Một số vấn đề về cách mạng và đổi mới: Phần 1

525

Chịu trách nhiệm xuất bản
GIÁM ĐỐC - TỔNG BIÊN TẬP
PGS. TS. PHẠM MINH TUẤN
Chịu trách nhiệm nội dung
PHÓ GIÁM ĐỐC - PHÓ TỔNG BIÊN TẬP
TS. ĐỖ QUANG DŨNG
Biên tập nội dung:

ThS. PHẠM THỊ KIM HUẾ
ThS. NGUYỄN THỊ HẢI BÌNH
ThS. HỒNG NGỌC ĐIỆP
NGUYỄN THỊ KIM THOA
ThS. NGUYỄN VIỆT HÀ

Trình bày bìa:
Chế bản vi tính:
Đọc sách mẫu:

ĐƯỜNG HỒNG MAI
PHẠM THU HÀ
HỒNG NGỌC ĐIỆP
NGUYỄN THỊ KIM THOA
BÍCH LIỄU

Số đăng ký kế hoạch xuất bản: 1812-2021/CXBIPH/6-18/CTQG
Số quyết định xuất bản: 338-QĐ/NXBCTQG, ngày 25/5/2021.
Nộp lưu chiểu: tháng 5 năm 2021.
Mã ISBN: 978-604-57-6838-9.

5

LỜI NHÀ XUẤT BẢN
Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Đảng ta đã chỉ rõ
công cuộc đổi mới là sự nghiệp cách mạng to lớn của toàn Đảng,
tồn dân và tồn qn vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ,
công bằng, văn minh”. Những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử
qua những năm đổi mới đã khẳng định đường lối đổi mới của Đảng
ta là đúng đắn, sáng tạo; con đường đi lên chủ nghĩa xã hội của
nước ta là phù hợp với thực tiễn của Việt Nam và xu thế phát triển
của lịch sử.
Trong suốt quá trình đổi mới, chúng ta phải tiếp tục đổi mới mạnh
mẽ tư duy, vận dụng sáng tạo, phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin, tư
tưởng Hồ Chí Minh, kiên định mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa
xã hội; tăng cường xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh, nâng cao
năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng, xây dựng hệ thống
chính trị vững mạnh; đẩy mạnh tồn diện, đồng bộ cơng cuộc đổi mới,
phát triển kinh tế nhanh, bền vững, phấn đấu sớm đưa nước ta cơ bản
trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại; giữ gìn hịa bình, ổn
định, chủ động và tích cực hội nhập quốc tế, nâng cao vị thế và uy tín
của Việt Nam trong khu vực và trên thế giới... Đây cũng chính là
những điều kiện tiên quyết để tiếp tục đưa đất nước ta phát triển
nhanh, bền vững.
Nhằm cung cấp thêm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, trao

đổi, thảo luận những vấn đề về lý luận đổi mới nêu trên, Nhà xuất
bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản cuốn sách Một số vấn đề về
cách mạng và đổi mới của GS.TS. Tạ Ngọc Tấn.


6

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI

Cuốn sách tập hợp các bài viết, nghiên cứu chuyên sâu của tác giả
về cách mạng và đổi mới, chia thành 4 phần:
Phần thứ nhất: Về chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; 
Phần thứ hai: Cơng cuộc đổi mới: Cách mạng và sáng tạo;
Phần thứ ba: Về xây dựng Đảng và hệ thống chính trị;
Phần thứ tư: Về những vấn đề quốc tế và đối ngoại. 
Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc.
Tháng 10 năm 2020
NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT


7

Phần thứ nhất

VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN,
TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH


