặt trận,
“văn hóa soi đường cho quốc dân đi”, đóng góp xứng đáng trong q trình hồn
thành mục tiêu độc lập, tự do trở thành yêu cầu, nhiệm vụ cấp bách.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự nỗ lực, sáng tạo, chủ động của lực lượng làm
cơng tác văn hóa, của các cơ quan, ban ngành và nhân dân trên toàn miền Bắc,
những giá trị tích cực của văn hóa được triển khai sâu rộng và mạnh mẽ chưa từng
có. Chính văn hóa đã trở thành một trong những yếu tố gắn kết toàn Đảng, toàn dân
và toàn quân miền Bắc thành một khối thống nhất để trước một kẻ thù hiếu chiến,
sức mạnh của khối thống nhất ấy càng được nhân lên gấp bội, sẵn sàng chiến đấu
không hề e ngại trước bom đạn ác liệt. Văn hóa đã thắp nên ngọn lửa khiến mọi

tầng lớp nhân dân trong gian khổ, khó khăn, hy sinh, đau thương và mất mát vẫn
sáng ngời tinh thần yêu nước, yêu CNXH. Trong chiến đấu, không khí sơi nổi, lịng
nhiệt tình cách mạng, niềm tin mãnh liệt vào thắng lợi cuối cùng của cách mạng,
lòng son sắt thủy chung của đồng bào miền Bắc dành cho đồng bào miền Nam luôn
được củng cố, tăng cường và không ngừng lớn mạnh.
Chiến tranh đã lùi xa, thời gian cũng đủ dài để nhìn nhận thấu đáo, khách
quan những gì mà nhân dân miền Bắc đã trải qua, những giá trị và vai trị của văn
hóa trong những năm tháng chiến tranh ác liệt. Vì vậy, nghiên cứu, đánh giá, nhìn
lại quá trình Đảng lãnh đạo xây dựng và phát triển văn hoá ở miền Bắc từ năm 1954
đến năm 1975; trên cơ sở đó đúc rút một số kinh nghiệm quan trọng là một việc làm
cần thiết, có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, góp phần vào việc nghiên cứu lịch sử
văn hoá, giáo dục Việt Nam, xây dựng và phát triển nền văn hoá mới, tiên tiến, đậm
đà bản sắc dân tộc.
Hiện nay, trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng đất nước, nâng tầm dân tộc,
Đảng CSVN tiếp tục nêu cao vai trị của văn hố, khẳng định văn hóa vừa là mục
tiêu, vừa là động lực của cơng cuộc đổi mới, góp phần đắc lực đưa đất nước thoát
khỏi nghèo nàn, lạc hậu, vươn lên trình độ tiên tiến của thế giới. Quan điểm về xây
dựng nền văn hoá mới của Đảng, về mối quan hệ giữa phát triển văn hóa với phát
triển đất nước trong quá khứ là những tham khảo quan trọng trong xây dựng, phát
triển văn hố Việt Nam ở hiện tại.
Đó chính là những lý do cơ bản để chúng tơi chọn chủ đề “Đảng lãnh đạo
xây dựng văn hoá ở miền Bắc Việt Nam từ năm 1954 đến năm 1975” làm đề tài
luận án tiến sĩ lịch sử, chuyên ngành lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam.

2

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu
Trình bày, làm rõ đường lối, chủ trương và sự chỉ đạo của Đảng trong xây
dựng văn hóa ở miền Bắc những năm 1954-1975; trên cơ sở đó, nêu bật những
thành tựu, hạn chế, nguyên nhân hạn chế và đúc rút những kinh nghiệm phục vụ
hiện tại.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Phân tích những yếu tố, điều kiện lịch sử ảnh hưởng, chi phối đến quá
trình Đảng hoạch định và chỉ đạo xây dựng văn hóa trên miền Bắc từ năm 1954
đến năm 1975.
- Làm sáng tỏ những chủ trương, đường lối của Đảng trong xây dựng văn
hóa những năm 1954-1975; đồng thời, làm rõ những biện pháp, giải pháp của Đảng
trong hiện thực hóa chủ trương, đường lối nói trên.
- Đánh giá những thành tựu, hạn chế, phân tích nguyên nhân hạn chế trong quan
điểm, trong chỉ đạo, thực hiện xây dựng văn hóa trên miền Bắc của Đảng từ năm 1954
đến năm 1975; đúc rút một số kinh nghiệm có giá trị tham khảo cho hiện tại.
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là hoạt động lãnh đạo của Đảng về xây
dựng nền văn hóa ở miền Bắc những năm 1954- 1975 trên hai phương diện: Đường
lối, chủ trương và sự chỉ đạo thực hiện.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Văn hóa là một khái niệm rất rộng, đa nghĩa và hết sức phức tạp, bao gồm cả
cái cụ thể lẫn cái trừu tượng, cả giá trị vật chất và giá trị tinh thần được kết tinh
trong lịch sử cũng như những giá trị mới được hình thành; từ những tri thức khoa
học về tự nhiên, xã hội và tư duy đến những thói quen, khả năng, hoạt động bình
thường của con người trong cuộc sống hàng ngày. Vì lý do đó, văn hố là một khái
niệm có nhiều cách hiểu với vài nghìn định nghĩa về văn hố trên những nội dung,
phạm vi khác nhau, xuất hiện đa dạng, phong phú các cách tiếp cận trong nghiên
cứu văn hóa: Tiếp cận theo chức năng, ý nghĩa, vai trò của văn hóa; theo hệ thống
giá trị vật chất và tinh thần; theo những giá trị chuẩn mực của một cộng đồng người

nhất định; theo tính xã hội của văn hóa, nhấn mạnh đến tính cộng đồng trong sinh
hoạt và bản tính người trong cộng đồng...

3

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Ngồi ra, cũng có thể tiếp cận văn hóa theo nghĩa rộng hoặc nghĩa hẹp: Theo
nghĩa rộng, văn hóa bao gồm quá trình sáng tạo và trình độ phát triển vật chất, tinh
thần của xã hội loài người trong suốt q trình lịch sử; theo nghĩa hẹp, văn hóa bao
gồm văn hóa nghệ thuật, giáo dục, tri thức, khoa học - kỹ thuật, đạo đức xã hội...
Đặt trong quan hệ với đối tượng, mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu; trên quan
điểm phát triể n, toàn diện, lịch sử-cụ thể, luận án tiếp cận sự lãnh đạo của Đảng đối
với xây dựng văn hóa gắn với chức năng, ý nghĩa, vai trị của văn hóa; đồng thời,
kết hợp tiếp cận theo nghĩa hẹp: Văn hóa bao gồm văn học- nghệ thuật, báo chí,
xuất bản, giáo dục, khoa học - kỹ thuật, ở đó con người mới XHCN đứng ở vị trí
trung tâm- những góc độ tiếp cận ấy phù hợp với hiện thực lịch sử đã diễn ra trong
một giai đoạn hết sức đặc thù của Việt Nam.
Như vậy, luận án tập trung làm sáng tỏ đường lối, chủ trương và sự chỉ đạo
của Đảng trong xây dựng bộ máy vận hành văn hóa, xây dựng con người mới
XHCN và xây dựng các lĩnh vực hợp thành nền văn hóa gắn với giáo dục chính trị tư tưởng, cổ vũ tinh thần yêu nước và phát triển kinh tế- xã hội, nhằm củng cố vững
chắc hậu phương lớn miền Bắc XHCN, thực hiện đấu tranh chống Mỹ ở miền Nam,
tiến tới thống nhất đất nước.
Phạm vi không gian của đề tài luận án là ở miền Bắc Việt Nam và phạm vi
thời gian là từ năm 1954 đến năm 1975 –tương ứng với phân kỳ lịch sử của cuộc
kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.
4. Phƣơng pháp luận, nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp luận
Luận án nghiên cứu sự lãnh đạo của Đảng đối với xây dựng văn hóa dựa trên

phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử - xem văn hóa là một dạng
hoạt động của con người và những thành tố của văn hóa thuộc về cấu trúc của ý
thức xã hội, bị quy định bởi sự tồn tại xã hội. Bên cạnh đó, cập nhật một số quan
điểm mới trong nghiên cứu văn hóa, luận án tiếp cận văn hóa là một cấu trúc phức
hợp nằm ở bề sâu đời sống xã hội, chi phối toàn bộ hoạt động xã hội; theo đó, luận
án nghiên cứu sự lãnh đạo của Đảng trong xây dựng văn hóa với tư cách văn hóa
vừa là một sản phẩm của đời sống xã hội, vừa là nền tảng sâu xa quy định sự phát
triển của đời sống xã hội, cụ thể là lãnh đạo xây dựng văn hóa - một yếu tố có vai
trị quyết định quan trọng đối với công cuộc xây dựng CNXH ở miền Bắc và cuộc
CMDTDCND ở miền Nam.

4

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


4.2. Nguồn tư liệu
- Các tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin và Hồ Chí Minh về văn
hóa, về vai trị, vị trí của văn hóa đối với đời sống xã hội, về quan hệ giữa văn hóa
và phát triển xã hội….là nguồn tài liệu có tính cơ sở lý luận của luận án.
- Các văn kiện, nghị quyết, chỉ thị, thơng tư, sắc lệnh…của Đảng; chính phủ;
các bài phát biểu của các lãnh đạo Đảng, Nhà nước văn hóa, về vai trị của văn hóa,
về xây dựng, phát triển văn hóa; một số chỉ thị, thơng tư của các bộ, ngành liên
quan…., hiện đang được lưu giữ tại Trung tâm lưu trữ Quốc gia, Cục lưu trữ - Văn
phòng Trung ương Đảng… là những tài liệu gốc của luận án.
- Các cơng trình nghiên cứu khoa học, các sách, báo có liên quan do các cơ
quan nghiên cứu uy tín đã cơng bố như Viện Lịch sử Đảng, Viện Lịch sử quân sự
Việt Nam, Viện Sử học… là nguồn tư liệu quan trọng của luận án.
- Các tư liệu, sách báo về lịch sử Việt Nam, lịch sử chiến tranh cách mạng
Việt Nam, lịch sử kháng chiến chống Mỹ, cứu nước… là nguồn tài liệu bổ trợ quan

trọng, dùng để làm sáng tỏ các nội dung nghiên cứu khác nhau của luận án.
- Một số các cơng trình nghiên cứu về văn hóa, văn hóa Việt Nam của các
nhà nghiên cứu nước ngoài (chủ yếu đã được được dịch sang tiếng Việt) là nguồn tư
liệu bổ trợ quan trọng cho luận án.
- Tài liệu thống kê của Tổng cục thống kê được sử dụng để làm rõ một số nội
dung có liên quan.
4.3. Phương pháp nghiên cứu
Để hồn thành mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu, ngồi việc sử dụng rộng
rãi các phương pháp phổ quát của khoa học lịch sử như lịch sử, logic, luận án còn
sử dụng các phương pháp cơ bản khác của khoa học lịch sử như phân tích, tổng
hợp, đối chiếu, thống kê, so sánh, để xử lý các sự kiện, con số, với mục đích dựng
lại q trình Đảng hoạch định chủ trương và chỉ đạo thực hiện xây dựng văn hóa ở
miền Bắc. Luận án cũng đi sâu, làm rõ những sự kiện chủ yếu, quan trọng, phản ánh
đặc điểm, bản chất, sự phát triển trong quá trình xây dựng văn hóa ở miền Bắc, làm
rõ những thành tựu, hạn chế của q trình Đảng chỉ đạo xây dựng văn hóa bằng các
phương pháp lịch sử, logic, phân tích, đối chiếu, thống kê... Để luận giải và rút ra
những kinh nghiệm chủ yếu có giá trị lý luận và thực tiễn phục vụ hiện tại, luận án
sử dụng chủ yếu phương pháp logic - lịch sử, so sánh và hệ thống hóa.

5

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


5. Đóng góp khoa học của luận án
- Hệ thống hóa và phân tích đường lối, chủ trương của Đảng về xây dựng
văn hóa ở miền Bắc từ năm 1954 đến năm 1975 gắn với việc thực hiện những chức
năng cơ bản của văn hóa, nhằm hồn thành mục tiêu thống nhất đất nước.
- Làm rõ các biện pháp, giải pháp của Đảng đối với xây dựng văn hóa trên
miền Bắc đặt trong việc thực hiện nhiệm vụ chiến lược: xây dựng CNXH ở miền

Bắc, biến miền Bắc thành “nền”, thành “gốc” cho cơng cuộc giải phóng miền Nam
và góp phần hoàn thành cuộc CMDTDCND trong cả nước.
- Đúc rút một số kinh nghiệm về sự lãnh đạo của Đảng đối với xây dựng văn
hóa ở miền Bắc từ năm 1954 đến năm 1975 – những kinh nghiệm phản ánh tính đặc
thù của giai đoạn lịch sử và có giá trị tham khảo nhất định cho hiện tại.
- Luận án có thể sử dụng làm tài liệu nghiên cứu hoặc phục vụ cơng tác
giảng dạy những vấn đề có liên quan.
6. Kết cấu của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội
dung của luận án bao gồm 4 chương, 8 tiết:
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án
Chương 2. Chủ trương và sự chỉ đạo xây dựng văn hóa ở miền Bắc của Đảng
giai đoạn 1954 - 1964.
Chương 3. Sự lañ h đa ̣o xây dựng văn hóa ở miền Bắc

của Đảng giai đoạn

1965 - 1975
Chương 4. Nhận xét và kinh nghiệm

6

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
CĨ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1. Các cơng trình nghiên cứu tiêu biểu
Văn hóa có vai trị quan trọng đối với sự phát triển của xã hội loài người, thể

