(LUẬN án TIẾN sĩ) di sản văn học của dòng văn trường lưu (hà tĩnh) từ góc nhìn văn hóa

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH

NGUYỄN TÙNG LĨNH

DI SẢN VĂN HỌC
CỦA DÒNG VĂN TRƯỜNG LƯU (HÀ TĨNH)
TỪ GĨC NHÌN VĂN HĨA

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
Chun ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 9220121

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Biện Minh Điền

Nghệ An, 2022

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 2
1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................ 2
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 4
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 5
4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 5
5. Đóng góp của luận án ..................................................................................... 6
6. Cấu trúc của luận án ....................................................................................... 7
Chương 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT
CỦA ĐỀ TÀI .................................................................................................... 8
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ...................................................................... 8

1.1.1. Việc ghi nhận, giới thiệu một số tác giả, tác phẩm của dòng văn Trường
Lưu trong thư tịch cổ (thế kỷ XVII – XIX) ......................................................... 8
1.1.2. Việc tìm hiểu, nghiên cứu di sản văn học của dòng văn Trường Lưu ................ 13
1.1.3. Vấn đề nghiên cứu di sản văn học của dòng văn Trường Lưu từ góc nhìn
văn hóa ............................................................................................................. 21
1.2. Cơ sở lý thuyết của đề tài .......................................................................... 25
1.2.1. Khái niệm văn hóa .................................................................................. 25
1.2.2. Khái niệm “dịng họ” và “văn hóa dịng họ” ........................................... 29
1.2.3. Văn hóa học và lý thuyết nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa ......... 34
Chương 2 SỰ HÌNH THÀNH VÀ Q TRÌNH VẬN ĐỘNG, PHÁT TRIỂN
CỦA DỊNG VĂN TRƯỜNG LƯU ............................................................... 38
2.1. Sự hình thành dịng văn Trường Lưu ......................................................... 38
2.1.1. Giới thuyết một số khái niệm liên quan .................................................. 38
2.1.2. Bối cảnh hình thành dịng văn Trường Lưu ............................................ 41
2.1.2.1. Bối cảnh lịch sử, xã hội ....................................................................... 41
2.1.2.2. Bối cảnh văn hóa ................................................................................. 45
2.2. Q trình vận động, phát triển của dòng văn Trường Lưu.......................... 52
2.2.1. Thời kỳ phôi thai .................................................................................... 52
2.2.2. Thời kỳ phát triển ................................................................................... 58

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


1

2.2.3. Thời kỳ kết thúc ..................................................................................... 64
2.3. Dòng văn Trường Lưu trong mối liên hệ với dòng văn Tiên Điền và sự hình
thành “văn phái Hồng Sơn” .............................................................................. 66
2.3.1. Dịng văn Trường Lưu ............................................................................ 66
2.3.2. Dòng văn Tiên Điền ............................................................................... 68

2.3.3. Mối liên hệ giữa hai dòng họ - dòng văn................................................. 69
2.3.4. Sự hợp lưu của hai dòng văn và vấn đề tên gọi Văn phái Hồng Sơn ............... 76
Chương 3 MỘT SỐ TRƯỜNG HỢP TIÊU BIỂU CỦA DI SẢN VĂN HỌC
DÒNG VĂN TRƯỜNG LƯU ......................................................................... 79
3.1. Phụng sứ Yên Đài tổng ca và Hồng Hoa sứ trình đồ của Nguyễn Huy Oánh ..... 79
3.1.1. Phụng sứ Yên Đài tổng ca ...................................................................... 79
3.1.1.1. Tình hình văn bản của tác phẩm .......................................................... 79
3.1.1.2. Giá trị và ý nghĩa nhiều mặt của Phụng sứ Yên đài tổng ca ................. 80
3.1.2. Hoàng Hoa sứ trình đồ ............................................................................ 82
3.1.2.1. Tình hình văn bản Hồng Hoa sứ trình đồ ........................................... 82
3.1.2.2. Giá trị và ý nghĩa nhiều mặt của Hồng Hoa sứ trình đồ ...................... 83
3.2. Hoa tiên của Nguyễn Huy Tự .................................................................... 84
3.2.1. Tình hình văn bản truyện Hoa tiên .......................................................... 84
3.2.2. Đặc sắc nội dung cảm hứng và nghệ thuật thể hiện của Hoa tiên ............ 86
3.3. Mai đình mộng ký của Nguyễn Huy Hổ .................................................... 94
3.3.1. Sự ra đời Mai đình mộng ký và tình hình văn bản tác phẩm ................... 94
3.3.2. Nội dung và giá trị nghệ thuật của Mai đình mộng ký ............................ 95
3.4. Chung Sơn di thảo của Nguyễn Huy Vinh ............................................... 106
3.4.1. Hồn cảnh ra đời và tình hình văn bản tác phẩm ................................... 106
3.4.2. Một số đặc điểm nổi bật về nội dung và nghệ thuật thể hiện của Chung
Sơn di thảo ..................................................................................................... 108
3.5. Nguyễn thị gia tàng ................................................................................. 110
3.5.1. Tình hình văn bản Nguyễn thị gia tàng ................................................. 110
3.5.2. Nội dung và giá trị văn hóa - văn học của Nguyễn thị gia tàng ............. 112
3.6. Mộc bản Trường Lưu .............................................................................. 113

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


2

3.6.1. Mộc bản Trường Lưu - một loại “sách” đặc biệt do nhiều thế hệ tác giả
dòng văn Trường Lưu tạo lập ......................................................................... 113
3.6.2. Mộc bản Trường Lưu được cấu thành bởi nhiều thành tố văn hóa và có giá
trị tổng hợp ..................................................................................................... 115
Chương 4 GIÁ TRỊ VĂN HÓA CỦA DI SẢN VĂN HỌC DÒNG VĂN
TRƯỜNG LƯU VÀ HƯỚNG TIẾP CẬN, KHAI THÁC ........................... 120
4.1. Giá trị văn hóa của di sản văn học dòng văn Trường Lưu ........................ 120
4.1.1. Tư tưởng đề cao “đạo học”, tìm cách đưa con người đến với đạo học............. 120
4.1.2. Ý thức sống và hành xử theo “đạo nhân”, gắn mọi hoạt động với việc bồi
dưỡng nhân cách, lẽ sống cho con người ........................................................ 127
4.1.3. Lòng thủy chung với tiền nhân và ý thức kiến tạo, lưu giữ di sản văn hóa
truyền thống ................................................................................................... 132
4.1.4. Ý thức tạo dựng, bồi đắp văn hóa dịng họ gắn với văn hóa làng và quê
hương xứ sở ................................................................................................... 136
4.1.5. Tinh thần tự tôn dân tộc, ý thức kiến tạo bản sắc và thái độ tôn trọng nét
riêng vùng miền trong trước thuật và sáng tác ................................................ 138
4.2. Hướng tiếp cận, khai thác và phát huy các giá trị của di sản văn hóa - văn
học dịng văn Trường Lưu .............................................................................. 147
4.2.1. Phát huy tinh thần hiếu học, nhân văn của dòng văn Trường Lưu trong bối
cảnh mới ........................................................................................................ 147
4.2.2. Từ trường hợp dòng họ - dòng văn Trường Lưu, tìm bài học kinh nghiệm
cho việc xây dựng văn hóa dịng họ và dịng họ văn hóa hiện nay .................. 149
4.2.3. Khai thác giá trị văn hóa của di sản văn hóa – văn học dịng văn Trường
Lưu dưới góc độ sản phẩm du lịch đặc thù của địa phương ............................ 151
KẾT LUẬN ................................................................................................... 154
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 158

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

1

LỜI CAM ĐOAN
Tơi cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu riêng của tôi dưới sự hướng
dẫn của PGS.TS Biện Minh Điền. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án
là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ cơng trình nào khác.
Tác giả luận án