8

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI


9

“TẠI SAO MÁC ĐÚNG?”
HAY LÀ SỰ KHẲNG ĐỊNH:
“CHỦ NGHĨA MÁC DỨT KHOÁT ĐÚNG!”*
Cuốn sách Tại sao Mác đúng? của tác giả Terry Eagleton giáo sư Trường Đại học Tổng hợp Lancaster, Vương quốc Anh
viết và được Alex Callinices, Philip Carperter, Ellen Meiksins
Wood - là những giáo sư chính trị của Anh, Mỹ đọc và góp ý.
Cuốn sách đã được Trường Đại học Tổng hợp Yale, một trường
đại học danh tiếng của Mỹ lựa chọn xuất bản đầu năm 2011.
Đây là một cuốn sách gây nhiều chú ý của công luận. Ngay sau
khi xuất bản, cuốn sách đã nhận được nhiều bình luận, phê
bình, nhận xét, đánh giá của giới học giả và báo chí trên thế
giới, nhưng tựu trung có hai quan điểm khác nhau. Những
người phê bình cuốn sách cho rằng nội dung cuốn sách “thiếu sự
chính xác mang tính logic, sử dụng nhiều mỹ từ hay đầy tham
vọng về tri thức” (báo Người quan sát, ngày 29/5/2011). Còn bài
bình luận đăng trên báo Guardian, ngày 21/5/2011 cho rằng
cuốn sách đã “né tránh sự phê phán kinh tế chính trị”. Trong
khi đó, rất nhiều người ủng hộ Terry Eagleton lại hết lời ca ngợi
cuốn sách. Tờ Financial Times ra ngày 27/5/2011 cho rằng, tác
giả cuốn sách xứng đáng là ứng viên giải Nobel Kinh tế vì đã
“làm sống lại C. Mác” và khẳng định rằng, “cách tiếp cận của
_______________
* Lời giới thiệu cho lần xuất bản thứ nhất bản tiếng Việt tác phẩm
Tại sao Mác đúng? của Terry Eagleton, Nxb. Chính trị - Hành chính, Hà
Nội, 2012.

10

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI

C. Mác là cách xem xét tốt nhất đối với chủ nghĩa tư bản”. Bài
bình luận của tạp chí Socialist Review số ra tháng 6/2011 viết:
“Cuốn sách này rõ ràng nhằm tới những người lần đầu tiên tiếp
cận sâu những tư tưởng của Mác... Nhưng cuốn sách nhỏ này giúp
trang bị cho những người xã hội chủ nghĩa thế hệ mới những tư
tưởng cần thiết để giành thắng lợi trong trận chiến sắp tới”. Một
bài bình luận đăng trên www.socialistalternative.org viết:
“Cuốn sách ra đời rất đúng lúc khi người ta đang phê phán chủ
nghĩa Mác là “lạc hậu” và “không phù hợp”, khơng thể gắn nó
với những vấn đề kinh tế và chính trị đương đại. Terry Eagleton
đã đưa ra sự điều chỉnh rất cần thiết cho quan điểm thiếu hiểu
biết này”...
Cho dù là phê phán hay ủng hộ nhưng với số lượng lớn
những bài bình luận, nhận xét, phân tích, đánh giá, xuất hiện
gần như cùng một lúc trên các phương tiện truyền thông đại
chúng về tác phẩm Tại sao Mác đúng? của Terry Eagleton cũng
cho thấy một sự thực rằng: Cuốn sách có sức hấp dẫn lớn đến
mức nào!
Điều quan trọng là qua nội dung cuốn sách, Terry Eagleton
thể hiện rõ quan điểm của mình là: Ơng khơng chấp nhận định
kiến cho rằng chủ nghĩa Mác đã chết và khơng cần phải nhắc
đến nữa. Ơng khẳng định Mác là người đầu tiên nhận biết được
đối tượng lịch sử được biết đến là chủ nghĩa tư bản, chứng minh
nó xuất hiện như thế nào, hoạt động theo quy luật nào và có thể

đi đến chỗ kết thúc ra sao. Chủ nghĩa Mác từ khi ra đời và
trong quá trình phát triển của nó ln là sự phê phán quyết liệt
nhất về mặt lý luận, phong phú nhất về mặt thực tiễn, khơng
khoan nhượng nhất về mặt chính trị đối với hệ thống tư bản
chủ nghĩa. Chính vì thế mà Mác cũng nhận được nhiều sự ca
ngợi và đồng thời là nhiều sự phê phán, chống đối. Tác giả cuốn


Phần thứ nhất: VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN...

11

sách đã lựa chọn 10 vấn đề - sự phê phán phổ biến nhất đối với
Mác để phân tích, lý giải, đưa ra những minh chứng vững vàng
nhằm phản bác và đi đến khẳng định sự đúng đắn của chủ
nghĩa Mác. Những vấn đề được tác giả lựa chọn`để phản bác đã
cơ bản phản ánh đầy đủ các bình diện xã hội lịch sử của chủ
nghĩa Mác, đã đặt chủ nghĩa Mác dưới nhiều góc nhìn, lát cắt
khác nhau để luận giải và trả lời câu hỏi: Tại sao Mác đúng? Có
thể khái quát nội dung phản bác 10 vấn đề đó như sau:
Vấn đề thứ nhất: “Chủ nghĩa Mác đã kết thúc, nó được
coi là phù hợp trong thế kỷ XIX, khơng ăn nhập gì với xã
hội phương Tây hậu hiện đại ngày càng khơng cịn giai
cấp và dễ dàng biến đổi về mặt xã hội như ngày nay...”.
Ở vấn đề này, Terry Eagleton khái quát rằng, hầu hết những
phê phán đối với chủ nghĩa Mác đều tuyên bố là hệ thống tư
bản chủ nghĩa thay đổi nhiều đến mức không còn nhận biết
được so với hệ thống tư bản chủ nghĩa thời C. Mác nghiên cứu,
nên tư tưởng của C. Mác khơng cịn phù hợp. Những phê phán
đối với C. Mác che đậy căn nguyên sâu xa rằng, chính chủ nghĩa

