Luận văn thạc sĩ USSH xây dựng nhà nước pháp quyền trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở việt nam hiện nay
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.16 MB, 110 trang )
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA TRIẾT HỌC
NGUYỄN THỊ MAI HƢƠNG
XÂY DỰNG NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN TRONG ĐIỀU
KIỆN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐỊNH HƢỚNG XÃ HỘI CHỦ
NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 60 22 03 01
HÀ NỘI - 2015
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA TRIẾT HỌC
NGUYỄN THỊ MAI HƢƠNG
XÂY DỰNG NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN TRONG ĐIỀU
KIỆN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐỊNH HƢỚNG XÃ HỘI CHỦ
NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 60 22 03 01
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Thúy Vân
HÀ NỘI - 2015
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận văn thạc sỹ Triết học với đề tài “Xây dựng
nhà nước pháp quyền trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay” là cơng trình nghiên cứu của riêng cá
nhân tôi dưới sự hướng dẫn của PGS. TS. Nguyễn Thúy Vân.
Các số liệu, trích dẫn trong luận văn đảm bảo chính xác, trung thực.
Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất
kỳ cơng trình nào.
Tác giả
Nguyễn Thị Mai Hƣơng
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sự tri ân sâu sắc đến các thầy,
cô giáo của Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, nhất là các thầy
cô trong Khoa Triết học đã quan tâm, tạo mọi điều kiện cho tơi trong q
trình học tập và làm luận văn tốt nghiệp.
Đặc biệt, tôi xin gửi đến PGS. TS. Nguyễn Thúy Vân lòng biết ơn
sâu sắc về sự hướng dẫn tận tình, chu đáo để tơi hồn thành luận văn này.
Do cịn hạn chế về kiến thức và kinh nghiệm nên luận văn chắc chắn
khơng tránh khỏi những thiếu sót, tơi rất mong nhận được các ý kiến đóng góp
của q thầy, cơ cùng toàn thể các bạn để luận văn được hoàn thiện hơn, cũng
như có thể rút kinh nghiệm cho những nghiên cứu tiếp theo.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Tác giả
Nguyễn Thị Mai Hƣơng
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
CNTB: Chủ nghĩa tư bản
CNXH: Chủ nghĩa xã hội
HĐND: Hội đồng nhân dân
KTTT: Kinh tế thị trường
TBCN: Tư bản chủ nghĩa
UBND: Ủy ban nhân dân
XHCN: Xã hội chủ nghĩa
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ......................................................................................................1
CHƢƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XÂY DỰNG NHÀ
NƢỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA TRONG ĐIỀU KIỆN
KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐỊNH HƢỚNG XHCN Ở VIỆT NAM
HIỆN NAY .................................................................................................13
1.1. Khái niệm nhà nước pháp quyền và kinh tế thị trường định hướng
XHCN ....................................................................................................13
1.1.1. Khái niệm nhà nước pháp quyền .Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Khái niệm kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ........25
1.2. Nhà nước pháp quyền XHCN và tính tất yếu của việc xây dựng nhà
nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường
định hướng XHCN .................................Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Khái niệm nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam .....................25
1.2.2. Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng nhà nước pháp
quyền XHCN Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng
XHCN .....................................................................................................40
TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ...........................................................................54
CHƢƠNG 2. THỰC TIỄN XÂY DỰNG NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN
XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM TRONG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ
THỊ TRƢỜNG ĐỊNH HƢỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA ......................56
2.1. Những kết quả đạt được trong quá trình xây dựng nhà nước pháp
quyền XHCN Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng
XHCN ....................................................................................................56
2.1.1. Về thực hiện vai trò quản lý kinh tế của nhà nước pháp quyền
XHCN trong điều kiện xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng
XHCN .....................................................................................................68
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
2.1.2. Hệ thống luật pháp được hoàn thiện theo yêu cầu xây dựng và
phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, hội nhập kinh tế
quốc tế ....................................................................................................56
2.2. Những hạn chế cịn tồn tại trong q trình xây dựng nhà nước pháp
quyền trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam ................................................................................................68
2.2.1. Hệ thống pháp luật thiếu toàn diện, chưa đồng bộ, chưa đáp ứng
được những địi hỏi của q trình xây dựng và phát triển kinh tế thị
trường định hướng XHCN .....................................................................71
2.2.2. Những hạn chế, bất cập trong quá trình cải cách hành chính ....75
2.3. Một số giải pháp góp phần xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp
quyền XHCN trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN ở
Việt Nam hiện nay .................................................................................80
2.3.1. Tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật, đảm bảo sự đồng bộ và
tính hiệu lực của luật pháp ....................................................................80
2.3.2. Tiếp tục thực hiện cải cách hành chính hướng đến mục tiêu xây
dựng một nền hành chính công chuyên nghiệp, hiệu quả......................84
2.3.3. Xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước đáp ứng yêu cầu
xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN trong điều kiện kinh tế thị trường
định hướng XHCN..................................................................................90
TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ...........................................................................95
KẾT LUẬN ................................................................................................97
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................99
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nhà nước là bộ phận quan trọng của kiến trúc thượng tầng, chịu sự
quy định bởi cơ sở hạ tầng – kết cấu kinh tế của xã hội. Một khi cơ sở hạ
tầng có sự thay đổi thì vai trị, chức năng, cơ cấu tổ chức và cơ chế vận
hành của bộ máy nhà nước tất yếu cũng phải có sự điều chỉnh.
Ở Việt Nam, chủ trương xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN
được hình thành trên cơ sở những nguyên lý của chủ nghĩa Mác – Lênin về
xây dựng, hoàn thiện kiến trúc thượng tầng phù hợp với cơ sở hạ tầng.
Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN, cần thiết
phải xây dựng các thiết chế quyền lực phù hợp. Nền kinh tế thị trường định
hướng XHCN ở nước ta là nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận hành
theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của nhà nước, dưới sự lãnh đạo của
Đảng. Trong nền kinh tế đó, cơ chế thị trường cần được vận hành đầy đủ,
linh hoạt để phát huy mọi nguồn lực nhằm phát triển nhanh và bền vững
nền kinh tế, nâng cao đời sống của nhân dân, xóa đói giảm nghèo, tăng
cường đoàn kết, đồng thuận xã hội; phát triển kinh tế đi đơi với phát triển
văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và
từng chính sách; chủ động, tích cực hội nhập quốc tế, đồng thời giữ vững,
tăng cường tính độc lập, tự chủ. Trong điều kiện phát triển nền kinh tế thị
trường với sự tác động của nhiều yếu tố trong và ngoài nước, với sự tham
gia ngày càng nhiều chủ thể thuộc nhiều thành phần kinh tế như hiện nay,
nhà nước phải bảo đảm và phát huy quyền tự do kinh doanh theo pháp luật
để mọi cơng dân có nhu cầu, có điều kiện đều được tham gia hoạt động
kinh doanh; mọi thành phần kinh tế, mọi chủ thể kinh tế đều được coi
trọng, cạnh tranh bình đẳng theo pháp luật.
Nhà nước quản lý nền kinh tế thị trường định hướng XHCN bằng
luật pháp, cơ chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch và các
nguồn lực kinh tế; bảo đảm giữ vững ổn định kinh tế vĩ mô, tạo lập, phát
1
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
triển đầy đủ các yếu tố thị trường và các loại thị trường; cải thiện môi
trường kinh doanh, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế; định hướng
phát triển, phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt trái, mặt tiêu cực của cơ chế
thị trường. Trong điều kiện các quy luật thị trường chưa vận hành đồng bộ,
nhà nước cần thực hiện tốt chức năng quản lý kinh tế - xã hội, làm tốt vai
trò “bà đỡ” cho sự ra đời của các loại thị trường, giúp cho thị trường vận
hành thơng suốt.
Vai trị của nhà nước pháp quyền trong xã hội hiện đại đã được các
học giả trong nước và quốc tế khẳng định: Trong sự phát triển của xã hội
hiện đại nói chung, kinh tế thị trường, nhà nước pháp quyền và xã hội dân
sự là ba thành tố không thể thiếu. Nếu như nền kinh tế thị trường được xem
là điều kiện cần thiết cho sự phát triển của một quốc gia thì nhà nước pháp
quyền là yếu tố quyết định trực tiếp đến sự phát triển kinh tế - xã hội của
quốc gia đó.
Q trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta
là sự khẳng định và thừa nhận nhà nước pháp quyền là một tất yếu lịch sử;
nó khơng chỉ là sản phẩm riêng của chủ nghĩa tư bản, mà là tinh hoa, sản
phẩm trí tuệ của xã hội loài người, của nền văn minh nhân loại; chủ trương
này vừa đáp ứng xu thế phát triển tất yếu khách quan của thời đại, vừa phù
hợp với đặc thù của thực tiễn Việt Nam.
Qua gần 30 năm đổi mới, cùng với những thành tựu về kinh tế, xã
hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại... việc xây dựng và hoàn thiện nhà
nước pháp quyền XHCN cũng đã đạt được những thành tựu quan trọng,
đánh dấu một giai đoạn phát triển mới của sự nghiệp xây dựng nhà nước
kiểu mới - một nhà nước của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Tổ
chức bộ máy nhà nước ngày càng được hoàn thiện hơn, hiệu quả quản lý
của nhà nước được nâng lên. Hệ thống luật pháp ngày càng kiện tồn và vai
trị của luật pháp được nâng cao, pháp chế xã hội chủ nghĩa được tăng
cường.
2
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
Tuy nhiên, việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở
nước ta vẫn tồn tại nhiều bất cập: Tổ chức bộ máy nhà nước còn cồng kềnh,
hoạt động kém hiệu quả. Hệ thống luật pháp, cơ chế, chính sách chưa đồng
bộ. Tình trạng quan liêu, tham nhũng, lãng phí cịn khá nghiêm trọng làm
giảm lịng tin của nhân dân vào Đảng và nhà nước, ảnh hưởng không tốt
đến quá trình phát triển của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở nước ta. Hàng loạt vấn đề về lý luận và thực tiễn trong xây dựng,
hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam trong bối
cảnh kinh tế thị trường hiện nay đang đặt ra những đòi hỏi cấp bách mà
Đảng, nhà nước và nhân dân ta cũng như các nhà khoa học cần phải tập
trung giải quyết.
Vì vậy, tác giả chọn đề tài “Xây dựng nhà nước pháp quyền trong
điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
hiện nay” làm đề tài luận văn thạc sỹ, chuyên ngành triết học.