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


2

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Tìm hiểu, nghiên cứu di sản văn học quá khứ của dân tộc là nhiệm vụ
quan trọng hàng đầu của khoa nghiên cứu văn học mà trước hết là lịch sử văn
học. Lịch sử văn học tập trung vào hai loại đối tượng cơ bản: thứ nhất, là hệ
thống và quá trình văn học (bao gồm hệ thống chỉnh thể của một nền văn học và
quá trình/ các thời kỳ, các giai đoạn văn học, khuynh hướng, trào lưu văn học);
thứ hai là các hiện tượng văn học (tác giả, tác phẩm, thể loại, nhóm, văn phái,...).
Dẫu tập trung vào loại đối tượng nào của lịch sử văn học, người nghiên cứu
cũng phải cố gắng chỉ ra, phân tích, khái quát cho được diện mạo, đặc điểm, quy
luật sinh thành, vận động, phát triển của văn học hoặc ở từng quá trình hoặc ở
các hiện tượng cụ thể. Nghiên cứu loại hiện tượng văn học là “nhóm”, “văn
phái” hay “dịng văn” của một dịng họ (như “Ngơ gia văn phái”, “Hồng Sơn
văn phái”) thực sự là vấn đề mới và không phải không phức tạp nhưng có vai trị
hết sức quan trọng trong lịch sử văn học Việt Nam. Dòng văn Nguyễn Huy tại
Trường Lưu, Hà Tĩnh (từ đây, gọi tắt là dòng văn Trường Lưu) là một trường

hợp như thế. Đây là một dịng văn có khối di sản văn hóa đồ sộ, trong đó có 02
di sản đã được UNESCO ghi danh là Mộc bản Trường Lưu và Hồng Hoa sứ
trình đồ.
1.2. Một đặc điểm nổi bật của lịch sử - văn hóa - xã hội Việt Nam thời
trung đại (từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIX) là sự ghi cơng và tơn vinh dịng họ,
nhất là những dịng họ có cơng với đất nước, cộng đồng, có truyền thống khoa
bảng, truyền thống văn chương. Dòng họ là một thành tố quan trọng trong cơ
cấu xã hội văn hóa truyền thống ở Việt Nam nói chung, vùng Bắc Bộ và Bắc
Trung Bộ nói riêng. Dịng họ, đặc biệt là dịng họ khoa bảng lại càng có vị trí và
vai trị quan trọng trong hệ thống chính trị cũng như sự phát triển kinh tế, xã hội,
văn hóa, giáo dục của đất nước.
Dòng họ Nguyễn Huy (thuộc làng Trường Lưu, xã Kim Song Trường,
huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh) là một dòng họ khoa bảng nổi tiếng trong lịch sử
nước ta với nhiều thế hệ liên tục, kế tiếp, để lại một khối di sản lớn, có đóng góp
xuất sắc cho lịch sử văn hóa, văn học dân tộc. Tính đến đầu thế kỷ XXI, dòng họ

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


3

Nguyễn Huy đã có lịch sử hơn 600 năm phát triển. Nhiều người trong dòng họ
sau khi học hành đỗ đạt, trở thành nhà chính trị, nhà ngoại giao, nhà văn hóa có
tầm vóc... Chỉ trong phạm vi một làng xã, dịng họ Nguyễn Huy đã có tới 2
người đỗ đại khoa, 25 người đỗ cử nhân, hương cống, 19 nho sinh, 39 hiệu sinh,
sinh đồ, tú tài, nhiều người làm quan, giữ các vị trí quan trọng trong các triều đại
phong kiến. Hầu như thế hệ nào của dòng họ Nguyễn Huy cũng có người để lại
những trước thuật, sáng tác có giá trị. Dịng họ Nguyễn Huy cũng chính là chủ
nhân của Trường học Phúc Giang (Phúc Giang Thư viện), nơi chứa đến hàng
vạn quyển sách. Trường học Phúc Giang lúc bấy giờ là một trung tâm giáo dục

lớn của nước nhà, là nơi đào tạo nhân tài, là trường học (một kiểu trường tư) hấp
dẫn để các nho sinh khắp mọi miền tìm đến. Tiếng vang của Trường học Phúc
Giang chỉ sau Quốc Tử giám ở kinh thành Thăng Long. Khối di sản văn hóa,
bao hàm cả văn hóa hữu thể và văn hóa tinh thần (trong đó có văn học) mà dịng
họ Nguyễn Huy Trường Lưu để lại đã được hậu thế ghi nhận và tiếp nhận không
chỉ ở trong nước mà ở cả diễn đàn quốc tế. Giá trị văn hóa của khối di sản ấy
(trong đó có di sản văn học) của dịng văn Trường Lưu (Hà Tĩnh) là vấn đề lớn,
còn nhiều điều chưa được tìm hiểu, nghiên cứu.
1.3. Dịng văn Trường Lưu là tập hợp các tác gia - tác phẩm của dòng họ
Nguyễn Huy. Đây là một dòng văn do nhiều tác giả của nhiều thế hệ kế tiếp
nhau sáng tác, tiêu biểu như Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Quýnh, Nguyễn
Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ, Nguyễn Huy Vinh... Cùng với các tác giả dòng họ
Nguyễn Tiên Điền và một số nho sĩ vùng đất núi Hồng sơng Lam, dịng văn
Trường Lưu đã góp phần làm nên Văn phái Hồng Sơn. Văn phái Hồng Sơn đã
có những đóng góp to lớn cho lịch sử văn học dân tộc ở cả hai thành phần sáng
tác (bằng chữ Hán và chữ Nôm), đặc biệt là ở thành phần văn học Nôm. Di sản
văn học của dòng văn họ Nguyễn ở Tiên Điền, Nghi Xuân, Hà Tĩnh (gọi tắt là
dòng văn họ Nguyễn Tiên Điền) đã từng được tìm hiểu, nghiên cứu nhiều, đặc
biệt là sáng tác của Đại thi hào Nguyễn Du. Nhưng di sản văn học của dòng văn
họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu (Can Lộc, Hà Tĩnh) và mối quan hệ giữa dòng
văn Trường Lưu và dòng văn Nguyễn Tiên Điền hiện cịn ít được tìm hiểu,
nghiên cứu.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


4

Tìm hiểu, nghiên cứu di sản văn học của dịng văn Trường Lưu từ góc
nhìn văn hóa là vấn đề có ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn mang tính thiết

yếu hiện nay. Đây vừa là địi hỏi của yêu cầu nghiên cứu lịch sử văn học dân tộc,
vừa là đòi hỏi của yêu cầu nghiên cứu văn hóa, văn học một vùng đất với nhiều
nét đặc thù độc đáo.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là Di sản văn học của dòng văn Trường
Lưu (Hà Tĩnh) từ góc nhìn văn hóa.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
Từ góc nhìn văn hóa, luận án tìm hiểu, nghiên cứu di sản văn học của
dòng văn Trường Lưu trên các phương diện cơ bản: sự hình thành, diễn trình,
các mối liên hệ văn hóa, văn học, vị thế của dịng văn Trường Lưu; đóng góp,
giá trị, ý nghĩa của di sản văn học dòng văn Trường Lưu; hướng khai thác, phát
huy các giá trị văn hóa - văn học của khối di sản đáng quý này trong bối cảnh
hiện nay.
Văn bản tác phẩm dùng để khảo sát, bao gồm tất cả các tác phẩm của
dòng văn Trường Lưu hiện đã sưu tầm, tập hợp được trong các cơng trình:
- Các tác giả dòng văn Nguyễn Huy Trường Lưu - Cuộc đời và tác phẩm
(Nguyễn Huy Mỹ chủ biên), Nxb Lao động - Trung tâm Văn hóa ngơn ngữ
Đơng Tây, 2012.
- Tuyển tập Thơ văn Nguyễn Huy Oánh (Lại Văn Hùng chủ biên), Nxb
Hội Nhà văn, 2005.
- Dòng văn Nguyễn Huy ở Trường Lưu (Viện Văn học), Nxb Khoa học xã
hội, 2000.
- Sơ học chỉ nam (Nguyễn Huy Oánh), Nxb Đại học Vinh, Nghệ An.
- Thạc Đình di cảo (Nguyễn Huy Oánh), Nxb Khoa học xã hội, 2014.
- Phụng sứ yên kinh tổng ca (Nguyễn Huy Oánh), Nxb Đại học Vinh, 2014.
- Hồng Hoa sứ trình đồ (Nguyễn Huy nh), Nxb Đại học Vinh, 2018.
- Nguyễn Huy Quýnh - Cuộc đời và thơ văn (Nguyễn Huy Mỹ chủ biên),
Nxb Lao động - Trung tâm Văn hóa ngơn ngữ Đơng Tây, 2012.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


5

- Hoa tiên (Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Thiện), Nxb Văn học, Hà Nội, 1978.
- Nguyễn Huy Hổ với Mai đình mộng ký (Viện Văn học), Nxb Hội Nhà
văn, Hà Nội, 1997.
- Nguyễn Huy Vinh với Chung Sơn di thảo (Lại Văn Hùng chủ biên), Nxb
Hội Nhà văn, Hà Nội, 2005.
- Một số tài liệu khác có liên quan đến dịng văn và di sản văn hóa, văn
học của dịng văn Nguyễn Huy Trường Lưu.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở khảo sát, nhận diện dịng văn Trường Lưu, luận án nhằm phân
tích, làm rõ quá trình hình thành, phát triển, đặc điểm của dòng văn và di sản văn
học của dòng văn Trường Lưu; xác định vai trò của dòng văn này trong lịch sử
văn học dân tộc nói chung, trong sự hình thành Văn phái Hồng Sơn và sự phát
triển của lịch sử văn hóa địa phương Hà Tĩnh nói riêng; cũng từ đây, đề xuất
hướng bảo tồn, phát huy và khai thác giá trị văn hóa của di sản dịng văn Trường
Lưu trong bối cảnh hiện nay.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
3.2.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu dịng văn Trường Lưu và xác lập
cơ sở lý thuyết cho việc thực hiện đề tài Di sản văn học của dòng văn Trường
Lưu (Hà Tĩnh) từ góc nhìn văn hóa.
3.2.2. Nhận diện dịng văn Trường Lưu, khái quát bối cảnh hình thành và
quá trình vận động, phát triển của dịng văn Trường Lưu.
3.2.3. Đi sâu phân tích, xác định đặc điểm của một số hiện tượng tiêu biểu
từ di sản văn học dòng văn Trường Lưu; khái quát, minh định các giá trị văn hóa
của di sản văn học dịng văn Trường Lưu.