Mác là sự phê phán chủ nghĩa tư bản một cách sâu sắc, tồn
diện và khắt khe nhất; đó là sự phê phán duy nhất làm thay đổi
bộ phận lớn của thế giới, thậm chí thay đổi cả thế giới. Những
người phê phán C. Mác cố tình phớt lờ một điều rõ ràng là
C. Mác luôn ý thức được bản chất không ngừng vận động của
cái hệ thống tư bản chủ nghĩa mà ơng phản bác. Chính nhờ
C. Mác mà lồi người mới có được những khái niệm về các hình
thái lịch sử khác nhau đã song hành hoặc kế tục nhau tồn tại
của tư bản: tư bản thương mại, tư bản nông nghiệp, tư bản công
nghiệp, tư bản độc quyền, tư bản tài chính, đế quốc,... C. Mác
cịn nhìn thấy trước được cái mà giờ đây chúng ta gọi là “tồn
cầu hóa”. Tác giả đã dẫn số liệu phong phú để chứng minh cho


12

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI

sự chuyển đổi từ xã hội công nghiệp sang xã hội hậu cơng
nghiệp, trong đó bao gồm chủ nghĩa tiêu dùng, truyền thông,
công nghệ thông tin và các ngành dịch vụ. Ông còn chứng minh
rõ ràng rằng sức khỏe của chủ nghĩa tư bản đang suy nhược do
cạnh tranh quốc tế gia tăng khiến tỷ lệ lợi nhuận giảm sút, vắt
kiệt nguồn đầu tư, khai thác cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên
nhiên, khủng hoảng kinh tế kéo dài, nền dân chủ xã hội trở
thành một sự lựa chọn chính trị cực đoan và đắt đỏ.
Terry Eagleton cho rằng, nguyên nhân gây mất niềm tin
vào chủ nghĩa Mác chính là sự cảm nhận dần dần về căn bệnh
bất lực chính trị từ phía những người theo chủ nghĩa Mác chứ
khơng phải từ bản thân hệ thống tư bản chủ nghĩa. Trên thực

tế, trật tự xã hội tư bản chủ nghĩa ngày càng cực đoan và tàn
nhẫn. Tư bản bị tập trung nhiều hơn vào trong tay một số ít
người và ngày càng mang tính cướp đoạt chủng tộc. Ngày càng
lan rộng tình trạng ngu si văn hố, nguy cơ đẩy lồi người vào
cuộc chiến tranh hủy diệt, thậm chí có thể qt sạch lồi người
ra khỏi trái đất với kho vũ khí hạt nhân khổng lồ. C. Mác đã
từng nhận xét rằng, giới hạn cuối cùng của chủ nghĩa tư bản
chính là tư bản, mà q trình tái sản xuất khơng ngừng của tư
bản là ranh giới mà chủ nghĩa tư bản không thể vượt qua.
Từ những luận giải trên, Terry Eagleton khẳng định rằng,
sự phê phán của C. Mác đối với hệ thống tư bản chủ nghĩa đến
nay vẫn còn nguyên giá trị. Cũng giống với quan điểm này, tác
giả Fredric Jameson trong cuốn sách Hệ tư tưởng của học
thuyết, xuất bản năm 2008 ở London từng viết: “Chủ nghĩa Mác
dứt khốt đúng!”.
Vấn đề thứ hai: “Chủ nghĩa Mác có thể rất đúng đắn
về mặt lý thuyết. Tuy nhiên, khi đi vào thực tiễn thì kết
quả lại là khủng bố, độc tài và giết người hàng loạt...


Phần thứ nhất: VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN...