hiện tầm cao, chiều sâu trình độ phát triển của mỗi quốc gia - dân tộc, là kết tinh
những giá trị tốt đẹp nhất trong quan hệ giữa người với người, với xã hội và với tự
nhiên. Chính vì vậy, nghiên cứu về văn hóa và văn hóa Việt Nam nở rộ các cơng
trình, thu hút sự quan tâm của rất nhiều các học giả, các nhà khoa học và các nhà
hoạt động chính trị. Dựa trên đối tượng nghiên cứu, có thể chia thành các nhóm
cơng trình như sau:
1.1.1. Các cơng trình nghiên cứu về văn hóa và xây dựng văn hóa Việt Nam
Các cơng trình nghiên cứu mang tính chất lý luận về văn hóa khá phong phú,
điển hình là các cơng trình như: Cơ sở văn hố Việt Nam của Trần Ngọc Thêm (NXB
Giáo dục, 2008); Văn hóa Việt Nam và cách tiếp cận mới của Phan Ngọc (NXB Văn
hóa- Thơng tin, 1994); Phát triển văn hóa, giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc kết
hợp với tinh hoa văn hóa nhân loại của tác giả Phạm Minh Hạc nằm trong chương
trình khoa học cơng nghệ cấp Nhà nước KX-07 (NXB Khoa học Xã hội, 1996); Bản
sắc văn hóa Việt Nam của Phan Ngọc (NXB Văn học); Lý luận văn hóa và đường lối
văn hóa của Đảng do Đỗ Đình Hãng chủ biên (NXB Chính trị quốc gia, 2007); Phác
thảo chân dung văn hố Việt Nam (NXB Chính trị quốc gia, 2000); Phát triển văn
hóa, giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc kết hợp với tinh hoa văn hóa nhân loại của
tác giả Phạm Minh Hạc (NXB Khoa học Xã hội, 1996); Suy nghĩ về bản sắc văn hóa
dân tộc (NXB Chính trị quốc gia, 1994); Văn hố xã hội chủ nghĩa (Trần Văn Bính Chủ biên, NXB Chính trị quốc gia, 1983); Văn hóa Việt Nam và sự phát triển bền
vững của Trần Thúy Anh (Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, 2007), …
Trong cuốn Cơ sở văn hoá Việt Nam của Trần Ngọc Thêm (NXB Giáo dục,
2008) cung cấp đến người đọc những kiến thức cơ bản, cần thiết cho việc nhận thức
một số vấn đề về văn hóa. Tác giả khẳng định: Diễn trình lịch sử văn hoá Việt Nam
từ thời tiền sử cho đến thời nay, cùng với các khơng gian văn hố Vùng Tây Bắc,
Việt Bắc, châu thổ Bắc Bộ, Trung Bộ, Tây Nguyên và Nam Bộ; văn hóa thể hiện rất
đa dạng, ngay trong nhận thức, tổ chức của đời sống xã hội.
Cơng trình Văn hóa Việt Nam và cách tiếp cận mới của Phan Ngọc (NXB
Văn hóa- Thơng tin, 1994) nằm trong đề tài khoa học thuộc chương trình KX-06 về

7

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


tiếp xúc văn hóa Việt Nam và thế giới. Đây là cơng trình được coi là mở đầu cho
một loạt các cơng trình nghiên cứu về văn hóa Việt Nam của Viện nghiên cứu Đơng
Nam Á. Cơng trình đã giới thiệu cách tiếp cận mới, một cái nhìn mới về văn hóa
dưới khía cạnh người tiếp thu sử dụng hơn là người sáng tạo ra văn hóa. Cuốn sách
là một cái nhìn thực tế về văn hóa, mong muốn góp phần vào công việc đổi mới,
giao lưu, bảo vệ và phát triển văn hóa một cách hiệu quả.
Cuốn sách Bản sắc văn hóa Việt Nam của tác giả Phan Ngọc (NXB Văn học)
được tái bản lần thứ 2 vào năm 2001 đã xây dựng hệ thống khái niệm về văn hóa;
nhận diện đặc trưng, cách tiếp cận nền văn hóa Việt Nam. Ngồi khái niệm văn hóa,
tác giả cũng đưa ra các khái niệm như tiếp xúc văn hóa, khúc xạ, giao lưu, bản sắc,
tâm thức…Cuốn sách đưa người đọc đến những nét riêng của văn hóa Việt Nam so
với văn hóa Pháp hay văn hóa Trung Hoa, nhấn mạnh yêu cầu đổi mới và phát huy
văn hóa Việt Nam phù hợp với thời đại và thực tiễn đất nước.
Ngoài ra, khi bàn đến giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc khơng thể
khơng nói đến cuốn Phát triển văn hóa, giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc kết hợp
với tinh hoa văn hóa nhân loại của tác giả Phạm Minh Hạc thuộc chương trình khoa
học công nghệ cấp Nhà nước KX-07 (NXB Khoa học Xã hội, 1996). Cuốn sách bao
gồm 4 chương, đề cập khá đầy đủ đến vai trị của văn hóa khơng những trong thời kỳ
chiến tranh mà cả trong công cuộc đổi mới đất nước; đề cập đến yếu tố con người
trong phát triển văn hóa và kinh tế- xã hội, nhấn mạnh yếu tố con người ln đóng
vai trị trung tâm trong phát triển văn hóa và phát triển xã hội. Trong việc gìn giữ và
phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, tác giả khẳng định: Điều quan trọng phải xây dựng
được một mơi trường văn hóa lành mạnh, đặc biệt là mơi trường văn hóa gia đình.
Cuốn sách Phác thảo chân dung văn hố Việt Nam (NXB Chính trị quốc gia,
2000) dày hơn 700 trang là cơng trình của tập thể tác giả, gồm những nhà chính trị,
những nhà văn hóa, sử học nổi tiếng của Việt Nam. Cuốn sách khẳng định những

giá trị văn hóa truyền thống mà tiêu biểu là chủ nghĩa yêu nước, tinh thần đồn kết
ln được hình thành, phát triển trong q trình dựng nước và giữ nước của dân tộc.
Cuốn sách phân tích nhiều khía cạnh của văn hóa truyền thống Việt Nam như đức
tính cần mẫn của người Việt Nam trong lao động, ý thức tự cường dân tộc, tinh thần
gắn kết cộng đồng, gắn kết giữa cá nhân với gia đình, với làng nước, lịng nhân ái
khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý và sự tinh tế trong ứng xử, giản dị mà thanh
cao trong lối sống người Việt Nam... Một nội dung quan trọng khác của cuốn sách
là bàn về tính thống nhất trong đa dạng của nền văn hóa Việt Nam, sự thống nhất

8

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


giữa sắc thái văn hóa của từng dân tộc với nền văn hóa chung của cả dân tộc Việt
Nam, tạo nên bản sắc, sức mạnh của văn hóa, đó là sức mạnh tinh thần, ý chí đánh
thắng giặc ngoại xâm, giải phóng dân tộc, xây dựng đất nước.
Văn nghệ cách mạng và cách mạng không ngừng (NXB Sự thật, 1984) là tập
hợp những bài viết của tác giả Hồng Chương, được viết từ tháng 10 - 1956 đến năm
1984, đề cập đến một số vấn đề về văn nghệ và cách mạng, mối quan hệ giữa chính
trị và văn nghệ. Việc bảo vệ nguyên tắc tính đảng trong văn học, nội dung chủ nghĩa
hiện thực XHCN, chủ nghĩa anh hùng cách mạng trong miêu tả… cũng được tác giả
phân tích một cách sâu sắc.
Cùng viết về bản sắc văn hóa tập hợp những bài viết của Huy Cận Suy nghĩ
về bản sắc văn hóa dân tộc (NXB Chính trị quốc gia, 1994) là một cơng trình có
những đóng góp khá nổi bật. Bắt đầu từ việc làm rõ khái niệm “bản sắc văn hóa”,
Huy Cận lần lượt phân tích ý nghĩa, tầm quan trọng của việc giữ gìn bản sắc văn
hóa Việt Nam, làm rõ đặc trưng của bản sắc văn hóa Việt Nam. Từ đó, tác giả Huy
Cận kết luận: Việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc ln là một vấn
đề sống cịn khơng những đối với Việt Nam mà đối với tồn bộ thế giới. Bởi vì, bản