3.2.4. Đề xuất hướng tiếp cận, khai thác các giá trị văn hóa của di sản văn
học dịng văn Trường Lưu nhằm phục vụ cho các hoạt động văn hóa hiện nay.
4. Phương pháp nghiên cứu
Luận án sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau, trong đó có
các phương pháp chính:

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


6

4.1. Phương pháp phân tích - tổng hợp: Phương pháp này nhằm giúp cho
việc phân tích và tổng hợp các vấn đề, các nội dung được khảo sát theo yêu cầu
của từng chương và toàn bộ luận án.
4.2. Phương pháp lịch sử: Phương pháp lịch sử giúp cho việc nhìn nhận,
xác định q trình hình thành, phát triển của dịng văn Trường Lưu, tái hiện
những nét chính của bối cảnh lịch sử - văn hóa - xã hội có ảnh hưởng, tác động
đến dòng văn Trường Lưu.
4.3. Phương pháp so sánh - loại hình: Phương pháp này được dùng để đối
chiếu, so sánh những nét tương đồng và khác biệt, đa dạng và thống nhất của các
nội dung thuộc dòng văn Trường Lưu được tạo dựng từ nhiều tác giả với nhiều
phương thức và loại hình - thể loại sáng tác khác nhau.
4.4. Phương pháp liên ngành: Phương pháp này giúp cho việc huy động
tri thức của một số ngành khác như văn hóa học, triết học, lịch sử, ngơn ngữ
học... nhằm tham chiếu, soi tỏ các vấn đề được khảo sát, tìm hiểu trong luận án.
4.5. Phương pháp cấu trúc - hệ thớng: Phương pháp này giúp cho việc
nhìn nhận di sản văn học của dòng văn Trường Lưu từ góc nhìn văn hóa trong
một hệ thống chỉnh thể với những quy luật tạo thành của nó...
5. Đóng góp của luận án
- Luận án là cơng trình đầu tiên nghiên cứu di sản văn học của Dòng văn

Trường Lưu (Hà Tĩnh) từ góc nhìn văn hóa với tư cách là một vấn đề chuyên
biệt, với cái nhìn tập trung và hệ thống.
- Luận án là một sự nỗ lực bao quát, khái quát bối cảnh sinh thành, diện
mạo và q trình vận động, phát triển của dịng văn Trường Lưu; chỉ ra các mối
liên hệ giữa dòng văn họ Nguyễn Huy (Trường Lưu) và dòng văn họ Nguyễn
(Tiên Điền), minh định bước đầu sự hợp lưu của hai dòng văn đóng vai trị trụ
cột trên đất Hồng Lam tạo nên Văn phái Hồng Sơn.
- Luận án đi sâu tiếp cận một số hiện tượng tiêu biểu của dòng văn
Nguyễn Huy (Trường Lưu), phân tích, làm rõ những đặc điểm của di sản văn

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


7

học mà họ để lại, xem đây như là kết tinh thành tựu của sáng tác dòng văn
Trường Lưu.
- Luận án khái quát, xác định các giá trị văn hóa của di sản văn học dòng
văn Trường Lưu, trên cơ sở đó, đề xuất hướng tiếp cận và khai thác các giá trị
văn hóa từ dịng văn này.
- Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho việc
tìm hiểu, nghiên cứu di sản văn học của dịng văn Trường Lưu, nghiên cứu sự
hình thành và đóng góp của Văn phái Hồng Sơn cho lịch sử văn hóa, văn học
dân tộc.
6. Cấu trúc của luận án
Ngoài Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận
án gồm 4 chương.
Chương 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu và cơ sở lý thuyết của đề tài
Chương 2. Sự hình thành và quá trình vận động của dòng văn Trường Lưu
Chương 3. Một số hiện tượng tiêu biểu của di sản văn học dòng văn

Trường Lưu
Chương 4. Giá trị văn hóa của di sản văn học dòng văn Trường Lưu và
hướng tiếp cận, khai thác.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


8

Chương 1
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
1.1.1. Việc ghi nhận, giới thiệu một số tác giả, tác phẩm của dòng văn
Trường Lưu trong thư tịch cổ (thế kỷ XVII – XIX)
Dòng văn Trường Lưu là dòng văn của dòng họ Nguyễn Huy ở làng
Trường Lưu, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Trong suốt chiều dài lịch sử, các tác
giả thuộc nhiều thế hệ nối tiếp nhau của dòng họ đã tạo nên một khối lượng tác
phẩm lớn thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau… Tính đến đầu thế kỷ XXI, dịng họ
Nguyễn Huy Trường Lưu đã có lịch sử hơn 600 năm phát triển. Nhiều người
thuộc dòng họ vừa là nhà chính trị, nhà ngoại giao, nhà địa chí, nhà văn hóa như
Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Quýnh, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ,
Nguyễn Huy Vinh... Hầu như thế hệ nào của dịng họ Nguyễn Huy cũng có
người để lại di sản văn chương. Trường học Phúc Giang (Phúc Giang Thư viện)
của dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu là nơi "chứa đến mấy vạn quyển sách",
đương thời được xem như là một trung tâm giáo dục lớn, là nơi đào tạo nhân tài
của nước nhà. Hàng năm, các nho sinh khắp mọi miền tìm đến.
Văn bản đầu tiên, lâu đời nhất đề cập đến các danh nhân - tác giả dòng
văn Trường Lưu là hai tấm Văn bia hiện đặt tại Văn miếu Quốc Tử Giám Hà
Nội: Bia số 71, khắc tên Nguyễn Huy Oánh và bia số 79 khắc tên Nguyễn Huy

Quýnh. Bia số 71 do Hàn lâm viện Thừa chỉ Dương Công Thụ soạn, ghi: "Cho
đỗ Đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ đệ tam danh: Nguyễn Huy Oánh: xã Lai Thạch,
huyện La Sơn, Tri phủ" [104; 530]. Bia số 79 do Thiêm đô ngự sử kiêm Quốc
Tử Giám Tư nghiệp Phan Trọng Phiên soạn, ghi: "Cho đỗ Đệ tam giáp Đồng
tiến sĩ xuất thân 11 người… Nguyễn Quýnh: xã Lai Thạch, huyện La Sơn, Tri
huyện, đỗ Giải nguyên, 39 tuổi" [104; 557]. Các nội dung này cũng được Ngô
Đức Thọ dịch, in trong sách Văn bia Tiến sĩ Văn Miếu Quốc Tử Giám Thăng
Long (2010) nhân Kỷ niệm 1000 năm Thăng Long Hà Nội.
Sách Bắc sứ thông lục của Lê Quý Đôn cho biết, 11 năm sau khi thi đỗ
Tiến sĩ, lúc đang giữ chức Tham chính xứ Sơn Nam, Nguyễn Huy Oánh đã được

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


9

đề cử làm phó sứ để chuẩn bị cho chuyến đi sứ Trung Hoa vào năm 1761: “Phó
sứ hai người. Vâng cử các viên sau đây: Nguyễn Huy Oánh (chức Đông các Học
sĩ, Tham chính xứ Sơn Nam, 45 tuổi, đỗ khoa thi Mậu Thìn (1748), đến nay
được 11 năm…” [38; 45]. Tuy chuyến đi sứ năm 1761 sau đó khơng có Nguyễn
Huy nh nhưng đây cũng có thể coi là một cơ sở, điều kiện quan trọng để 5
năm sau, Nguyễn Huy Oánh chính thức được cử làm Chánh sứ, dẫn đầu đoàn sứ
bộ Việt Nam đi sứ Trung Hoa vào năm 1766.
Văn bản tiếp theo giới thiệu về tác giả, tác phẩm của dòng văn Trường
Lưu là Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú. Trong Lịch triều hiến
chương loại chí, phần Văn tịch chí, Phan Huy Chú viết: "Tính lý toản yếu, 2
quyển; Tứ thư ngũ kinh toản yếu, 15 quyển - Thám hoa Nguyễn Huy Oánh soạn.
Nhặt tất cả các bản của các danh gia, soạn chép những điều cốt yếu, nhưng tựu
trung sửa chữa rất nhiều..."[19; 404]; "Nguyễn Thám hoa thi tập, 1 quyển.
Nguyễn Huy Oánh soạn các bài làm khi đi sứ" [18; 471].