13

Chủ nghĩa xã hội đồng nghĩa với thiếu tự do, nó cịn
đồng nghĩa với thiếu hàng hóa, bởi vì đây chắc chắn là
hậu quả của việc xóa bỏ thị trường...”.
Để phản bác sự phê phán trên, Terry Eagleton đã minh
chứng và lý giải bằng cả lý luận và thực tiễn rằng, có sự phê
phán về chủ nghĩa Mác như trên là do: Sự non kém về lý luận,

cách nhìn phiến diện, chụp mũ, lấy một vài hiện tượng, một vài
mơ hình trong thực tiễn không đúng với học thuyết của Mác để
đổ lỗi cho C. Mác sai. Vì chính C. Mác cũng khơng bao giờ hình
dung chủ nghĩa xã hội lại có thể hồn thành ở một số nước lẻ tẻ,
khơng có hệ thống và những nước đó đang trong tình trạng
nghèo khổ cùng cực. Đây là một nghịch lý khi mà mơ hình chủ
nghĩa xã hội thời bao cấp lại cung cấp bằng chứng cho tính hợp lý
của chủ nghĩa Mác chứ không phải bôi nhọ học thuyết của C. Mác.
Terry Eagleton chứng minh, nếu cho rằng chủ nghĩa xã hội là
bất cập, thiếu tự do, nghèo đói, bóc lột thì chủ nghĩa tư bản - có
lúc đạt được hiệu quả, nhưng nó làm được điều đó bằng cái giá
kinh hồng của nhân loại. Đó là sự mất tự do được ngụy tạo
bằng hình thức tự do; là bất cơng trong cách phân biệt giàu
nghèo ngày càng gia tăng; là nạn diệt chủng, nạn phân biệt
chủng tộc; là cưỡng bức, tước đoạt, áp đặt, tìm kiếm lợi nhuận
bằng mọi giá, vơ trách nhiệm với sự tồn vong của nhân loại...
Tức là, con đường tư bản chủ nghĩa đang đi cũng là đang đe dọa
phá hủy toàn bộ hành tinh này.
Thực chất thì, như Terry Eagleton khẳng định, “Những nhà
nước tư bản hiện đại là kết quả của một lịch sử chiếm đoạt nơ
lệ, diệt chủng, bạo lực và bóc lột một cách ghê tởm... Chủ nghĩa
tư bản cũng được tôi luyện trong máu và nước mắt, chỉ có điều
nó đã tồn tại đủ lâu để người ta quên đi nỗi khủng khiếp đó”.


14

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI

Do đó, để lồi người có được bước phát triển cao hơn, an tồn,

cơng bằng hơn về vật chất và tinh thần thì cần phải có một hình
thái xã hội khác cao hơn xã hội tư bản.
Vấn đề thứ ba: “Chủ nghĩa Mác là một hình thức của
thuyết quyết định luận,... Học thuyết về lịch sử của C. Mác
chỉ là một phiên bản thế tục của thuyết quyết định luận.
Nó cơng kích sự tự do và phẩm giá của con người đúng
như những gì đã xảy ra ở các nước xã hội chủ nghĩa.
Bằng biện giải và chứng cứ thực tiễn, Terry Eagleton đã bộc
lộ ngụ ý cho rằng: C. Mác không phát minh ra chủ nghĩa xã hội
hay chủ nghĩa cộng sản mà chính phong trào chống áp bức, bóc
lột của giai cấp công nhân ở châu Âu đã đạt tới tư tưởng xã hội
chủ nghĩa trong thời đại ông sống. Các khái niệm về giai cấp xã
hội, ý niệm về giai cấp vô sản cũng là những sản phẩm khoa học
quen thuộc của nhiều nhà tư tưởng thế kỷ XIX như Hêghen,
William Thompson. C. Mác chỉ là người đã định nghĩa lại một
cách cẩn trọng, tỉ mỉ toàn bộ những khái niệm ấy. Trong hệ tư
tưởng của C. Mác có hai học thuyết chính. Một là, vai trị cơ bản
của kinh tế trong đời sống xã hội. Hai là, ý niệm về sự kế tiếp
nhau của phương thức sản xuất trong suốt quá trình lịch sử.
Terry Eagleton đã phân tích đầy sức thuyết phục về sự cần
thiết phải hiểu đúng, hiểu đủ về tuyên bố nổi tiếng của C. Mác
trong Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản rằng: “Lịch sử của tất cả
các xã hội tồn tại từ trước đến nay chỉ là lịch sử đấu tranh giai
cấp”. Ở đây phải hiểu đúng tư tưởng của C. Mác rằng, đấu
tranh giai cấp là phần cơ bản nhất, là động lực trực tiếp của lịch
sử nhân loại.
Terry Eagleton nêu nhiều cứ liệu lịch sử để luận giải mối
quan hệ giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất,

Phần thứ nhất: VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN...