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Vấn đề nhà nước nói chung và nhà nước pháp quyền nói riêng từ lâu
đã được các học giả trong nước đặc biệt quan tâm nghiên cứu. Có thể điểm
qua một số cơng trình nghiên cứu cơ bản theo các hướng sau:
- Những nghiên cứu về nhà nước pháp quyền và nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Đây là hướng nghiên cứu được các nhà khoa học tiếp cận ở nhiều
góc độ, cấp độ khác nhau, có thể kể đến các cơng trình: Xây dựng nhà nước
pháp quyền XHCN Việt Nam (GS. TS. Đào Trí Úc chủ biên, Nxb Chính trị
Quốc gia, 2005). Trong cuốn sách chuyên khảo này, các tác giả nghiên cứu
quan niệm về nhà nước pháp quyền trong lịch sử tư tưởng ở cả phương
Đơng và phương Tây, phân tích sự thay đổi nội hàm của khái niệm nhà
nước pháp quyền trong lịch sử để từ đó xác lập nên nội dung chủ yếu của
khái niệm nhà nước pháp quyền. Cơng trình Cơ sở lý luận và thực tiễn xây
dựng nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân
3
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
của TS. Trần Hậu Thành (Nxb Lý luận chính trị, 2005) cũng phân tích q
trình hình thành và phát triển của tư tưởng nhà nước pháp quyền trong tiến
trình lịch sử nhân loại, một số quan điểm và thực tiễn tổ chức nhà nước
pháp quyền hiện nay trên thế giới, cũng như việc xây dựng nhà nước
XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.
Cơng trình Xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong
giai đoạn hiện nay: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn (Đào Trí Úc, Phạm
Hữu Nghị chủ biên, Nxb Từ điển Bách Khoa, 2009) đã chỉ ra những định
hướng lớn của nhiệm vụ xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN; phân tích,
lý giải và đề xuất các giải pháp xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt
Nam trong giai đoạn hiện nay. Cơng trình này là tuyển tập các bài viết, bài
báo cáo của các Giáo sư, các Tiến sĩ khoa học đầu ngành về các đề tài khác
nhau, xoay xung quanh chủ đề nhà nước pháp quyền như bài viết của GS.
TS. Đào Trí Úc “Những định hướng lớn của nhiệm vụ xây dựng và hoàn
thiện nhà nước pháp quyền XHCN”; bài viết của TS. Nguyễn Minh Đoan
“Về sự chồng chéo chức năng, nhiệm vụ giữa các cơ quan Đảng và cơ
quan nhà nước: nguyên nhân và giải pháp khắc phục”; bài viết của TS. Lê
Mai Thanh “Thực hiện điều ước quốc tế trong quá trình hội nhập quốc tế
và xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam” có giá trị khoa học to
lớn, có thể phục vụ cho mục đích tiếp tục nghiên cứu của các học giả khoa
học khác.
Cơng trình “Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của dân, do dân,
vì dân – Lý luận và thực tiễn” do Nguyễn Duy Quý và Nguyễn Tất Viễn
chủ biên (Nxb Chính trị Quốc gia, 2010) đã khái quát lịch sử hình thành và
phát triển của học thuyết nhà nước pháp quyền; nêu lên quan điểm của chủ
nghĩa Mác – Lênin, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước
pháp quyền; khái quát những đặc trưng cơ bản và chức năng của nhà nước
pháp quyền XHCN Việt Nam, đồng thời chỉ ra được các yếu tố quy định,
4
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
chi phối cũng như phương hướng và các giải pháp chủ yếu xây dựng nhà
nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam hiện nay.
Cơng trình “Đổi mới, hồn thiện bộ máy nhà nước pháp quyền
XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân ở Việt Nam hiện nay” của
tác giả Lê Minh Thơng (Nxb Chính trị Quốc gia, 2011) triển khai tư tưởng
Hồ Chí Minh về tổ chức bộ máy nhà nước của dân, do dân, vì dân; tư tưởng
Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; nêu lên được quan điểm của Đảng
Cộng sản Việt Nam về việc tổ chức bộ máy nhà nước trước đổi mới và sau
đổi mới; cơng trình cịn làm rõ được q trình đổi mới mơ hình bộ máy nhà
nước thơng qua các bộ luật của các thời kỳ lịch sử; thực trạng bộ máy nhà
nước XHCN từ năm 1992 đến nay; từ đó nêu ra được phương hướng đổi
mới mơ hình tổ chức bộ máy nhà nước ở Việt Nam hiện nay.
Dưới góc độ luật học, cơng trình “Xây dựng và hồn thiện hệ thống
pháp luật Việt Nam trong bối cảnh xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN”
của tác giả Nguyễn Minh Đoan (Nxb Chính trị Quốc gia, 2011) đã luận giải
một cách khá chi tiết về tính hệ thống của pháp luật Việt Nam; về các yêu
cầu đối với hoạt động xây dựng luật pháp; trách nhiệm của người xây dựng
luật pháp; phát huy vai trị, trí tuệ của các nhà khoa học trong việc xây
dựng luật.
Cuốn sách “Về quyền lực trong quản lý nhà nước hiện nay” của Lê
Minh Quân, Bùi Việt Hương (Nxb Chính trị Quốc gia, 2012) bàn về các
giác độ xoay quanh chủ đề quyền lực nhà nước; những cách tiếp cận khác
nhau trong lịch sử đối với vấn đề quyền lực nhà nước và cách tiếp cận của
chủ nghĩa Mác; nêu ra những nhân tố ảnh hưởng đến vấn đề tiếp cận quyền
lực nhà nước như khoa học cơng nghệ, tồn cầu hóa, kinh tế tri thức…
đồng thời nêu ra được 3 cách tiếp cận mới về quyền lực nhà nước là: Cách
tiếp cận từ tính chất và phạm vi của quyền lực; cách tiếp cận từ phương
thức tổ chức và thực thi quyền lực; cách tiếp cận từ các chủ thể quyền lực
hiện nay.
5
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
Tiếp cận về nhà nước pháp quyền dưới góc độ rất thực tiễn, cơng
trình “Phân cơng, phối hợp giữa các cơ quan trong thực hiện quyền lập
pháp, hành pháp và tư pháp ở Việt Nam” (Cao Anh Đơ, Nxb Chính trị
Quốc gia, 2013) đã nêu lên được 3 phần: Cơ sở lý luận, thực trạng, phương
hướng và giải pháp cho sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan trong
thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp ở Việt Nam hiện nay.