Cùng với Lịch triều hiến chương loại chí, các sách khác như Đỉnh Khiết
Đại Việt lịch triều đăng khoa lục, Đại Việt lịch đại đăng khoa, Liệt huyện đăng
khoa bị khảo, Tam khôi lục, Tam khôi bị lục... cũng đều có ghi chép tóm tắt về
tiểu sử của Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Quýnh [61; 6].
Sách Đại Việt sử ký tục biên chép về Nguyễn Huy Oánh: "Tháng ba, thi
Hội các cống sĩ. Lấy bọn Vũ Miên, 13 người hợp cách. Đến lúc thi Điện, lấy
Nguyễn Huy Oánh tiến sĩ cập đệ tam danh (thám hoa), Trịnh Xuân Chú, Vũ
Miên 11 người đồng tiến sĩ xuất thân" [202; 226]. Đến năm 1765, (khoảng tháng
10 - 11), chép "Sai Chính sứ Nguyễn Huy nh, phó sứ Lê Dỗn Thân, Nguyễn
Thưởng đi sứ sang nhà Thanh" [202; 314].
Sách Việt Hoa thông sứ sử lược của Sơng Bằng - Vân Hạc có viết về hành
trình đi sứ Trung Hoa của Nguyễn Huy Oánh: "Sứ bộ này rời kinh thành Thăng
Long ngày mồng 9 tháng Mạnh xuân năm Bính Dần (1766) đến Bắc Kinh ngày
20 tháng Quý đông cùng năm, đi mất 11 tháng 21 ngày và vượt qua 1.600 dặm
gần một vạn cây số [13; 49, 50]; "Dâng quốc thư, cống phẩm và dự vào lễ triều
kiến, là nhiệm vụ sứ bộ thực hành xong. Chánh sứ Nguyễn Huy Oánh và các
tùng viên sau khi nhận đồ tặng hảo của Bắc triều sẽ sửa soạn ngày về nước.
Chừng độ ngót một năm thì về đến Thăng Long" [13; 57].

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


10

Sách Đại Nam thực lục, Tập 5, ghi chép về Nguyễn Huy Hổ: "Người đi
theo làm việc là Trưởng sử Nguyễn Văn Bảng, Giám chính Hồng Cơng Dương
đều gia 1 hàm, sỹ nhân là Nguyễn Huy Hổ, nhắc bổ làm Linh đài lang ở Khâm
thiên giám" [137; 680].
Sách Đại Nam nhất thống chí giới thiệu Nguyễn Huy Oánh và Nguyễn
Huy Quýnh (Nguyễn Quýnh): "Người xã Lai Thạch, huyện La Sơn, đỗ Thám

hoa khoa Mậu Thìn (1748) năm Cảnh Hưng đời Lê Hiển Tôn, làm quan đến
chức Thị lang bộ Lại rồi về trí sĩ. Sau lại được vời ra làm Thượng thư bộ Công.
Em ông là Nguyễn Quýnh cũng đỗ Tiến sĩ, làm quan đến chức Đốc thị Thuận
Khánh, anh em cùng làm quan một triều. Ơng có dựng một lầu để sách, có vài
vạn quyển, dạy học tới vài vạn người. Trong số học trò cùng đỗ một triều đến 30
người; còn hạng ra làm Tri châu, Tri huyện thì khơng kể xiết" [140; 755].
Sách Vũ Trung tùy bút của Phạm Đình Hổ kể về việc Nguyễn Huy Quýnh
đi thi Hội năm Nhâm Thìn (1772) cho biết: tuy bị nộp "nhầm quyển" nhưng như
có "quỷ thần" giúp đỡ nên ông vẫn thi đỗ”; "Người Lai Thạch là Nguyễn Quýnh,
em ông thám hoa Nguyễn Oánh. Khoa thi hội năm Nhâm Thìn (1772) vào kỳ đệ
tứ xong, nộp quyển ra về, ơng thám địi xem quyển nháp, thì té ra nộp nhầm, vẫn
cịn lưu quyển có dấu lại... Quả nhiên, ơng được vào trúng cách, đỗ đại khoa...
Ơng cho là có quỷ thần giúp đỡ, nên sau này khi ra làm quan, vẫn thường hỏi
thăm đến nhà ấy" [58; 96].
Năm 1851, Trương Quốc Dụng trong tác phẩm Thoái thực ký văn, tuy
không đề cập đến tiểu sử, sự nghiệp của Nguyễn Huy Oánh nhưng lại kể một
câu chuyện khá thú vị, thậm chí có màu sắc liêu trai, kể về Nguyễn Huy Oánh
lúc nhỏ có tên là Sưởng... Trong tác phẩm này, Trương Quốc Dụng cũng viết về
tình bạn giữa Phan Kính và Nguyễn Huy Oánh, cho biết: sau khi thi Hương đỗ
Cử nhân thì Nguyễn Huy Oánh bỏ học làm đạo sĩ, không thi nữa, Phan Kính
khuyên can mãi không được, bèn bày trị chọc giận, khích tướng, khơng qua lại
nữa để “nh ơm cục tức trong lịng, về học lại, sau cũng đỗ Tiến sĩ cập đệ, bèn
làm bạn như ban đầu" [29; 383,443].
Bùi Dương Lịch trong Nghệ An ký cũng có chép về Nguyễn Huy Oánh và
Nguyễn Huy Quýnh, trong đó phần về Nguyễn Huy Oánh ghi khá chi tiết: "Ông
làm quan đến Cửu phẩm, nhưng chưa được dùng đúng năng lực. Ông lập một

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

11

thư viện chứa đến mấy vạn quyển sách. Từ đầu đến cuối, học trị của ơng có vài
ngàn người, trong đó có hơn 30 người đỗ Tiến sĩ cùng làm quan đồng triều. Còn
đỗ Hương cống được trao chức vụ trách nhiệm thì khơng biết bao nhiêu mà kể"
[93; 308, 309].
Tại làng Trường Lưu, dòng họ Nguyễn Huy hiện còn lưu giữ được gần 70
bản sắc phong, lệnh chỉ, văn chỉ Hán Nôm của các triều đại phong kiến phong
cho Nguyễn Công Ban, Nguyễn Huy Tựu, Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Thị Đài,
Nguyễn Huy Cự, Nguyễn Huy Trác... trong đó, sắc phong sớm nhất là vào năm
Chính Hòa (1693), sắc phong muộn nhất vào năm Bảo Đại (1943). Nguyễn Huy
Oánh là người có nhiều sắc phong nhất, đó là các sắc vào năm Cảnh Hưng thứ
15 (1754), Cảnh Hưng thứ 21 (1761), Cảnh Hưng thứ 28 (1767), Cảnh Hưng thứ
39 (1778) và Cảnh Hưng thứ 44 (1783) [11; 148-164].
Cùng với các tư liệu trên, dòng họ Nguyễn Huy hiện còn lưu giữ được hai
cuốn gia phả: Lai Thạch Nguyễn thị gia tàng và Phượng Dương Nguyễn tơng thế
phả. Trong đó, Phượng Dương Nguyễn tông thế phả do Nguyễn Huy Tự soạn,
Nguyễn Huy Vinh, Nguyễn Huy Toản tục biên (chép tiếp), Nguyễn Huy
Chương sao lục cuối cùng, nội dung gồm các phần:
- Phượng Dương Nguyễn tông thế phả tự
- Phượng Dương Nguyễn tông thế phả đồ
- Phượng Dương thể phổ.
Lai Thạch Nguyễn thị gia tàng - được hiểu là tàng thư của họ Nguyễn
[Huy] ở Lai Thạch, do Nguyễn Huy Vinh biên soạn dựa trên những tư liệu của
dịng họ mà ơng đã sưu tầm được. Nội dung gồm các phần:
- Hạ Nguyễn quý hầu cập đệ gia môn vinh thịnh tự.
- Hạ Nguyễn tiến triều quý hầu gia môn vinh thịnh tự.
- Ghi chép một số bài thơ tặng trong dịp đi sứ.
- Tứ Nhâm Thìn khoa Tiến sĩ Quảng Thuận đạo Đốc thị kiêm Lý lương
hướng nhung vụ Đề đốc Học chính Hàn lâm viện chế tặng Thị giảng thụy Trung