sắc văn hóa của dân tộc khơng những giúp cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, mà
còn cần thiết cho việc bảo vệ nền độc lập tự do của dân tộc.
Văn hoá xã hội chủ nghĩa (Trần Văn Bính - Chủ biên, NXB Chính trị quốc
gia, 1983) là tủn tập các cơng trình hợp tác nghiên cứu đầu tiên của các nhà sử
học Liên Xô và Việt Nam. Cơng trình làm nổi bật những luận điểm lý luận chung
có ý nghĩa cơ bản để hiểu rõ con đường phát triển văn hóa XHCN; xác định các yếu
tố cấu thành của nền văn hoá XHCN bao gồm: Khoa học, đạo đức, thẩm mỹ, nghệ
thuật, lối sống, giáo dục, nhấn mạnh vấn đề bảo vệ di sản văn hóa và vai trị của
khoa học trong cơng cuộc xây dựng CNXH.
Cuốn Lý luận văn hóa và đường lối văn hóa của Đảng do Đỗ Đình Hãng chủ
biên (NXB Chính trị quốc gia, 2007) phân tích các khái niệm, chức năng, vai trị
của văn hóa. Cuốn sách đề cập đến những giá trị cơ bản của truyền thống văn hóa
dân tộc, từ đó chỉ ra yêu cầu đối với việc xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà
bản sắc dân tộc. Đề cập đến vai trò lãnh đạo của Đảng trên lĩnh vực văn hóa, cuốn
sách đã trình bày một cách có hệ thống sự hình thành và phát triển đường lối văn
hóa, văn nghệ qua từng giai đoạn cách mạng; khẳng định việc nâng cao năng lực
lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước trên lĩnh vực văn hóa, văn nghệ là việc
làm thường xuyên liên tục từ khi Đảng ra đời cho đến nay.

9

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Những vấn đề đặt ra với văn hóa Việt Nam trong xu thế tồn cầu hóa (Trần
Ngọc Miêu, Tạp chí Cộng sản, 2004) là bài viết khá sâu về văn hoá trong bối cảnh
Việt Nam hội nhập quốc tế. Trong thời đại ngày nay, việc thế giới bước vào xu thế
hợp tác, phát triển toàn diện trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội đang tạo ra
thuận lợi, cơ hội đồng thời cũng đặt ra những thách thức về mọi mặt của đời sống
xã hội, đặc biệt là trong lĩnh vực văn hóa. Tác giả bài báo trăn trở về việc quảng bá

văn hóa Việt Nam ra nước ngồi nhưng đồng thời phải giữ gìn được bản sắc văn
hóa dân tộc và tiếp nhận một cách hiệu quả tinh hoa văn hóa thế giới.
Nghiên cứu về lý luận văn hóa, tác giả Trần Thúy Anh có bài Văn hóa Việt
Nam và sự phát triển bền vững (Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, 2007), đề cập đến u
cầu phát triển bền vững của văn hóa, khẳng định đó là vấn đề được hầu hết các quốc
gia trên thế giới quan tâm. Tác giả khẳng định: Văn hóa và kinh tế là hai lĩnh vực
phản ánh trình độ phát triển của một quốc gia nhưng khơng hồn tồn tỷ lệ thuận
với nhau. Tuy nhiên, để hướng tới nền văn hóa phát triển bền vững thì phải phát
triển kinh tế một cách mạnh mẽ.
Hồ Chí Minh được tơn vinh là nhà văn hóa của dân tộc Việt Nam. Trong q
trình hoạt động cách mạng, Hồ Chí Minh ln nhận thức văn hóa có tầm quan trọng
to lớn và ý nghĩa sâu sắc đối với vận mệnh của dân tộc Việt Nam, chủ trương coi
phát triển văn hóa đồng nghĩa với phát triển đất nước. Sau khi giành được độc lập,
Hồ Chí Minh nhấn mạnh cần bắt tay xây dựng chính quyền non trẻ trên mọi phương
diện; phát động một chiến dịch chống giặc dốt, phong trào xây dựng đời sống mới,
gìn giữ, phát huy thuần phong, mỹ tục. Với những lý do đó, nghiên cứu tư tưởng Hồ
Chí Minh về văn hóa là chủ đề thu hút, lơi cuốn sự quan tâm của nhiều các nhà
khoa học, nhiều học giả. Tác giả Đỗ Huy có khá nhiều cơng trình nghiên cứu tư
tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa, trong đó đáng chú ý là 2 cơng trình: Tư tưởng văn
hóa Hồ Chí Minh (NXB Khoa học Xã hội, 2000); Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây
dựng và phát triển nền văn hoá mới ở Việt Nam (NXB Khoa học Xã hội, 2000).
Trong các cuốn sách kể trên, tác giả đề cập đến các quan điểm của Hồ Chí Minh về
xây dựng và phát triển nền văn hoá mới ở Việt Nam, về phát triển văn hóa gắn liền
với đạo đức, chính trị và kinh tế.
Cuốn Tư tưởng nhân văn Hồ Chí Minh trong sự nghiệp xây dựng nền văn
hố Việt Nam (NXB Chính trị quốc gia, 2001) của tác giả Lê Quý Đức đã đi sâu,
phân tích tư tưởng nhân văn Hồ Chí Minh thể hiện qua văn hố chính trị, văn nghệ

10

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


nghệ thuật; nêu lên một số nội dung xây dựng văn hoá Việt Nam trong giai đoạn
hiện nay dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh
Năm 1993, tác giả Bùi Đình Phong bảo vệ thành cơng luận án Phó tiến sỹ
với đề tài “Hồ Chí Minh với việc xây dựng nền văn hóa mới ở Việt Nam (19451954)”. Luận án tập trung trình bày có hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng
nền văn hóa mới, về vai trị của văn hóa trong đấu tranh cách mạng. Luận án đặc
biệt nhấn mạnh tới cơng lao của Hồ Chí Minh trong chuẩn bị những tiền đề cho sự
ra đời của nền văn hóa mới ở Việt Nam.
Trong cuốn Hồ Chí Minh - Nhà tư tưởng lỗi lạc (NXB Lý luận Chính trị,
2005), tác giả Song Thành dành hẳn một chương khái quát những tư tưởng chủ yếu
của Hồ Chí Minh về văn hóa - những tư tưởng đã soi rọi việc xây dựng và phát triển
nền văn hóa mới của Việt Nam từ sau Cách mạng Tháng Tám.
Nhìn chung, đây là nhóm cơng trình khá phong phú về số lượng, nghiên cứu
nhiều nội dung quan trọng của văn hóa Việt Nam trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc.
1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu về sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt
Nam đối với xây dựng văn hóa
Sự lãnh đạo của Đảng trên lĩnh vực văn hóa và trong xây dựng văn hóa
được nhiều tác giả đề cập trên một số bình diện khác nhau như: Lịch sử Đảng
Cộng sản Việt Nam, Tập 3 (1954- 1975) của Học viện Nguyễn Ái Quốc (NXB
Tuyên huấn, 1988); Sức mạnh chiến thắng của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu
nước của Viện Sử học (NXB Khoa học Xã hội, 1985); Tổng kết cuộc kháng chiến
chống Mỹ cứu nước; thắng lợi và bài học của Ban Chỉ đạo tổng kết chiến tranh
trực thuộc Bộ Chính trị (NXB Chính trị quốc gia 1995); Đẩy mạnh cơng tác văn
hố, văn nghệ ở miền núi trong giai đoạn chống Mỹ, cứu nước hiện nay (Tạp chí
Học tập, 1966); Vì một nền văn nghệ mới – Việt Nam (NXB Sự thật, 1971), tác giả
Xuân Trường; Tìm hiểu đường lối văn nghệ của Đảng và sự phát triển của văn
học cách mạng Việt Nam của tác giả Hoàng Xuân Nhị (NXB Văn học, 1975);
Đường lối văn nghệ của Đảng – vũ khí, trí tuệ, ánh sáng (1977), tác giả Hà Xuân