15

khẳng định sự chiến thắng của lực lượng sản xuất trước quan hệ
sản xuất, từ đó đi đến khẳng định tư tưởng của C. Mác về sự sụp
đổ của giai cấp tư sản và chiến thắng của giai cấp công nhân là
“tất yếu như nhau”. Và như vậy, một khi chủ nghĩa tư bản hồn
tồn thất bại thì tất yếu chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản
sẽ chiến thắng, nhưng không phải “ngủ yên” như thuyết quyết
định luận để chiến thắng mà phải hành động và hành động sáng
tạo để làm nên lịch sử. Đây là yếu tố khác nhau cơ bản giữa học
thuyết Mác và thuyết quyết định luận.
Vấn đề thứ tư: “Chủ nghĩa Mác là giấc mơ về xã hội
khơng tưởng. Nó đặt niềm tin vào một xã hội hồn hảo,
khơng có khổ cực, đau buồn, bạo lực và mâu thuẫn... Cách
nhìn nhận ngây thơ một cách đáng ngạc nhiên này bắt
nguồn từ niềm tin ấu trĩ vào bản chất con người. Người ta
đơn giản cho rằng, cái xấu xa trong con người khơng tồn
tại... Chính viễn cảnh ngây ngô của C. Mác về tương lai
phản ánh sự phi thực tế đến vơ lý trong tồn bộ hệ thống
quan điểm chính trị của ơng”.
Tác giả cuốn sách Tại sao Mác đúng? đã phân tích từ góc độ
nhận thức luận về quá khứ, hiện tại, tương lai để khẳng định
rằng sự phê phán C. Mác về những vấn đề trên là khơng đúng.
Terry Eagleton đã phân tích, chỉ ra sự khác nhau giữa C. Mác
và những nhà triết học khơng tưởng khác. Theo ơng, C. Mác có
kế thừa các nhà triết học không tưởng như Fourier, Saint
Simon và Robert Owen nhưng ông phản đối tư tưởng của họ
trên nhiều chiều cạnh, trong đó có vấn đề cốt yếu là niềm tin

của những nhà triết học không tưởng về việc giành thắng lợi
trước đối thủ chỉ toàn bằng sức mạnh của lý lẽ. Xã hội đối với họ
là một cuộc đấu tranh tư tưởng chứ không phải là cuộc đấu
tranh vì lợi ích vật chất. Terry Eagleton cũng lược khảo cách


16

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI

nhìn về tương lai không đúng đắn của nhiều học giả khác. Từ
đó khẳng định rằng, vấn đề đối với C. Mác không phải là mơ
mộng về một tương lai tốt đẹp mà là giải quyết mâu thuẫn hiện
tại đang cản trở sự xuất hiện của một tương lai tốt đẹp hơn.
C. Mác khẳng định, “tương lai là tất yếu”. Ông phác thảo ra
một tương lai mà hình ảnh thật sự của tương lai (xã hội chủ
nghĩa, chủ nghĩa cộng sản) chính là sự thất bại của hiện tại. Ở
tương lai đó, nội dung sẽ nhiều hơn hình thức.
Terry Eagleton so sánh những nhà tư tưởng có những quan
điểm khác nhau về sự phát triển của lịch sử loài người, về bản
chất của con người. Ông khẳng định rằng, C. Mác luôn tin vào
bản chất thực sự của con người và tin con người có thể biến đổi
những điều kiện hiện tồn của mình trong quá trình mà ta gọi là
lịch sử. Khi làm được điều đó, con người sẽ biến đổi, hồn thiện
chính mình. Tức là, thay đổi khơng phải là mặt đối lập của bản
chất con người, vì con người là loài sáng tạo, cởi mở và chưa
hoàn thiện cho nên con người luôn khát vọng vươn tới tương lai
tốt đẹp hơn.
Nếu người ta phê phán khái niệm bình đẳng trong chủ
nghĩa xã hội, thì Terry Eagleton đã chỉ ra rằng, “Chủ nghĩa

xã hội không phải là tất cả mọi người đều mặc cùng một bộ
quần áo may sẵn. Chính chủ nghĩa tư bản tiêu dùng đã khốc
những bộ đồng phục lên cơng dân của mình...”. Và cuối cùng,
ơng mượn lời của một tác giả khác - Theodor Adorno để trả
lời sự phê phán C. Mác là nhà triết học không tưởng: “C. Mác
là kẻ thù của không tưởng chính vì tính hiện thực trong tư
tưởng của ơng”.
Vấn đề thứ năm: “Chủ nghĩa Mác quy mọi vấn đề về
kinh tế. Chủ nghĩa Mác chỉ là một dạng của thuyết quyết
định luận về kinh tế... Khi quan điểm của C. Mác bị


Phần thứ nhất: VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN...