Ý Nguyễn công hành trạng.
- Tiên quân Đốc đồng công gia truyện.
- Liệt phu nhân gia truyện…

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


12

Lai Thạch Nguyễn thị gia tàng và Phượng Dương Nguyễn tông thế phả
không những ghi chép về thế thứ, gia phả của dòng họ Nguyễn Huy ở Trường
Lưu mà còn cung cấp nhiều thông tin quý về lịch sử nước ta thời Lê - Trịnh.
Về các tác giả - tác phẩm văn học của dòng văn Nguyễn Huy Trường Lưu,
ngay đương thời, đã có khá nhiều người bàn đến. Theo Thái Kim Đỉnh, "Ngay
sau khi mới hoàn thành, nhiều tác phẩm của dòng văn họ Nguyễn làng Tràng
Lưu đã được học trò, thân quyến chép tay và truyền rộng ra cả nước" [101; 7].
Người nhắc đến Nguyễn Huy Oánh đầu tiên có lẽ là Phạm Đình Hổ.
Trong tác phẩm Vũ Trung tùy bút, Phạm Đình Hổ viết: "Trong khoảng đời Vĩnh
Hựu, Cảnh Hưng, các bậc tiền bối danh cơng có nhiều ông lưu ý về thi luật.
Nguyễn Tôn Khuê thực là một tay lãnh tụ về thời ấy; thứ hai đến Nguyễn Huy
Oánh rồi đến Hồ Sĩ Đống cùng nối nhau khởi lên, tự lập thành một nhà thơ có
tiếng. Ta lại thường xem thơ của các bậc tiền bối, như thơ của Phúc Khê Cơng
thì tinh vi đẹp đẽ, nhưng có phần vụn vặt q. Lai Thạch Cơng là bậc thanh cao,
nhưng vẫn có ý mơ phỏng…" [58; 182].
Sau Phạm Đình Hổ, các tác giả là nho sĩ như Nguyễn Thiện, Cao Bá Quát,
Vũ Đãi Vấn, Nguyễn Văn Tố... tham gia nhuận sắc, giới thiệu về Nguyễn Huy
Tự và truyện Hoa tiên.
Dựa theo bài tựa khi nhuận sắc Hoa tiên của Vũ Đãi Vấn viết vào năm
1829, có thể thấy, Nguyễn Thiện chính là người đầu tiên nhuận sắc Hoa tiên:
"Nguyễn Công ở tổng Lai Thạch huyện La Sơn bắt đầu làm quốc âm và Nguyễn

Thiện làng Tiên Điền theo đó mà nhuận sắc"; "Hoa tiên ký là một tác phẩm văn
học nổi tiếng của thời cuối Lê đầu Nguyễn. Tác giả là Nguyễn Huy Tự đã dựa
vào một ca bản của Trung Quốc đời Minh đề là Hoa tiên ký mà soạn vào khoảng
giữa thế kỷ 18. Nhưng bản Hoa tiên ký được lưu hành từ đầu đời Nguyễn lại là
bản đã do Nguyễn Thiện nhuận sắc" [57; 5]. Vũ Đãi Vấn cũng cho biết, do chưa
thỏa mãn với việc nhuận sắc của Nguyễn Thiện nên ông mới tiếp tục cơng việc
này; "Ơng đã khơng quản mình thiển lậu mà đem thêm bớt, thay đổi, sửa chữa,
đầy năm mới xong"... Bài tựa đề tháng 7 năm Quý Mão đời Thiệu Trị của Cao
Bá Quát lại cho biết rằng trong khi được đọc truyện này, ông bèn lại mạo muội
chấm sửa, chỉ muốn đính chính những chỗ sai lầm, gỡ ra những mối phiền phức,

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


13

khắc thành bản sách của một nhà, nhưng bỗng phải đi xa, cuối cùng chưa xong
được. Xem như thế thì sau Nguyễn Thiện" [157; 5].
Qua một số tư liệu văn bia, chính sử, địa chí, gia phả nêu trên, có thể thấy
việc giới thiệu về các tác giả dòng văn Nguyễn Huy đã được diễn ra khá sớm,
khá đầy đủ, không những được người đương thời ghi chép mà ngay cả các thế
hệ trong dịng họ cũng rất có ý thức trong việc biên chép về họ tộc mình. Thơng
qua các tư liệu này, tiểu sử, công lao, hành trạng, văn nghiệp của các danh nhân
dòng họ Nguyễn Huy được phác họa một cách khá rõ nét, giúp hậu thế có thể
hình dung về một dịng họ có bề dày lịch sử, truyền thống văn hóa, khoa bảng
đất Hồng Lam.
1.1.2. Việc tìm hiểu, nghiên cứu di sản văn học của dịng văn Trường Lưu
Có thể nói việc in ấn, giới thiệu tác phẩm của dòng văn Trường Lưu, cho
đến nay đã đạt những kết quả rất đáng ghi nhận. Việc cơng bố nhiều ấn phẩm
nghiên cứu về dịng văn Trường Lưu vừa cho thấy sức hấp dẫn, lơi cuốn của

dịng văn này là rất lớn, đồng thời cũng góp phần bổ sung cho việc nghiên cứu
văn học dân tộc, văn học địa phương.
Từ lâu, dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu với những thành tựu văn học,
văn hóa rực rỡ được trải dài trong gần 6 thế kỷ đã trở thành đối tượng của nhiều
nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa. Có thể chia việc nghiên cứu dịng văn Nguyễn
Huy Trường Lưu thành ba giai đoạn: trước năm 1945, từ năm 1945 - 1975 và từ
năm 1975 đến nay.
Trước 1945, các tác giả như Nguyễn Thiện, Vũ Đãi Vấn, Tản Đà, Nguyễn
Tiến Lãng, Dương Quảng Hàm, Đào Duy Anh, Hoàng Xuân Hãn,… đã từng tìm
hiểu, nghiên cứu về các tác phẩm của Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ.
Trong lịch sử văn học dân tộc, ít có một tác phẩm nào được nhiều người
nhuận sắc như Hoa tiên. Thái Kim Đỉnh cho rằng, Nguyễn Thiện chính là người
đầu tiên nhuận chính Hoa tiên truyện của Nguyễn Huy Tự [37; 175].
Tiếp sau Nguyễn Thiện, Vũ Đãi Vấn tham gia nhuận sắc Hoa tiên vào
năm 1828, Cao Bá Quát nhuận sắc năm 1843, Đỗ Hạ Xuyên tiến hành khắc in
vào năm 1875... Năm 1970, Nhà xuất bản Đồng Tháp đã cho in lại tác phẩm
Hoa tiên của Nguyễn Huy Tự.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


14

Có thể nói Tản Đà - Nguyễn Khắc Hiếu là người tiên phong trong nghiên
cứu, đánh giá về Hoa tiên qua bài viết “Văn Hoa tiên và văn Kiều”, in trên Phụ
nữ Tân văn, số Xuân 1934.
Năm 1937, Nguyễn Tiến Lãng, ngun Chánh Văn phịng đặc trách báo
chí và văn thư tại Ngự tiền Văn phòng của vua Bảo Đại có bài diễn thuyết tại
Huế “Nét hay vẻ đẹp của truyện Hoa tiên”.
Năm 1941, khi viết cuốn Việt Nam văn học sử yếu, Dương Quảng Hàm đã