Bên cạnh các cơng trình khoa học được xuất bản dưới dạng sách
tham khảo, cịn có nhiều bài viết đăng trên các tạp chí như: “Khái niệm nhà
nước pháp quyền từ góc nhìn triết học” của Trần Ngọc Liêu, Tạp chí Triết
học số 11, năm 2009. Trong bài viết này, tác giả đưa ra khái niệm nhà nước
pháp quyền, nội dung và bản chất của nhà nước pháp quyền, khẳng định
nhà nước pháp quyền là một trình độ phát triển tất yếu của nhà nước. Theo
đó, nhà nước pháp quyền tư sản là hình thức chưa thể hiện hết nội dung,
còn nhà nước pháp quyền XHCN là nhà nước đã thể hiện hết nội dung của
nhà nước pháp quyền, là nhà nước pháp quyền theo nghĩa đầy đủ nhất.
Bài viết “Về một số nét đặc thù của nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa ở Việt Nam” của tác giả Phạm Văn Đức (Tạp chí Triết học số
9/2005) nêu lên được các đặc trưng cơ bản, mang nét riêng của nhà nước
pháp quyền Việt Nam. Từ đó đi đến khẳng định nhà nước pháp quyền
XHCN Việt Nam là sự thống nhất giữa cái phổ biến và cái đặc thù thông
qua sự so sánh những điểm giống và khác nhau về mơ hình nhà nước pháp
quyền của Việt Nam và trên thế giới nói chung.
“Một số tư tưởng cơ bản của C. Mác và Ph. Ăngghen về nhà nước”
(Trần Ngọc Liêu, Tạp chí Triết học, số 8/ 2004). Bài viết trình bày được
xuất phát điểm trong nghiên cứu nhà nước của các nhà kinh điển trong lịch
sử, các tính chất, đặc trưng của nhà nước trong quan niệm của các ơng và
có thể coi đó là chỉ dẫn cho việc xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp
quyền ở mỗi nước hiện nay, đặc biệt là Việt Nam.
6
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
Bài viết “Vấn đề đổi mới và hoàn thiện nhà nước theo hướng xây
dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa” của Lê Minh Quân (Tạp chí
Triết học số 3/2000) trình bày những điểm tiến bộ và hạn chế của nhà nước
trong từng lĩnh vực, mạnh dạn đưa ra những phương hướng, giải pháp để
đổi mới và hoàn thiện thể chế nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay.
Bên cạnh các cuốn sách chuyên khảo, các bài đăng trên tạp chí
chuyên ngành, nhiều luận án, luận văn chuyên sâu về nhà nước pháp quyền
XHCN đã được hoàn thành như: Luận án Tiến sĩ Triết học “Quan điểm của
Chủ nghĩa Mác – Lênin về nhà nước với việc xây dựng nhà nước pháp
quyền XHCN Việt Nam” của tác giả Trần Ngọc Liêu (2010) đã trình bày
khái quát và làm rõ giá trị lý luận của những quan điểm cơ bản của chủ
nghĩa Mác – Lênin về nhà nước đối với việc xây dựng nhà nước pháp
quyền XHCN Việt Nam. Từ đó, luận giải bản chất của nhà nước pháp
quyền, xác định những vấn đề đang đặt ra và hướng giải quyết nhằm tiếp
tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong
hiện thực.
Luận án Tiến sĩ Triết học “Quan điểm của Mác, Ăngghen, Lênin về
nhà nước XHCN và việc vận dụng để xây dựng nhà nước của dân, do dân,
vì dân Việt Nam hiện nay” của Trương Quốc Chính (2008). Cơng trình này
đã nêu được quan niệm của Mác, Ăngghen và Lênin về nhà nước và nhà
nước XHCN; nêu lên khía cạnh sự vận dụng chủ nghĩa Mác – Lênin về nhà
nước XHCN trong tiến trình xây dựng nhà nước của dân, do dân, vì dân ở
Việt Nam. Đồng thời chỉ ra được các nguyên tắc, giải pháp có tính định
hướng trong xây dựng nhà nước của dân, do dân, vì dân ở Việt Nam hiện
nay.
Luận văn Thạc sỹ Chính trị học “Học thuyết tam quyền phân lập với
việc hoàn thiện tổ chức bộ máy nhà nước ở Việt Nam hiện nay” của tác giả
Vũ Duy Tú (2010) trình bày về nội dung và sự thể hiện của học thuyết tam
quyền phân lập trong tổ chức bộ máy nhà nước ở một số nước phương Tây.
7
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
Từ đó, trình bày về sự vận dụng học thuyết đó trong việc xây dựng nhà
nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay.
- Những nghiên cứu về xây dựng và phát triển nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Liên quan đến hướng nghiên cứu này có các cơng trình sau: “Kinh tế
thị trường ở Việt Nam dưới góc nhìn của triết học” của tác giả Đặng Minh
Phương (Tạp chí nghiên cứu văn hóa, số 3). Bài viết phân tích thực chất
nền kinh tế thị trường ở Việt Nam nhìn từ góc độ triết học, chỉ ra những
mâu thuẫn phát sinh trong quá trình chuyển sang kinh tế thị trường ở Việt
Nam: mâu thuẫn trong mối quan hệ giữa kinh tế và chính trị; mâu thuẫn
giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất; mâu thuẫn trong vấn đề sở
hữu; mâu thuẫn giữa kinh tế thị trường với mục tiêu xây dựng con người
XHCN.
“Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam” của GS. TS Đỗ Hoài Nam (tapchicongsan.org.vn, 8/2013). Bài
viết đề cập tới một số quan điểm về phát triển kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam trong giai đoạn 2011 - 2020 và tầm
nhìn đến năm 2030.