Trường; Phấn đấu sáng tạo theo đường lối văn nghệ của Đảng (NXB Sự thật,
1986) Hoàng Trinh chủ biên; “70 năm cơng tác Tư tưởng - Văn hố của Đảng Truyền thống vẻ vang, trách nhiệm to lớn” của Ban Tư tưởng – Văn hóa Trung
ương (NXB Chính trị quốc gia, 2000) và “Sơ thảo lược sử công tác tư tưởng của
Đảng Cộng sản Việt Nam 1930-2000” (Dự thảo) của Ban Tư tưởng – Văn hóa
Trung ương (NXB Chính trị quốc gia, 2000); Lịch sử biên niên cơng tác tư tưởng-

11

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


văn hóa của Đảng Cộng sản Việt Nam (1955-1975) của Ban Tư tưởng – Văn hóa
Trung ương (NXB Chính trị quốc gia, 2005); Góp phần tìm hiểu tư tưởng cơ bản
của Đảng Cộng sản Việt Nam về vai trò của văn hố trong sự phát triển xã hội
(NXB Chính trị quốc gia, 2005); Tìm hiểu đường lối văn hóa của Đảng Cộng sản
Việt Nam do Đỗ Đình Hãng – Chủ biên (NXB Chính trị quốc gia, 2007); Essays
on Literature and Society in Southeast Asia: Political and sociological
perspectives được biên soạn bởi Tham Seong Chee (Kent Ridge, Singapore:
Singapore University Press, 1981); Renovating Politics in Contemporary Vietnam
(London Lynne Rienner Publisher, 2001), tác giả Zachary Abuza …
Trong cuốn sách Vì một nền văn nghệ mới – Việt Nam (NXB Sự thật, 1971),
tác giả Xuân Trường đề cập đến tính đảng, tính thời đại, tính dân tộc trong văn nghệ
Việt Nam, về vai trị của thế giới quan, chủ nghĩa tập thể, tinh thần trách nhiệm
trong sáng tác văn học. Là một nhà phê bình văn học tác giả đã dẫn ra một số bài
phê bình những tác phẩm văn học: "Gió lộng", "Bức thư Cà mau", “Sống như anh",
“Bão biển”...như một cơ sở và minh chứng cho các luận điểm của mình.
Đẩy mạnh cơng tác văn hố, văn nghệ ở miền núi trong giai đoạn chống Mỹ,
cứu nước hiện nay (Tạp chí Học tập, 1966) là cơng trình của tác giả Nơng Quốc
Chấn; trong đó, phân tích vị trí quan trọng của miền núi đối với sự nghiệp cách
mạng Việt Nam. Tác giả chỉ rõ: Trong giai đoạn chống Mỹ, cứu nước, miền núi cần

phải vững vàng về chính trị, ổn định về kinh tế, mạnh mẽ về quốc phịng. Vì thế,
cần phải đẩy mạnh cơng tác văn hóa, văn nghệ ở miền núi, làm cho miền núi đủ khả
năng về vật chất và lực lượng tinh thần đối phó với âm mưu phá hoại cơng cuộc xây
dựng CNXH của Mỹ.
Tìm hiểu đường lối văn nghệ của Đảng và sự phát triển của văn học cách
mạng Việt Nam của tác giả Hoàng Xuân Nhị (NXB Văn học, 1975) đã trình bày một
cách khái quát về đường lối văn nghệ của Đảng giai đoạn CMDTDCND, một giai
đoạn đầy khó khăn của dân tộc. Theo Hồng Xn Nhị, giai đoạn này, Đảng ln
quan tâm đưa ra đường lối văn nghệ đúng đắn, phù hợp với thực tiễn đất nước, phản
ánh được khát vọng của thời đại, mong ước của nhân dân. Tác giả nêu lên một số
bài học lớn về quá trình Đảng lãnh đạo và đấu tranh trên mặt trận tư tưởng.
Trong cuốn Đường lối văn nghệ của Đảng – vũ khí, trí tuệ, ánh sáng (1977),
tác giả Hà Xuân Trường phân tích: Đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng xuất
phát từ đường lối cách mạng. Để cụ thể hóa vấn đề trên, ngay trong chương đầu tiên
tác giả đã đề cập đến mối quan hệ giữa văn nghệ, xã hội và cách mạng, khẳng định:

12

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


“Văn nghệ và cách mạng gắn bó hữu cơ với nhau: văn nghệ chân chính là văn nghệ
phục vụ cách mạng và cách mạng tạo điều kiện và thúc đẩy cho văn nghệ tiến tới”
[140; tr.13-14]. Trong cơng trình, tác giả nhấn mạnh tới nội dung XHCN và tính
dân tộc của nền văn nghệ mới chính là “xuất phát từ cách giải quyết đúng đắn mối
quan hệ giữa giai cấp và dân tộc” [140; tr.106].
Trong cuốn sách Essays on Literature and Society in Southeast Asia: Political
and sociological perspectives được biên soạn bởi Tham Seong Chee (Kent Ridge,
Singapore: Singapore University Press, 1981), tác giả Nguyen Tran Huan phân tích
q trình phát triển văn học Việt Nam thời kỳ 1954-1973, chia thành ba giai đoạn