đánh giá rất cao ba tác phẩm gồm Chinh phụ ngâm, Cung oán ngâm khúc và
Hoa tiên truyện. Ông cho rằng ba tác phẩm này đã chiếm một vị trí đặc biệt
trong nền văn học chữ Nôm nước ta thời Lê trung hưng. Và Hoa tiên cũng như
hai tác phẩm kia đã có ảnh hưởng nhất định đến Truyện Kiều. Dương Quảng
Hàm nhận xét: "Khi ta đọc truyện Hoa tiên, thấy có nhiều câu hoặc giống hẳn,
hoặc hơi giống những câu trong Truyện Kiều thì biết rằng tác giả Truyện Kiều đã
đọc truyện Hoa tiên và đã chịu ảnh hưởng của tác giả truyện ấy" [47; 315].
Hoàng Xuân Hãn là người đầu tiên (năm 1943) đưa ra khái niệm Hồng
Sơn văn phái, coi đây là một dòng văn tương tự như các dòng văn Hội Tao đàn,
Ngô Gia văn phái... Năm 1943, trong Thi văn hợp tuyển, Dương Quảng Hàm
cũng có nhắc đến Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Thiện và Hoa tiên.
Năm 1942, Kiều Thanh Quế có bài "Nỗi lịng Tố Như dưới triều Gia Long
- So sánh hai áng văn chương ra đời dưới triều ấy: Kiều và Hoa tiên" (Tạp chí
Tri Tân, số 50, tháng 6 - 1942), ông cho rằng: Truyện Kiều là một áng văn
khơng tiền, tuyệt hậu. Nó ra đời dưới triều Gia Long, đồng thời với một áng văn
chương khác hiện nay cũng còn nổi danh: Hoa tiên truyện [134; 19].
Với Mai đình mộng ký, khác với Hoa tiên truyện, Mai đình mộng ký
phải mãi đến gần giữa thế kỷ XX, tác phẩm mới xuất hiện lần đầu tiên trên Tạp
chí Thanh Nghị (số 32, tháng 3-1943). Người có công đầu trong việc giới thiệu
tác phẩm đến đông đảo bạn đọc là Hoàng Xuân Hãn. Năm 1951, Hoàng Xuân
Hãn lại tiếp tục biên tập, trích dẫn, Nghiêm Toản chú thích để in lại Mai đình
mộng ký nhằm phục vụ cho chương trình trung học (Nhà xuất bản Sơng Nhị, Hà
Nội ấn hành).
Năm 1944, trong bài viết "Nguồn gốc Văn Kiều”, Hoàng Xuân Hãn nhận
xét: “từ Hoa tiên đến Đoạn trường tân thanh cịn có bài Mai đình mộng ký cũng

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


15

theo lối Hoa tiên, và có nhiều câu giống văn Hoa tiên" [109; 1059]. Nguyễn Tất
Thứ trong bài: "Từ Hoa tiên truyện, Mai đình mộng ký đến Đoạn trường tân
thanh - Văn phái Hồng Sơn là một con bướm vàng đã dạo qua làn hương phấn
của chòm hoa phong dao" thì cho rằng: Mai đình mộng ký ra đời trước Đoạn
trường tân thanh của Nguyễn Du. Sau này Hoàng Xuân Hãn đã có ý kiến trở lại
rằng, sau khi nghiên cứu về tiểu sử của Nguyễn Du đã khẳng định, Đoạn trường
tân thanh viết trước Mai đình mộng ký. Ơng viết: "Trong bài Nguồn gốc văn
Kiều (Báo Thanh Nghị số 29, 30, 31) tôi đã căn cứ vào thân sử cụ Nguyễn Du
trong sách Đại Nam liệt truyện mà tạm nhận rằng bài Mai đình mộng ký viết
trước quyển Đoạn trường tân thanh. Nhưng nay tơi đã tìm thấy chứng cớ khá
chắc chắn tỏ rằng tập sau đã viết trước tập trước" [61; 14].
Sau 1945, giai đoạn 1945 - 1975: Do hồn cảnh đất nước có chiến tranh
nên trong khoảng thời gian này, việc nghiên cứu dòng văn Nguyễn Huy Trường
Lưu ít nhiều trầm lắng, gián đoạn. Chỉ có một số học giả như Hoàng Xuân Hãn,
Đào Duy Anh… quan tâm, tìm về tận Trường Lưu để nghiên cứu, tìm hiểu; một
số nhà xuất bản như Nxb Phạm Văn Tươi (Sài Gòn), Nxb Đồng Tháp, Nxb Văn
học tổ chức in ấn, phát hành Hoa tiên và Mai đình mộng ký...
Năm 1950, Nhà xuất bản Tân Việt xuất bản Truyện Hoa tiên, Vân Bình
Tơn Thất Lương (Giáo sư trường Trung học Đồng Khánh và Khải Định - Huế)
viết lời tựa: "Tôi thường ngày tiếp xúc với học sinh ở trường hoặc ở nhà, nhiều
em đem hỏi tôi những đoạn văn của Truyện Hoa tiên dù có chú thích dẫn giải
nhưng họ vẫn khơng hiểu thấu nghĩa lý cho tinh tường, vì chú thích theo lối xưa
khơng được hồn bị, và dẫn giải quá đơn sơ. Vậy muốn cho áng văn chương kiệt
tác của Truyện Hoa tiên này nhanh chóng được phổ cập mọi người trong nước,
tôi đã ra công, hiệu khảo, chú thích và dẫn giải lại cho hợp thể phổ thông, hầu
được giúp ích sự luyện tập quốc văn, giảng cầu cổ điển" [153; 8]. Bản này có 64
hồi, 1826 câu, với ưu điểm là có lược tự, giải thích, chú thích rõ ràng, cặn kẻ,
phù hợp với nhiều người đọc.
Năm 1956, nhà xuất bản Phạm Văn Tươi (Sài Gòn) cũng đã cho

phát hành cuốn Mai đình mộng ký do Vũ Bằng phê bình và chú thích. Tuy
nhiên, trong cơng trình này, nhà văn Vũ Bằng dựa khá nhiều vào ấn bản năm
1951 của Hoàng Xuân Hãn để cho in lại nguyên văn tác phẩm.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


16

Năm 1958, có hai nhà xuất bản cùng xuất bản Hoa tiên là Nhà xuất bản
Lửa thiêng và Nhà xuất bản Phổ thơng, trong đó bản của Nhà xuất bản Lửa
Thiêng do Quang Minh dẫn giải, có 1826 câu, khơng chia thành hồi; bản của
Nhà xuất bản Phổ thông không đánh số câu, được chia làm 13 phần, không ghi
người dẫn giải, phần tóm tắt có đánh giá: "Lời thơ diễn đạt trau chuốt và thâm
thúy. Do đó Hoa tiên xứng đáng là áng văn chương giá trị trong kho tàng văn
học cổ điển của dân tộc ta" [154; 4].
Năm 1961, khi xuất bản lần thứ nhất cuốn Lược truyện các tác gia Việt
Nam, nhóm biên soạn đã giới thiệu sơ lược ba tác gia Nguyễn Huy Oánh,
Nguyễn Huy Tự và Nguyễn Huy Hổ. Theo sách này, văn học thời Lê - Trịnh Nguyễn là thời kỳ phồn thịnh nhất của nền văn chương cổ điển Việt Nam, là
“thời kỳ có những tác phẩm giàu tính hiện thực và tính nhân đạo, có một trình
độ nghệ thuật cao. Ngồi những kiệt tác bằng Hán văn, riêng về văn Nôm,
chúng ta có những nhà thơ lớn, như Đặng Trần Cơn, Đồn Thị Điểm với tác
phẩm Chinh phụ ngâm, Nguyễn Gia Thiều với Cung oán ngâm khúc, Phạm Thái
với Sơ kính tân trang, Nguyễn Huy Tự với Hoa tiên” [44; 127]. Tuy nhiên,
trong tập sách này, phần viết về Nguyễn Huy Oánh có sự nhầm lẫn về năm sinh
(khi cho rằng, ơng sinh năm 1722) và việc liệt kê tác phẩm của Nguyễn Huy
Oánh thiếu khá nhiều.
Giai đoạn 1975 đến nay, đặc biệt là kể từ sau ngày tái lập tỉnh Hà Tĩnh
vào năm (1991): Đây là giai đoạn nghiên cứu về dòng văn Nguyễn Huy Trường
Lưu diễn ra khá mạnh mẽ và đạt thành tựu trên nhiều phương diện. Việc nghiên

cứu về dịng văn Nguyễn Huy được mở rộng, khơng chỉ tập trung vào một số tác
giả như Nguyễn Huy Quýnh, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ với các tác
phẩm như Hoa tiên, Mai đình mộng ký, Thác lời trai phường vải... mà được mở
rộng hơn. Phương thức, phương pháp tiếp cận cũng đa dạng, mới mẻ hơn. Ngoài
nghiên cứu về mặt văn bản học, các nhà nghiên cứu đã mở ra các hướng mới
như nghiên cứu về quê hương, gia đình, dịng họ, bối cảnh lịch sử - xã hội, mối
liên hệ với các tộc họ xung quanh, các đóng góp về mặt lịch sử, giáo dục, khoa
cử nho học của các tác giả dịng văn Trường Lưu. Đã có nhiều hội thảo khoa học,
đề tài khoa học cấp tỉnh, cấp quốc gia nghiên cứu về dòng họ, dòng văn Nguyễn
Huy Trường Lưu được triển khai.