Bài viết“Một số thành tựu trong phát triển kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta” của Nguyễn Đức Thủy
(tapchicongsan.org.vn, 6/2015) khái quát những thành tựu mà đất nước ta
đạt được qua gần 30 năm xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa, cụ thể là: Đưa Việt Nam ra khỏi tình trạng kém phát triển,
bước vào nhóm nước đang phát triển có thu nhập trung bình, đồng thời
hình thành được hệ thống kết cấu hạ tầng thiết yếu phục vụ đời sống kinh tế
- xã hội và cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Thể chế kinh tế, đặc
biệt là hệ thống luật pháp và bộ máy quản lý ngày càng được xây dựng,
hoàn thiện theo hướng tiến bộ, phù hợp. Công tác đối ngoại, hội nhập quốc
8
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
tế được triển khai sâu rộng và hiệu quả. Dân chủ trong xã hội tiếp tục được
mở rộng. Chính trị - xã hội ổn định, quốc phòng, an ninh được giữ vững…
Các cơng trình: “Tiếp tục đổi mới để xây dựng đồng bộ cơ chế quản
lý nền kinh tế thị trường định hướng XHCN” của GS. TS Hồ Văn Vĩnh
(Tạp chí Lý luận chính trị số 6 năm 2007). “Mục tiêu và đặc trưng bản
chất của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở nước ta” của GS. TS
Chu Văn Cấp (Tạp chí Lý luận chính trị, số 5 năm 2008). “Một số vấn đề
về kinh tế thị trường định hướng XHCN ở nước ta” của TS. Vũ Văn Phúc
và Trần Thị Minh Châu (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2001). “Tác
động của điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan đối với quá trình xây
dựng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam” của TS.
Dương Thị Liễu (Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2001)… có giá trị khoa
học to lớn, có ý nghĩa phục vụ cho mục đích tiếp tục nghiên cứu vấn đề xây
dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam
của các học giả khác.
- Những nghiên cứu về mối quan hệ giữa xây dựng nhà nước
pháp quyền với kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
Có thể kể đến các cơng trình sau: “Nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa trong quan hệ với kinh tế thị trường và xã hội dân sự” của Nguyễn
Văn Mạnh (Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 9/2008). “Một số ý kiến về
sự thể hiện quan điểm xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam khi bổ sung, phát triển cương lĩnh xây dựng đất nước
trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội” (Tạp chí Nhà nước và Pháp luật,
số 3/2009). “Tác động của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
đến quyền hành pháp trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt
Nam” của Nguyễn Trung Tín (2008). “Kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa với nhà nước pháp quyền và xã hội dân sự ở nước ta” của
Trần Ngọc Hiên (Tạp chí Cộng sản số 787, năm 2008).
9
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
Những nghiên cứu trên chủ yếu tập trung luận giải về cơ sở kinh tế
của việc xây dựng nhà nước pháp quyền, đó chính là kinh tế thị trường. Từ
đó phân tích mối quan hệ qua lại giữa hai yếu tố trên.
Như vậy, xung quanh vấn đề nhà nước pháp quyền, nhà nước pháp
quyền XHCN và kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam đã có
nhiều cơng trình nghiên cứu khá sâu sắc. Song, thực tiễn xây dựng nhà
nước pháp quyền XHCN trong bối cảnh kinh tế thị trường ở nước ta hiện
nay cũng đang nảy sinh nhiều vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, giải đáp như:
Tính tất yếu của việc xây dựng nhà nước pháp quyền trong xây dựng và
phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN; những vấn đề đặt ra trong
quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN trong bối cảnh kinh tế thị
trường định hướng XHCN hiện nay… Đây là những vấn đề mà luận văn
muốn hướng tới để nghiên cứu giải quyết.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
* Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở hệ thống hóa những nội dung lý luận và thực tiễn quá
trình xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam trong điều kiện
kinh tế thị trường định hướng XHCN, luận văn đi đến đề xuất một số giải
pháp góp phần xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN trong
bối cảnh mới hiện nay.
* Nhiệm vụ nghiên cứu
Để thực hiện được mục đích trên, nhiệm vụ của luận văn là:
- Hệ thống hóa một số vấn đề lý luận chung về nhà nước pháp quyền,
nhà nước pháp quyền XHCN và kinh tế thị trường định hướng XHCN cũng
như mối liên hệ giữa phát triển kinh tế thị trường và xây dựng nhà nước
pháp quyền.
- Phân tích thực trạng q trình xây dựng nhà nước pháp quyền
XHCN trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam
hiện nay.
10
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
- Đề xuất một số giải pháp góp phần xây dựng và hoàn thiện nhà
nước pháp quyền XHCN trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng
XHCN ở Việt Nam hiện nay.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
* Đối tượng nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt
Nam hiện nay.
* Phạm vi nghiên cứu
Luận văn tập trung nghiên cứu quá trình xây dựng nhà nước pháp
quyền XHCN ở Việt Nam từ khi đất nước bước vào đổi mới, xây dựng và
phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN đến nay.
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
* Cơ sở lý luận
Luận văn nghiên cứu dựa trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện
chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, nhất là lý luận về mối quan hệ giữa kinh
tế và chính trị, giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của chủ nghĩa
Mác – Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng Cộng sản
về xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân; về quan
điểm xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN và các cơng trình
nghiên cứu khoa học có liên quan đến đề tài.
* Phương pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng các phương pháp của phép biện chứng duy vật
như: Phương pháp thống nhất logic – lịch sử, phương pháp đi từ trừu tượng
đến cụ thể; kết hợp chặt chẽ các phương pháp: Phương pháp phân tích và
tổng hợp; phương pháp quy nạp và diễn dịch...