tương ứng với tổng kết của Đại hội Văn nghệ. Tác giả nhận định: Đỉnh cao của văn
học Việt Nam giai đoạn đầu là các tác phẩm ca ngợi chiến thắng của quần chúng
nhân dân, của quân đội và của giai cấp công nhân dưới sự lãnh đạo của Đảng chống
lại chủ nghĩa thực dân. Nhà văn và nhà thơ trong giai đoạn này là một phần của nhân
dân, vui với dân, khổ với dân và cùng hy vọng cho cuộc sống tốt đẹp hơn. Bước sang
giai đoạn hai, tác giả tổng kết: Nhà văn đã chống lại nhóm Nhân Văn - Giai Phẩm;
các nhà văn đã đi sâu vào đời sống của nhân dân và các tầng lớp trong xã hội. Trong
giai đoạn thứ ba, tác giả nhận định: Nền văn học Việt Nam có tính kế cận, đội ngũ
các nhà văn đã đông đảo và đa dạng hơn, nghệ thuật truyền thống vẫn được duy trì
như Chèo, Cải lương, Múa rối nước. Bên cạnh đó, một số loại hình sân khấu khác
cũng phát triể n phong phú, nhưng nội dung tương đối nghèo nàn, khá khuôn mẫu và
tập trung chủ yếu vào lòng yêu nước và tinh thần đồn kết dân tộc.
Trong cơng trình Renovating Politics in Contemporary Vietnam (London
Lynne Rienner Publisher, 2001), tác giả Zachary Abuza đề cập tới tự do của giới
văn học - báo chí. Đặc biệt, phân tích khá chi tiết "sự kiện Nhân văn- Giai phẩm",
tác giả nhận định: “Sự kiện Nhân Văn- Giai Phẩm như một biểu tượng cho sự thất
bại của Đảng trong lời hứa sẽ mang lại tự do cho giới trí thức và cuộc thanh trừng
nội bộ đảng chính là dấu chấm hết cho nền dân chủ đảng và dập tắt tư duy trong quá
trình ra quyết định” [158; tr.42].
Tác phẩm Phấn đấu sáng tạo theo đường lối văn nghệ của Đảng (NXB Sự
thật, 1986) Hoàng Trinh chủ biên đề cập đến quá trình xây dựng, phát triển đường
lối văn nghệ của Đảng, chỉ ra ý nghĩa việc nghiên cứu q trình Đảng lãnh đạo cơng
tác văn hóa, văn nghệ. Cơng trình phân tích nội dung xây dựng con người mới, cuộc
sống mới, coi trọng bản chất xã hội và những đặc trưng của văn nghệ, coi trọng mối
quan hệ giữa nội dung và hình thức, tư tưởng và nghệ thuật.

13

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

Nghiên cứu vai trò lãnh đạo của Đảng đối với cơng tác văn hóa- tư tưởng
khơng thể khơng đề cập đến 2 cuốn sách “70 năm công tác Tư tưởng - Văn hoá của
Đảng - Truyền thống vẻ vang, trách nhiệm to lớn” của Ban Tư tưởng – Văn hóa
Trung ương (NXB Chính trị quốc gia, 2000) và “Sơ thảo lược sử công tác tư tưởng
của Đảng Cộng sản Việt Nam 1930-2000” (Dự thảo) của Ban Tư tưởng – Văn hóa
Trung ương (NXB Chính trị quốc gia, 2000).
Cuốn 70 năm cơng tác Tư tưởng - Văn hố của Đảng - Truyền thống vẻ
vang, trách nhiệm to lớn của Ban Tư tưởng – Văn hóa Trung ương, tập hợp một số
bài viết và phát biểu quan trọng của các lãnh đạo chủ chốt của Đảng trên lĩnh vực
văn hóa và tư tưởng. Cuốn sách chứa đựng khá nhiều nội dung về đường lối văn
hóa qua 70 năm (1930- 2000), đánh giá về cơng tác văn hóa và những thành tựu,
hạn chế của nó. Cuốn sách làm nổi bật vai trị lãnh đạo của Đảng trên lĩnh vực văn
hóa, tư tưởng trong thời kỳ chống Mỹ, cứu nước, cũng như những kinh nghiệm lãnh
đạo của Đảng trên lĩnh vực này.
Đặc biệt cuốn Sơ thảo lược sử công tác tư tưởng của Đảng Cộng sản Việt
Nam 1930-2000 (Dự thảo) đã trình bày hết sức cụ thể về lịch sử công tác tư tưởng
của Đảng, phân chia theo các giai đoạn 1930-1945, 1945-1954, 1954-1975, từ 1975
đến nay. Trong chương III, đã đề cập đến vai trị của văn hóa trong xây dựng hậu
phương miền Bắc chi viện cho miền Nam đánh thắng đế quốc Mỹ xâm lược.
Cuốn Lịch sử biên niên công tác tư tưởng- văn hóa của Đảng Cộng sản Việt
Nam (1955-1975) của Ban Tư tưởng – Văn hóa Trung ương (NXB Chính trị quốc
gia, 2005), là cuốn sách biên niên 821 sự kiện cơng tác tư tưởng - văn hóa của Đảng
qua 20 năm hoạt động. Mơ tả theo diễn trình thời gian, cuốn sách phản ánh sự năng
động, sáng tạo, tâm huyết và trách nhiệm của các cơ quan văn hóa từ Trung ương
đến địa phương của đội ngũ cán bộ làm cơng tác tư tưởng- văn hóa. Các phong trào
thi đua yêu nước, phong trào cách mạng của quần chúng lần lượt được mô tả, tái
hiện qua cuốn sách, giúp người đọc có được những hình dung cụ thể, thấy được vai
trị quan trọng của tư tưởng- văn hóa trong giai đoạn lịch sử hào hùng của dân tộc.
Cơng trình Góp phần tìm hiểu tư tưởng cơ bản của Đảng Cộng sản Việt Nam

về vai trị của văn hố trong sự phát triển xã hội (NXB Chính trị quốc gia, 2005)
của TS.Hồng Thị Hạnh đã phân tích, làm rõ những quan điểm cơ bản của Đảng
Cộng sản Việt Nam về vai trị của văn hóa trong các giai đoạn cách mạng khác
nhau; trên cơ sở đó, làm sáng tỏ quan điểm, nhận thức của Đảng về vai trò, ảnh
hưởng quan trọng của văn hóa đối với sự phát triển xã hội và trong sự nghiệp chống
Mỹ, cứu nước.

14

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Cơng trình Tìm hiểu đường lối văn hóa của Đảng Cộng sản Việt Nam do Đỗ
Đình Hãng – Chủ biên (NXB Chính trị quốc gia, 2007) đã phân tích, luận giải về
đường lối văn hóa của Đảng Cộng sản Việt Nam khá đầy đủ. Một số vấn đề thuộc
về đường lối văn hóa của Đảng trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước cũng đã
được tác giả nghiên cứu trong chừng mực nhất định.
Luận án Tiến sĩ Lịch sử, chuyên ngành Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam
của Nguyễn Danh Tiên (2008) “Đảng lãnh đạo xây dựng và phát triển nền văn hoá
Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc từ năm 1991 đến năm 2001” nghiên cứu
sự lãnh đạo của Đảng trên lĩnh vực văn hóa thời kỳ đổi mới. Tác giả khẳng định sự
lãnh đạo của Đảng đối với lĩnh vực văn hóa là yêu cầu cấp bách để Việt Nam "hịa
nhập" mà khơng „„hịa tan‟‟, phát triển đất nước bền vững theo định hướng XHCN
góp phần hoàn thiện nhân cách của người Việt Nam với những phẩm chất tốt đẹp,
đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của sự nghiệp CNH, HĐH đất nước trong những
thập kỷ đầu thế kỷ XXI.
Năm 2009, tác giả Ngô Văn Hà đã bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Lịch
sử, chuyên ngành Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam với đề tài “Đảng lãnh đạo sự
nghiệp giáo dục đại học ở miền Bắc (1954-1975)”. Khảo cứu sự lãnh đạo của Đảng
đối với giáo dục ở miền Bắc qua hai giai đoạn 1954-1964; 1965-1975, tác giả luận