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


17

Năm 1984, trong Từ điển Văn học, Nguyễn Lộc cho biết, Mai đình mộng
ký là tác phẩm văn vần tiếng Việt, thể lục bát có xen lẫn song thất lục bát, gồm
298 câu. Nguyễn Lộc đánh giá rất cao Mai đình mộng ký. Theo Nguyễn Lộc,
Mai đình mộng ký "có nhiều đoạn tả thiên nhiên rất đẹp. Văn Mai đình mộng ký
dùng nhiều chữ Hán, nhiều điển cố, nhưng nói chung rất điêu luyện" [186; 443].
Năm 1994, Thái Kim Đỉnh có Năm thế kỷ văn Nơm người Nghệ - một
cơng trình tập hợp các sáng tác bằng chữ Nơm của các tác giả người Nghệ An,
Hà Tĩnh trong năm thế kỷ, từ thế kỷ XIV đến hết thế kỷ XIX. Trong cơng trình
này, Thái Kim Đỉnh đã giới thiệu khái qt các tác giả và tác phẩm chữ Nơm
của dịng văn Nguyễn Huy gồm Nguyễn Huy Tựu, Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn
Huy Quýnh, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Thị Đài, Nguyễn Huy Hổ và Nguyễn
Huy Vinh.
Năm 1997, Viện Văn học có cơng trình Nguyễn Huy Hổ với Mai đình
mộng ký do Lại Văn Hùng phiên âm, dịch chú và giới thiệu (Nhà xuất bản Hội

Nhà văn). Đây là một cơng trình cơng phu, giới thiệu khá đầy đủ về tiểu sử
Nguyễn Huy Hổ cũng như những đánh giá về Mai đình mộng ký, ngồi ra cịn in
cả bản Nơm của tác phẩm này. Lại Văn Hùng cho rằng Mai đình mộng ký có bút
pháp tả cảnh diễm lệ, ngơn từ trau chuốt, điêu luyện, "Thể thơ lục bát từ Hoa
tiên, Truyện Kiều đến Mai đình mộng ký đã phát triển đến đỉnh cao với tất cả
chiều kích của nó và chúng cũng có sự ảnh hưởng, kế tiếp nhau" [207; 52].
Năm 1998, Hữu Ngọc và Nguyễn Đức Hiền trong cơng trình La Sơn Yên
Hồ Hoàng Xuân Hãn tập hợp và in lại tồn bộ tác phẩm Mai đình mộng ký do
Hồng Xn Hãn biên tập và trích dẫn, Nghiêm Toản chú thích (Nhà xuất bản
Giáo dục ấn hành).
Một đặc điểm của Hoa tiên là viết dựa theo ca bản Đệ bát tài tử Hoa tiên
ký của Trung Quốc, vì vậy, khi Nguyễn Huy Tự chuyển tải, biến nó thành tác
phẩm của Việt Nam thì các nhà nhuận sắc, dịch chú đã có sự chỉnh sửa, khảo
thích khác nhau, điều nay đã vô tình làm cho có sự xa dần với ngun bản, tạo ra
đến ba, bốn bản Hoa tiên truyện sau này. Chính vì vậy, năm 1978, Nhà xuất bản
Văn học in Truyện hoa tiên với phần khảo đính, chú thích và giới thiệu của Đào
Duy Anh. Có thể nói, đây là bản in đầy đủ, bao quát nhất về Hoa tiên truyện
được Đào Duy Anh viết lời giới thiệu và cho in cả hai bản gồm: bản của Nguyễn

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


18

Huy Tự, bản do Nguyễn Thiện nhuận sắc và có thêm phần đối chiếu với bản của
Nguyễn Văn Tố.
Từ điển văn học (1984), dù không nêu danh các tác giả của dòng văn
Nguyễn Huy nhưng lại đề cập khá sâu đến hai tác phẩm Hoa tiên của Nguyễn
Huy Tự và Mai đình mộng ký của Nguyễn Huy Hổ. Theo sách này (mục do
Nguyễn Lộc viết), người có cơng nhuận sắc Hoa tiên nhiều nhất là Nguyễn

Thiện, "Vì vậy, có người coi Hoa tiên là tác phẩm chung của Nguyễn Huy Tự và
Nguyễn Thiện. Văn bản hiện lưu hành dài 1.826 câu" [186; 299].
Năm 1991, trong cơng trình Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, Nguyễn
Quang Thắng và Nguyễn Bá Thế đã giới thiệu khái quát về ba nhân vật của
dòng họ Nguyễn Huy cũng như các tác phẩm của họ là Nguyễn Huy Hổ,
Nguyễn Huy Oánh và Nguyễn Huy Tự. Nguyễn Quang Thắng và Nguyễn Bá
Thế nhấn mạnh: “Văn phái Trường Lưu của họ ông (chỉ Nguyễn Huy Oánh),
đương thời nổi tiếng ngang với văn phái Tiên Điền (Nguyễn Du). Con ông là
Nguyễn Huy Tự - tác giả truyện thơ Hoa tiên, cháu là Nguyễn Huy Hổ tác giả
truyện thơ Mai đình mộng ký. Ơng cùng với anh là Nguyễn Quýnh cũng nổi
tiếng thơ văn trong phái Hồng Sơn” [168; 565]. Ở đây, có một chi tiết mà hai tác
giả nêu trên đã nhầm lẫn, đó là Nguyễn Huy Oánh là anh, chứ không phải là em
của Nguyễn Quýnh (Nguyễn Huy Quýnh).
Năm 1994, cuốn Từ điển văn học Việt Nam từ nguồn gốc đến hết thể kỷ
XIX (Lại Nguyên Ân chủ biên, Bùi Văn Trọng Cường) đề cập khá sâu đến 4 tác
giả, tác phẩm của dòng văn Nguyễn Huy gồm Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy
Quýnh, Nguyễn Huy Tự và Nguyễn Huy Hổ. Hai tác phẩm Hoa tiên truyện và
Mai đình mộng ký cũng được giới thiệu khá kỹ: "Truyện thơ Nôm viết bằng thể
lục bát của Nguyễn Huy Tự, dựa theo cốt truyện của một ca bản thời Minh
(Trung Quốc). Bản này (gồm khoảng 1560 hoặc 1570 câu lục bát) đầu thế kỷ
XIX được Nguyễn Thiện nhuận sắc và đem phổ biến (bản này gồm 1766 câu lục
bát)"; "Mai Đình mộng ký có khác biệt về kết cấu so với cốt truyện của nhiều
truyện thơ Nôm" [8; 363].
Năm 1994, tại Hội thảo khoa học nhân kỷ niệm 250 năm ngày sinh
Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huệ Chi đã có bài tham luận, đánh giá rất cao văn
nghiệp của Nguyễn Huy Oánh. Theo Nguyễn Huệ Chi: "Khảo sát kỹ lưỡng văn

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

19

nghiệp của Thám hoa Nguyễn Huy Oánh, người có thể xem là mở đầu cho Dòng
văn Trường Lưu, qua một vài bản tham luận tập trung vào sự nghiệp của ông, ta
thấy rõ đây là một học giả uyên bác, tinh thông nhiều loại tri thức, đã từng để lại
đến 40 tác phẩm gồm đủ cả triết, văn, sử, địa, Nho, y, lý, số... Nếu nói rằng thế
kỷ XVIII là thế kỷ của trào lưu nhân đạo chủ nghĩa ở Việt Nam, và những
gương mặt kia là nguồn sáng trí tuệ tiêu biểu của thế kỷ, thì riêng Nguyễn Huy
Oánh lại chính là ánh sáng trí tuệ khơi nguồn cho Văn phái Hồng Sơn” [17; 745].
Khác hẳn với nhận xét của các nhà nghiên cứu trước đó, năm 1997, trong
lần xuất bản đầu tiên cuốn Thi pháp văn học trung đại Việt Nam, sau khi viện dẫn
nội dung cốt truyện giữa hai tác phẩm Hoa tiên của Trung Quốc và Việt Nam,
Trần Đình Sử lại cho rằng, Nguyễn Huy Tự chỉ chuyển thể một cách trung thành
tiểu thuyết đời Minh là Hoa tiên ký và tiểu thuyết thuyết xướng ở Quảng Đơng,
cũng có tên là Hoa tiên ký sang thành tác phẩm của văn học Việt Nam, và cũng
lấy tên là Hoa tiên ký, về sau Nguyễn Thiện nhuận sắc mới đổi tên là Hoa tiên
truyện. Tình tiết hai truyện hầu như chẳng khác gì nhau, chỉ sửa đổi một vài chi
tiết; “Nguyễn Huy Tự không phải dịch thẳng (mặc dù có đoạn gần như dịch), mà
dựa vào truyện Hán văn để kể lại, tả lại, tỉa bớt các chi tiết vụn vặt” [144; 125].
Nguyễn Duy Hinh trong Văn minh Đại Việt cho rằng “Hoa tiên truyện của
Nguyễn Huy Tự có 1.826 câu, phỏng theo Đệ bát tài tử hoa tiên ký của Trung
Quốc” [55; 806].
Bùi Duy Tân trong Hợp tuyển văn học trung đại Việt Nam thế kỷ X - XIX
đã đánh giá rất cao thành tựu của văn học Việt Nam thế kỷ XV đến nửa đầu thế
kỷ XVIII. Ông cho rằng, văn học thời kỳ này phát triển cả về thể loại chữ Hán
và chữ Nôm, trong đó văn học chữ Nơm đạt được nhiều thành tự rực rỡ, nổi bật,
"Đây là giai đoạn thăng hoa của hai thể loại tác phẩm Nôm: khúc ngâm và
truyện thơ... Truyện thơ thì như Hoa tiên, Sơ kính tân trang, Truyện Kiều, Phan
Trần, Truyện Lục Vân Tiên... Tác phẩm đạt đến mức hay và đẹp, có giá trị mẫu
mực, có thể xem như những kiệt tác, nhiều hơn hẳn các giai đoạn của văn học