6. Đóng góp của luận văn
Luận văn nghiên cứu thành cơng sẽ góp phần bổ sung một số vấn đề
lý luận vào việc xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì
11
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
dân phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam hiện
nay. Từ đó, củng cố niềm tin vào đường lối lãnh đạo đúng đắn của Đảng
Cộng sản Việt Nam và con đường đi lên CNXH mà nước ta đã lựa chọn.
7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn
* Ý nghĩa lý luận
Luận văn góp phần hồn thiện lý luận về nhà nước pháp quyền xã
hội chủ nghĩa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
* Ý nghĩa thực tiễn
- Luận văn đề xuất một số giải pháp góp phần xây dựng và hồn
thiện nhà nước pháp quyền XHCN trong điều kiện kinh tế thị trường định
hướng XHCN ở Việt Nam hiện nay.
- Luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc
hoạch định các chính sách, kế hoạch xây dựng nhà nước pháp quyền ở
nước ta hiện nay, đồng thời cũng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu,
giảng dạy các mơn lý luận chính trị, pháp luật, kinh tế, triết học.
8. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận
văn gồm 2 chương, 5 tiết.
12
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
CHƢƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ XÂY DỰNG NHÀ NƢỚC
PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA TRONG ĐIỀU KIỆN
KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐỊNH HƢỚNG XHCN Ở VIỆT NAM
HIỆN NAY
1.1. Khái niệm nhà nƣớc pháp quyền
Để xác định được nội hàm khái niệm nhà nước pháp quyền, trước
hết cần phải khảo sát lịch sử hình thành khái niệm đó, những mầm mống tư
tưởng về nhà nước và pháp quyền từ thời kỳ cổ đại ở cả phương Đông và
phương Tây.
Ở phương Đơng, nhà nước được hình thành sớm do nhu cầu trị thủy,
chống giặc ngoại xâm và trở thành một cơng cụ tồn năng để cai trị nhân
dân, bảo vệ chế độ quân chủ chuyên chế. Những luật lệ đầu tiên cũng
nhanh chóng xuất hiện ở nhà nước Ai Cập – nhà nước ra đời sớm nhất trên
thế giới; nhưng bộ luật thành văn cổ nhất trong lịch sử loài người lại được
xây dựng tại Babylon cổ đại dưới thời vua Hamurabi (1792-1750 TCN) và
giữ vị trí quan trọng trong việc cai trị xã hội, bảo vệ chế độ sở hữu của tầng
lớp chủ nô.
Ở Trung Quốc cổ đại, thời kỳ này thường xuyên xảy ra các cuộc giao
chiến, tranh giành đất đai, quyền lực. Chính bối cảnh đó đã làm nảy sinh
nhiều tư tưởng chính trị - pháp luật mà đến nay vẫn còn nhiều giá trị. Các
nhà tư tưởng Trung Quốc cổ đại đã cố gắng tìm kiếm những cách thức
nhằm cải biến trật tự hiện thời. Nổi bật là tư tưởng “vô vi” của Lão Tử và
tư tưởng dùng sức mạnh của pháp luật để chấn hưng đất nước của Hàn Phi
Tử.
Đầu tiên phải kể đến quan niệm về “Đạo” và “Vô vi” của Lão Tử
(người sáng lập ra Đạo giáo). Ông quan niệm pháp luật là do vua tạo ra, vì
thế nó là nguồn gốc của áp bức bóc lột và trái với quy luật tự nhiên, là
người bạn đồng hành của tàn bạo và độc đoán. Tuân thủ những quy luật tự
13
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
nhiên (Đạo) của cuộc sống làm cho con người giữ được trọn vẹn bản tính
của mình. Ơng chủ trương một xã hội bình n trong một quốc gia nhỏ bé,
ít dân và dân thì thuần phác, hiền lành, nơi khơng cần học vấn, phương tiện
đi lại và binh khí, người dân sống một đời chất phác, hết ham muốn, hết
tranh giành. Muốn đạt tới một xã hội như trên, người cầm quyền nên tỏ ra
khiêm nhường, không dùng đến bạo lực, không can thiệp đến công việc của
dân, mà dùng “Đạo” để cảm hóa dân chúng. “Đạo” là cái mn vật thành ra
như nó hiện tồn hiện nay. Vì “Đạo” là quy luật của trời đất nên cách trị
nước hay nhất là “vơ vi”. Đó là: khơng làm gì trái với tự nhiên, không đem
tâm tư can thiệp vào việc người, giữ xã hội trong trạng thái quân bình và
đem lại hạnh phúc cho con người. “Vô vi” mà vẫn sai khiến được quần
thần, cai trị được đất nước. Chủ trương này thực chất không phải là trạng
thái tiêu cực của người yếm thế, phẫn thế hay là tư tưởng bất hành động
(theo quan điểm của các nhà luật học). Thực chất, đây là quan niệm hãy
thuận theo tự nhiên mà cai trị (tư tưởng này có những điểm tương đồng với
thuyết pháp quyền tự nhiên ở phương Tây cận đại), khơng làm gì nhưng
thực chất là làm được tất cả. Quan niệm của Lão Tử tiến bộ ở chỗ đã thấy
được sự tồn tại tất yếu của bản tính tự nhiên của con người (chưa được hiểu
là quyền tự nhiên như ở phương Tây) và để đảm bảo cho sự tồn tại của bản
tính tự nhiên đó thì sự cai trị tốt nhất là hãy thuận theo tự nhiên mà tồn tại,
khơng làm gì trái với tự nhiên. Tư tưởng này rất có giá trị đối với mơ hình
nhà nước pháp quyền thời hiện đại bởi việc nhận thức và bảo vệ các quyền
tự nhiên của con người thông qua pháp luật là nội dung quan trọng của nhà
nước pháp quyền. Điểm hạn chế trong tư tưởng của Lão Tử là quan điểm
“vơ vi” chỉ có tác dụng trong xã hội đơn giản, khơng có sự phát triển của
kinh tế và các quan hệ xã hội. Mặt khác, nếu để con người tồn tại theo bản
tính tự nhiên thì bản thân các cá thể có thể hủy diệt nhau theo những nhu
cầu bản năng của mình, dẫn đến sự hỗn loạn xã hội.