án khẳng định: Nhận thức giáo dục là một bộ phận quan trọng của toàn bộ cuộc đấu
tranh xây dựng xã hội mới, những năm 1954 - 1975, dưới sự lãnh đạo của Đảng,
giáo dục đại học đã có những bước phát triển quan trọng, phục vụ được sự nghiệp
xây dựng miền Bắc và đấu tranh giải phóng miền Nam. Sự lãnh đạo của Đảng đối
với giáo dục đại học ở miền Bắc những năm tháng chống Mỹ hào hùng rất linh
hoạt, có những thay đổi, điều chỉnh phù hợp với yêu cầu của từng giai đoạn, phù
hợp với sự vận động của thực tiễn.
1.2. Thành tựu, "khoảng trống" nghiên cứu và những vấn đề luận án
tập trung giải quyết
1.2.1. Thành tựu và "khoảng trống" nghiên cứu
Trước tiên, phải thừa nhận rằng, các cơng trình nghiên cứu có liên quan đến
hoặc thuộc về chủ đề nghiên cứu của đề tài luận án khá phong phú, đa dạng khơng
chỉ về chủ loại, số lượng, mà cịn cả về nội dung, thành tựu nghiên cứu. Cụ thể
như sau:
Về thành tựu, các nhà khoa học đi trước đã cung cấp những nhận thức lịch
sử xác đáng đối với nhiều nội dung nghiên cứu, làm rõ các khái niệm về văn hóa,

15

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


những yếu tố cấu thành văn hóa; đồng thời, làm rõ sức mạnh, vai trị văn hóa trong
q trình dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Qua các cơng trình nghiên
cứu, có thể nhận thấy rằng, trong trường tồn lịch sử, nền văn hóa Việt Nam khơng
những được bảo tồn, phát triển, mà còn kế thừa những tinh hoa của các nền văn hóa
khác để làm giàu cho văn hóa dân tộc và giữ được cốt cách cao đẹp của văn hóa
Việt Nam. Bên cạnh đó, các nghiên cứu đã cung cấp những tiền đề về tư tưởng và lý
luận chung về văn hóa Việt Nam, chỉ ra các đặc trưng cơ bản cùng với các quy luật
hình thành và phát triển của văn hóa Việt Nam. Một cách chung nhất, các cơng trình

nghiên cứu đó đã làm sáng tỏ những khái niệm, phạm trù về văn hố, phân tích đặc
trưng, bản sắc văn hố dân tộc, phân tích quan hệ giữa văn hố truyền thống với văn
hóa nhân loại; quan hệ giữa văn hố với kinh tế, chính trị và sự phát triển của xã
hội, tiếp cận khá tồn diện về văn hố, văn hóa Việt Nam; đề cập đến các phương
pháp nghiên cứu văn hố.
Ngồi ra, một số cơng trình nghiên cứu cũng đề cập đến đặc điểm nền văn
hóa XHCN mà Đảng, Nhà nước Việt Nam tiến hành xây dựng trong cuộc kháng
chiến chống Mỹ, cứu nước, chỉ rõ cái đã làm nên chiến thắng phi thường của dân
tộc Việt Nam không phải sức mạnh kinh tế, kỹ thuật hay sự giàu có về của cải vật
chất, càng không phải sức mạnh quân sự đơn thuần mà chính là yếu tố văn hóa –
một nền văn hóa mang đậm tính dân tộc, chính sắc thái dân tộc đã chắp cánh và
nâng đỡ cho nhân dân Việt Nam trong suốt chặng đường hi sinh gian lao và khó
khăn đó.
Phân tích q trình xây dựng văn hóa ở Việt Nam nói chung

, trong thời kỳ

kháng chiến chống Mỹ nói riêng , nhiều nhà nghiên cứu đã làm rõ sự phát triể n của
các lĩnh vực cấu thành nền văn hóa (giáo dục, văn học, nghệ thuật, báo chí, tuyên
truyền...). Các lĩnh vực này đã đạt được những thành tựu to lớn, phục vụ hiệu quả
sự nghiệp cách mạng, vừa thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển, vừa phát triển mạnh
mẽ trên nền tảng kinh tế - xã hội mới.
Về sự lãnh đạo của Đảng đối với văn hóa từ khi thành lập nước Việt Nam
mới, các nhà nghiên cứu đã làm sáng tỏ nhiều nội dung cơ bản như mục tiêu, chủ
trương, quan điểm, giải pháp xây dựng văn hóa, khẳng định vai trị lãnh đạo của
Đảng trên lĩnh vực văn hóa là tất yếu, khách quan; theo đó, văn hóa càng lớn mạnh,
tổ chức văn hóa càng rộng rãi, hoạt động văn hóa càng phong phú, phong trào văn
hóa nhân dân càng sơi nổi thì sự lãnh đạo của Đảng càng cần thiết. Các hoạt động
của Đảng trên mặt trận văn hóa được các nhà nghiên cứu mơ tả một cách tồn diện,

16

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


chân thực – những hoạt động đó đã dẫn dắt , làm hình thành và phát triể n một nền
văn hóa mới tiên tiến hướng tới việc lấy con người làm mục tiêu tối cao; đồng thời,
đặt mục đích phục vụ con người làm tối thượng. Từ một nền văn hóa tân dân tộc,
dân chủ, dưới sự lãnh đạo của Đảng, văn hóa Việt Nam đã chuyển sang một giai
đoạn mới hòa quyện giữa dân tộc, dân chủ và XHCN. Nền văn hóa ấy đã tuyên
truyền, khơi dậy chủ nghĩa anh hùng cách mạng của nhân dân Việt Nam trong chiến
đấu và lao động sản xuất, góp phần quan trọng vào thắng lợi của cuộc kháng chiến
chống Mỹ, cứu nước.
Về tư liệu, các nhà nghiên cứu đã khai thác một khối lượng tư liệu lưu trữ
khá lớn không chỉ của Việt Nam mà còn của nhiều nước trên thế giới. Đây là cơ sở
vững chắc để làm rõ những nội dung về sự lãnh đạo của Đảng CSVN đối với văn
hóa, làm rõ q trình giao lưu và tiếp biến văn hóa, tiếp thu văn hóa nhân loại.
Ngồi ra, cũng phải kể đến một khối lượng đồ sộ hồi ký, hồi tưởng của nhiều nhà
hoạt động văn hóa Việt Nam được các nhà nghiên cứu sưu tầm, xử lý và xuất bản.
Hồi ký, ký ức của những người có mặt tại tâm điểm sự kiện, tham gia vào các quyết
định quan trọng liên quan đến văn hóa và xây dựng văn hóa cung cấp một góc nhìn
chân thực về nhiều vấn đề liên quan, giúp hiểu đầy đủ hơn về vấn đề nghiên cứu từ
nhận thức, góc nhìn, quan điểm của “người trong cuộc”.
Về phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu, ngoài phương pháp luận
mácxit thường được sử dụng để nghiên cứu văn hóa ở Việt Nam, sự lãnh đạo của
Đảng đối với văn hóa như thường gặp, cùng với thời gian, trong quá trình giao lưu,
trao đổi học thuật ngày càng gia tăng, các nhà nghiên cứu đã tiếp cận văn hóa, xây
dựng văn hóa ở Việt Nam và chủ thể lãnh đạo xây dựng văn hóa (Đảng CSVN)
dưới nhiều góc độ khác nhau, đặt trong mối liên hệ với những lĩnh vực cụ thể, nhất
là kinh tế và chính trị. Ngồi ra, nhiều nhà nghiên cứu cũng tiếp cận sự lãnh đạo của