viết thời phong kiến: Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm, Cung oán ngâm khúc, Hoa
tiên..." [150; 11].
Nguyễn Khắc Thuần trong Đại cương lịch sử văn hóa Việt Nam và Tiến
trình văn hóa Việt Nam từ khởi thủy đến thế kỷ XIX đánh giá cao Hoa tiên truyện

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


20

của Nguyễn Huy Tự và xếp hai tác giả của dòng văn Nguyễn Huy là Nguyễn
Huy Oánh và Nguyễn Huy Tự vào danh sách 23 tác giả văn học có tầm vóc lớn
nhất của ba thế kỷ XVI, XVII và XVIII [177; 782].
Võ Hồng Huy, Thái Kim Đỉnh, Vũ Ngọc Khánh trong Tiếng Kiều đồng
vọng - Đất non Hồng (2010) đều thống nhất cho Hoa tiên truyện là tập truyện
thơ Nôm sớm nhất ở miền Bắc nước ta (sau các tập Song Tinh Bất Dạ và Hoa
Vân cáo thị ở miền Nam).
Ngồi những cơng trình kể trên, cịn khá nhiều bài viết, báo cáo khoa học,
cơng trình nghiên cứu lớn nhỏ liên quan đến Nguyễn Huy Hổ và Mai đình mộng
ký như nghiên cứu của Nguyễn Lộc trong Từ điển văn học (bộ mới); Lại Nguyên
Ân và Bùi Văn Trọng Cường trong Từ điển văn học Việt Nam từ nguồn gốc đến
hết thế kỷ XIX đều đề cập đến Nguyễn Huy Hổ và Mai đình mộng ký; Nguyễn
Hữu Sơn với bài viết “Môtip “tài tử giai nhân” từ truyện Hoa tiên đến Mai
đình mộng ký”, v.v...
Năm 2019, cuốn Những Thám hoa đặc biệt trong lịch sử Việt Nam do Lê
Thái Dũng tuyển chọn đã đánh giá Nguyễn Huy Oánh là vị Thám hoa uyên bác
nhất, "là người có tài năng trên nhiều lĩnh vực, để lại một lượng tác phẩm lớn
mà không vị Thám hoa nào hơn được với trên 40 bộ sách văn học, sử học, y học
và địa lý…" [27; 148].
Tính từ năm 1991 đến nay, đã có gần 30 đầu sách liên quan đến dòng văn

Nguyễn Huy Trường Lưu được xuất bản, giới thiệu. Có thể kể tên một số cơng
trình liên quan như: Trụn Hoa tiên do Sở Văn hóa Thơng tin Hà Tĩnh xuất bản
năm 1993; Nguyễn Huy Tự và truyện Hoa tiên (Nxb Khoa học xã hội, 1997);
Nguyễn Huy Hổ và Mai đình mộng ký (Nxb Hội Nhà văn, 1997); Dòng văn
Nguyễn Huy ở Trường Lưu (Nxb KHXH, 2000); Nguyễn Huy Tự tác gia và tác
phẩm, Nguyễn Huy Vinh và Chung Sơn di thảo (Nxb Hội Nhà văn, 2005); Tuyển
tập thơ văn Nguyễn Huy Oánh (Nxb Hội Nhà văn, 2005); Kỷ yếu Hội thảo Danh
nhân văn hóa Nguyễn Huy Oánh (Viện Văn học và Sở Văn hóa, Thể thao và Du
lịch Hà Tĩnh xuất bản, 2008); Kỷ yếu Hội thảo Nguyễn Huy Oánh và dịng văn
Trường Lưu trong mơi trường văn hóa Hà Tĩnh (Hà Tĩnh năm 2014); Các tác
giả dòng văn Nguyễn Huy Trường Lưu - Cuộc đời và tác phẩm (Nxb Lao động,
2012); Nguyễn Huy Quýnh - Cuộc đời và thơ văn (Nxb Lao động, 2013)…

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


21

Đặc biệt, những năm gần đây, không những giới nghiên cứu trong nước
mà các học giả nước ngoài cũng quan tâm, tìm hiểu về dịng văn Trường Lưu
ngày càng nhiều hơn.
Lưu Chí Cường trong cơng trình Nghiên cứu danh tác văn học cổ điển
Việt Nam (xuất bản năm 2021) đã viết: "Do khác biệt về ngôn ngữ, thơ chữ Hán
không thể thâm nhập phổ biến khắp mọi tầng lớp dân chúng, do đó các Nho sĩ
như Phan (Nguyễn) Huy Tự, Nguyễn Gia Thiều, Đặng Trần Cơn, Nguyễn Du,
Nguyễn Đình Chiểu đã khéo dùng ngơn ngữ văn tự nước mình, hoặc khéo mượn
tiểu thuyết tài tử Minh - Thanh, hoặc dung hợp điển cố văn hóa Trung Hoa, lấy
các thể thơ lục bát, song thất lục bát trong ngôn ngữ Việt Nam, diễn dịch truyện
thơ chữ Nôm thành các thiên, ra đời các giai tác như: Hoa tiên truyện, Cung oán
ngâm, Chinh phụ ngâm, Lục Vân Tiên, Kim Vân Kiều truyện, kẻ nhã hay tục đều

có thể thưởng thức, người già hay trẻ đều phù hợp, truyền tụng trăm năm, qua
các đời vẫn không suy giảm..." [15; 22].
Như vậy, qua những thống kê nêu trên có thể thấy việc tìm hiểu, nghiên
cứu di sản văn học của dòng văn Trường Lưu đã diễn ra đã diễn ra trong một thời
gian khá dài, thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trong nước và kể cả
nước ngoài. Những nghiên cứu, đánh giá giới nghiên cứu đã chứng tỏ sức hấp dẫn,
lơi cuốn của dịng văn Trường Lưu. Đây cũng chính là cơ sở, động lực để chúng tôi
triển khai nghiên cứu dịng văn này dưới góc nhìn văn hóa.
1.1.3. Vấn đề nghiên cứu di sản văn học của dòng văn Trường Lưu từ
góc nhìn văn hóa
Năm 1994, tại Hội thảo khoa học nhân kỷ niệm 250 năm ngày sinh
Nguyễn Huy Tự do Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam tổ chức, Nguyễn Huệ
Chi đã có bài tổng kết hội thảo "Nguyễn Huy Tự - Truyện Hoa tiên trong vùng
văn hóa Trường Lưu và trong dịng truyện Nơm thế kỷ XVIII". Trong bài viết
này, Nguyễn Huệ Chi đã đề cập đến những nội dung như “Vùng văn hóa Trường
Lưu”, “Dịng văn Trường Lưu” và “Văn phái Hồng Sơn”, nguồn gốc và văn bản
Hoa tiên, nghệ thuật Hoa tiên… Theo Nguyễn Huệ Chi, "Truyền thống sinh
hoạt folklore mà Trường Lưu là một cái nôi trong cả một vùng rộng lớn, với
những loại hình ứng diễn đã kết tinh ở một trình độ đáng kể như lối hát phường
vải, vừa có sức cuốn hút giới trí thức thượng lưu đến hịa nhập với nó, lại vừa rút

LUAN VAN CHAT LUONG download : add