14
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
Hệ tư tưởng nghiêng về phía dùng sức mạnh của pháp luật, đối lập
với tư tưởng dùng đạo đức để quản lý xã hội của Nho giáo, còn gọi là “tư
tưởng pháp trị”. Những người khởi xướng tư tưởng này có thể coi là Quản
Trọng (683-640 TCN) và Tử Sản (khoảng 522 TCN). Các ông chủ trương
lấy pháp luật làm công cụ cơ bản để cai trị đất nước và đề ra nguyên tắc
“pháp bất ly thân”, bất cứ ai (vua, tôi, trên, dưới, sang, hèn) đều phải tuân
thủ pháp luật. Chủ trương tơn trọng vua, vì vua là người đặt ra pháp luật.
Các ông đưa ra yêu cầu: Pháp luật của vua phải rành mạch về luật – hình –
chính và hợp với lợi ích của dân theo thiên thời, địa lợi và nhân hòa. Pháp
luật ban hành phải cẩn trọng và ít thay đổi. [41; tr.24]
Thương Ưởng (khoảng 347 TCN) đã đưa tư tưởng pháp trị phát triển
lên một bước tiến mới. Ông chủ trương trị nước phải kết hợp cả ba yếu tố:
Pháp luật, quyền lực và lịng tin của dân. Trong đó, pháp luật là phương
tiện xác định tính hợp pháp của việc chiếm hữu ruộng đất bằng mua bán,
xác lập quyền bình đẳng giữa các tầng lớp xã hội và thiết lập chế độ chuyên
chế trung ương tập quyền.
Hàn Phi (280-233 TCN) là người phát triển tư tưởng pháp trị lên
đỉnh cao. Nội dung chủ yếu của tư tưởng pháp trị này là lấy pháp luật thay
cho lễ làm công cụ trị nước, an dân và tiền đề cho việc xây dựng chế độ
nhà nước phong kiến thịnh vượng.
Hàn Phi cho rằng, nhà nước rất cần tới pháp luật bởi pháp luật là
công cụ quan trọng để điều chỉnh xã hội.
Để duy trì một trật tự đẳng cấp phong kiến như mong muốn, theo
thuyết pháp trị, vua cần phải có ba yếu tố: Pháp, thế, thuật. Trong đó,
“pháp” có nghĩa là pháp luật, mệnh lệnh, chiếu chỉ xuất phát từ ý chí của
vua được gọi là “cái khuôn mẫu của thiên hạ” để thần dân noi theo mà tuân
thủ; “thế” có nghĩa là quyền uy, muốn pháp luật có thể được thi hành thì
vua phải có “thế”; cịn “thuật” là phương pháp điều hành, nghệ thuật quản
lý con người. Theo thuyết pháp trị, một khi đã hội tụ đủ cả 3 yếu tố: pháp,
15
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
thế, thuật thì vua phải chun quyền, độc đốn, chỉ cần thẳng tay dùng
nghiêm hình phạt để cai trị.
Ý nghĩa của tư tưởng pháp trị thể hiện ở những quan điểm chính trị
pháp luật thực tế và đã trở thành thực tiễn sống động trong đường lối cai trị
của các vị “thiên tử” sau đó. Tư tưởng pháp trị của Hàn Phi không chỉ là
sản phẩm của lịch sử, mà cịn là yếu tố có ý nghĩa quyết định trong việc cải
tạo và đưa đất nước Trung Hoa cổ đại vào thời kỳ phát triển mới.
Cùng với Lão gia, các quan điểm của Pháp gia có ý nghĩa quan trọng
cho sự hình thành quan niệm về nhà nước pháp quyền ở phương Đông sau
này.
Ở phương Tây cổ đại, những mầm mống tư tưởng về nhà nước pháp
quyền được hình thành và phát triển từng bước có tính kế thừa, thể hiện tập
trung nhất ở các nhà tư tưởng cổ đại như: Xơlơng, Hêraclít, Platon, Arixtốt.
Các nhà tư tưởng trên đây đã cố gắng giải thích rằng, mối quan hệ và tác
động qua lại giữa pháp luật và chính quyền nhà nước đã đảm bảo sự hoạt
động hài hòa của xã hội. Các ơng cho rằng, chính cái hình thức chính trị mà
trong đó, pháp luật là điều kiện bắt buộc chung vừa cả với công dân, vừa cả
với nhà nước là hợp lý và cơng bằng nhất. Chính quyền nhà nước, vừa thừa
nhận pháp luật, vừa bị giới hạn bởi pháp luật được coi là nhà nước chính
nghĩa.
Tư tưởng thống nhất quyền lực và pháp luật (cốt lõi của tư tưởng nhà
nước pháp quyền) trong việc tổ chức nhà nước Aten theo nguyên tắc dân
chủ được Xôlông (638-559 TCN) - nhà thông thái Hy Lạp thực hiện trong
các cải cách của mình vào thế kỷ VI trước Cơng ngun. Xơlơng coi bản
chất các cuộc cải cách của mình là: “Tơi giải phóng cho tất cả. Và điều đó
đạt được nhờ có sự ngự trị của pháp luật, bởi quyền lực và pháp luật hịa
hợp vào nhau”. [41; tr.28]
Hêraclít (530-470 TCN) hết sức coi trọng pháp luật và cho rằng,
pháp luật là phương thức để thực hiện cái phổ biến. Do vậy, theo ông,
16
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
người dân cần phải chiến đấu bảo vệ cho pháp luật, như bảo vệ cho ngơi
nhà của mình.