Đảng CSVN đối với xây dựng văn hóa khơng chỉ như đối với một sản phẩm của
nền sản xuất xã hội, mà còn như một bộ phận quan trọng của đời sống xã hội, có vai
trị chi phối, thậm chí có khả năng thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển kinh tế - xã
hội; nhờ đó, có thể nhận diện đầy đủ hơn, đa diện hơn về diện mạo nền văn hóa nói
chung, về sự lãnh đạo của Đảng CSVN đối với xây dựng văn hóa nói riêng.
Một cách tổng quát, nghiên cứu về xây dựng văn hóa Việt Nam, sự lãnh đạo
của Đảng CSVN đối với xây dựng văn hóa đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng
trên nhiều phương diện khác nhau. Thành quả của những cơng trình nghiên cứu nêu
trên, ở những mức độ khác nhau vừa soi rọi và là cơ sở để những nhà nghiên cứu đi

17

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


sau bước tiếp, hồn thành những mục tiêu, những cơng trình nghiên cứu chun sâu
và nâng cao về văn hóa Việt Nam, về sự lãnh đạo của Đảng CSVN đối với xây
dựng văn hóa trong những chặng đường khác nhau.
Về “khoảng trống” nghiên cứu, mặc dù nghiên cứu về xây dựng văn hóa
Việt Nam, sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với xây dựng văn hóa đã
có những thành quả to lớn, cho phép hình dung ngày một rõ hơn diện mạo, đặc
điểm của các chủ thể nói trên, song phải thừa nhận rằng, bất chấp nỗ lực của các
nhà khoa học, vẫn còn những “khoảng trống” nhất định, đặc biệt là nhiều vấn đề
thuộc về một giai đoạn hết sức đặc biệt của lịch sử Việt Nam – 21 năm kháng chiến
chống Mỹ, cứu nước. Cụ thể như sau:
Một là, thiếu vắng những cơng trình nghiên cứu một cách hệ thống về quan
điểm, chủ trương của Đảng đối với xây dựng văn hóa ở miền Bắc từ năm 1954 đến
năm 1975, chưa lý giải một cách thấu đáo các yếu tố chi phối, tác động đến quá
trình hoạch định chủ trương, đường lối xây dựng văn hóa ở miền Bắc của Đảng
cũng như những ưu điểm, tồn tại trong q trình ấy.

Hai là, chưa có những cơng trình nghiên cứu một cách tồn diện, sâu sắc về
các giải pháp, biện pháp được Đảng đề ra trong tổ chức hiện thực hóa các chủ
trương, đường lối xây dựng văn hóa những năm 1954 – 1975, phân tích một cách
đầy đủ những thành công, hạn chế trong chủ trương và sự chỉ đạo.
Ba là, hoạt động lãnh đạo xây dựng văn hóa ở miền Bắc trong thời kỳ kháng
chiến chống Mỹ, cứu nước diễn ra trong bối cảnh hết sức đặc thù: Từ nửa có hịa
bình, nửa có chiến tranh chuyển sang trạng thái chiến tranh ác liệt; vì thế, trong sự
lãnh đạo ấy, bên cạnh những linh hoạt, sáng tạo không tránh khỏi một số phiến diện,
chủ quan, thậm chí sai lầm để lại hậu quả to lớn. Tuy nhiên, các cơng trình nghiên
cứu đã có, nhất là các cơng trình nghiên cứu của Việt Nam chủ yếu thiên về mơ tả,
trình bày thành tựu, có phần né tránh, chưa dám đề cập hoặc đề cập sâu sắc đến các
hạn chế và nguyên nhân hạn chế; vì thế, nhiều kinh nghiệm được đúc rút vẫn có thể
gợi ra những hồ nghi, những băn khoăn, thắc mắc.
Bốn là, cùng với độ lùi thời gian, xuất hiện thêm những quan điểm nghiên
cứu, những góc độ tiếp cận mới và nhiều tài liệu được phát lộ, được giải mật, nhất
là các tài liệu lưu trữ. Việc khai thác những tư liệu chưa được phổ biến rộng rãi,
những tư liệu có giá trị đang được lưu giữ các các kho lưu trữ; đồng thời khai thác
những tư liệu vừa mới được công bố, giải mật từ các nguồn khác nhau ở cả trong và
ngoài nước cung cấp thêm những cơ sở vững chắc để soi chiếu, phân tích, làm rõ

18

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


thêm nhiều nội dung liên quan hoặc thuộc về sự lãnh đạo của Đảng đối với xây dựng
văn hóa ở miền Bắc những năm 1954 – 1975.
1.2.2. Những vấn đề luận án tập trung giải quyết
Với những “khoảng trống” nghiên cứu như đã chỉ ra ở trên, rất cần một cơng
trình nghiên cứu khỏa lấp phần nào những khoảng trống nghiên cứu còn đang tồn

tại, đi sâu làm rõ về sự lãnh đạo của Đảng đối với xây dựng văn hóa ở miền Bắc
những năm 1954 – 1975, tiếp cận một cách hệ thống, toàn diện trên các phương
diện quan điểm, chủ trương, giải pháp, biện pháp thực hiện; đồng thời, giải quyết
mục đích nêu trên cần tiếp cận xây dựng văn hóa gắn với thực hiện các chức năng
của nó đặt trong tương quan với mục tiêu, nhiệm vụ cách mạng Việt Nam trong thời
đoạn đó.
Dựa trên việc khai thác những tư liệu mới và cập nhật những quan điểm,
cơng trình nghiên cứu mới, xem xét đối tượng nghiên cứu như một chỉnh thể, nắm
bắt logic nội tại của nó, vượt qua cái nhìn thiên kiến, cục bộ, trên tinh thần khách
quan, tránh phê phán hoặc ca ngợi một chiều, luận án đặt mục tiêu phục dựng một
cách khách quan, khoa học bức tranh về sự lãnh đạo của Đảng đối với xây dựng văn
hóa ở miền Bắc từ năm 1954 đến năm 1975 bao gồm những quan điểm , chủ trương
về xây dựng các lĩnh vực văn

hóa (văn học – nghệ thuật, báo chí, xuất bản, giáo

dục, khoa học - kỹ thuật …) và sự chỉ đạo của Đảng đối với các ban ngành liên
quan trong xây dựng , phát triển những lĩnh vực nói trên, những biện pháp, giải
pháp thúc đẩy văn hóa phát triển, đáp ứng yêu cầu của cuộc kháng chiến chống Mỹ,
cứu nước.
“Ôn cố tri tân” - để đúc rút những kinh nghiệm có giá trị tham khảo cho hiện
tại từ quá trình Đảng lãnh đạo xây dựng văn hóa

những năm 1954 - 1975, luận án

đưa ra những đánh giá, nhận xét về ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân trong các chủ
trương, giải pháp, biện pháp xây dựng văn hóa của Đảng , coi đó là cơ sở quan tro ̣ng
cho việc đúc rút kinh nghiệm.

19

LUAN VAN CHAT LUONG download : add