Vấn đề thể chế hóa xã hội được Platon (427-347 TCN) quan tâm
nhiều. Trong tác phẩm đối thoại Nhà nước, Platon vẽ nên bức tranh một xã
hội tương lai và khi luận chứng về nó, ơng đã giải quyết một loạt vấn đề lý
luận liên quan đến cấu trúc của xã hội đó.
Theo Platon, xã hội là một tổng thể hữu cơ có cơ cấu, chức năng và
lợi ích của mình, chứ khơng như là sự cố kết các cá nhân độc lập. Và trong
xã hội này lợi ích của tồn thể cao hơn lợi ích của từng bộ phận. Để ngun
tắc đó được thừa nhận, theo ông, nhà nước cần phải phục vụ cho lợi ích của
tồn xã hội, chứ khơng phải vì một nhóm nào đó, khơng phải là đa số hay
thiểu số, mà là vì tất cả.
Platon coi chế độ quý tộc là hình thức nhà nước tối ưu nhất và chia
nó thành hai loại nhỏ: Loại chỉ có một người nắm quyền lãnh đạo và loại
do một số người nắm quyền – đó là tầng lớp quý tộc.
Quan điểm về sự thống trị của các đạo luật hợp lý cũng được Arixtốt
(384-323 TCN) đề xướng. Ông được coi là “người cha” của khoa học chính
trị cổ đại.
Nhà nước, theo Arixtốt, là sự sáng tạo của tự nhiên, là sản phẩm của
sự phát triển tự nhiên. Nền tảng của nó là nhu cầu của con người. Pháp luật
đồng nhất với sự cơng bằng. Tính luật pháp và tính cơng bằng cần phải
trùng hợp với nhau. Đó cũng là quan điểm truyền thống của Platon, và
trước đó là của Xơcrát. Mục đích của pháp luật, cũng như của nhà nước là
nguồn lợi chung, và nó, tất nhiên là liên quan với sự công bằng. Pháp luật
như là một yếu tố tối quan trọng của nhà nước, điều tiết quan hệ của những
người tự do và công bằng và quan hệ thống trị - bị trị.
Arixtốt còn là người đầu tiên đề cập tới việc phân loại các cơ quan
quyền lực nhà nước. Theo ông, trong mọi chế độ nhà nước đều có “ba bộ
phận: Bộ phận thứ nhất là cơ quan tư vấn pháp lý về hoạt động của nhà
17
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
nước, bộ phận thứ hai là các tịa thị chính, bộ phận thứ ba là các cơ quan tư
pháp” [41; tr.34]. Ba bộ phận này, theo Arixtốt, tạo thành nền tảng của mỗi
nhà nước và chính sự khác nhau của chế độ nhà nước bắt nguồn từ sự tổ
chức khác nhau của mỗi bộ phận này.
Tóm lại, những đóng góp của các nhà tư tưởng Hy Lạp cổ đại đối với
sự hình thành và phát triển tư tưởng nhà nước pháp quyền khơng chỉ nằm ở
khía cạnh chứng minh cho quan niệm về sự thống trị của pháp luật và pháp
chế trong đời sống chính trị, mà cịn ở phương diện xem xét hệ thống, cơ
cấu và cơ chế chính quyền nhà nước, phân tích so sánh các hệ thống và
nguyên tắc cầm quyền khác nhau… Một bước tiến quan trọng trong
phương diện này là việc phân loại các cơ quan quyền lực tương ứng với đặc
trưng của các chức năng mà chúng thực hiện.
Tư tưởng về nhà nước pháp quyền thời cổ đại đã được các nhà tư
tưởng tư sản tiếp thu và phát triển trong thời phục hưng cận đại, thể hiện
thế giới quan pháp lý mới. Nội dung chủ yếu trong học thuyết tư sản về nhà
nước pháp quyền là chống chế độ chuyên quyền phong kiến, tình trạng vơ
pháp luật, pháp luật dã man, đấu tranh vì một chế độ nhà nước hoạt động
trên cơ sở phục tùng pháp luật, một nền pháp luật đảm bảo tự do, bình đẳng
và nhân đạo. Các nhà tư tưởng tư sản đã đề xướng cho các quan điểm pháp
quyền như: Pháp luật giữ vai trò thống trị trong việc điều chỉnh các quan hệ
xã hội, bảo vệ các quyền con người; sự bình đẳng trong quan hệ nhà nước
và cá nhân, chủ quyền nhân dân, nguyên tắc phân chia quyền lực… Học
thuyết nhà nước pháp quyền ra đời gắn với tên tuổi của các nhà tư tưởng vĩ
đại như: Xpinôza, G. Lốccơ, Môngtécxkiơ, Rútxô, Cantơ, Hêghen…
Xpinôza (1632-1677) là một trong những người đầu tiên đưa ra nền
tảng lý luận cho nhà nước dân chủ, liên kết với luật pháp, đảm bảo cho
quyền lợi và tự do thực sự của con người. Ơng khẳng định, nhà nước chỉ có
thể hùng mạnh khi nó bảo đảm cho mỗi cơng dân khơng chỉ cuộc sống, mà
cịn làm thỏa mãn các lợi ích của họ và phòng ngừa các nhà lãnh đạo khỏi
18
LUAN VAN CHAT LUONG download : add