17

chi phối bởi kinh tế học như vậy, C. Mác đã trở thành
một hình ảnh nghịch đảo về hệ thống tư bản chủ nghĩa
mà ông từng lên án”.
Tác giả Terry Eagleton đã minh chứng và luận giải rằng,
những người phê phán chủ nghĩa Mác đã mạo danh các loại học
thuyết như: thuyết đa nguyên, thuyết quyết định luận kinh tế,
thuyết kinh tế về lịch sử, thuyết giản hóa luận kinh tế,... để cho
rằng chủ nghĩa Mác quy mọi vấn đề về kinh tế rõ ràng là cố
chấp, “đơn giản hóa vơ lý và lố bịch”. Ông đã lược khảo các
tác phẩm của C. Mác, phân tích từng khía cạnh tư tưởng của
C. Mác, trên cơ sở đó chỉ ra rằng, theo C. Mác, hoạt động mang
tính lịch sử đầu tiên chính là sản xuất ra các phương tiện nhằm
thỏa mãn nhu cầu vật chất của con người. Sau đó con người mới
học để chơi đàn banjo, viết nên những vần thơ trữ tình hay

trang hồng những mái vịm. Cơ sở của văn hố chính là lao
động. Khơng có hoạt động sản xuất vật chất thì khơng có nền
văn minh. Chính cách thức con người sản xuất ra đời sống vật
chất của mình sẽ đặt ra giới hạn cho các thiết chế văn hố, luật
pháp, chính trị và xã hội mà con người tạo ra. C. Mác nói tổng
quát hơn trong tác phẩm Hệ tư tưởng Đức: “Giai cấp nào là lực
lượng vật chất thống trị trong xã hội thì cũng là lực lượng tinh
thần thống trị của xã hội ấy”.
Terry Eagleton đã nêu ra hàng loạt dẫn chứng để đi đến xác
tín rằng: Chính chủ nghĩa tư bản chứ khơng phải chủ nghĩa
Mác mới theo thuyết giản hóa luận kinh tế. Chỉ có chủ nghĩa tư
bản mới tin vào sản xuất vì lợi ích đơn thuần và tin vào nội hàm
hẹp hơn của khái niệm “sản xuất”.
Terry Eagleton cũng phân tích kỹ Học thuyết lịch sử của
C. Mác, phân tích rõ mối quan hệ giữa kinh tế và đấu tranh giai
cấp, tìm hiểu kỹ quan niệm của C. Mác về cuộc sống con người


18

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI

trong xã hội xã hội chủ nghĩa - đó là cuộc sống tốt đẹp, trong đó
lao động được giải phóng khỏi sự nhọc nhằn, “khổ sai”, để trở
thành nhu cầu sống lành mạnh của con người. Nói cách khác,
chính C. Mác là người “mong muốn một xã hội mà trong đó kinh
tế khơng cịn chi phối và tiêu tốn nhiều thời gian và sức lực nữa”.
Từ những luận giải đó, Terry Eagleton khẳng định rõ rằng, cách
hiểu chủ nghĩa Mác quy mọi vấn đề về kinh tế là “sự đơn giản
hóa chủ nghĩa Mác một cách ngớ ngẩn”.

Vấn đề thứ sáu: “C. Mác là một nhà duy vật đơn
thuần... Ơng khơng quan tâm đến các khía cạnh tinh
thần của con người và coi ý thức của con người là sự
phản ánh của thế giới vật chất... Chủ nghĩa Mác làm cạn
kiệt hết tất cả những gì quý giá nhất thuộc về con người,
thu gom chúng ta thành một mớ lổn nhổn vật chất bị chi
phối bởi ngoại cảnh của chúng ta...”.
Terry Eagleton đã dành nhiều công sức khảo cứu các trào lưu
tư tưởng triết học trước C. Mác, đặc biệt là tư tưởng của các nhà
duy vật thời kỳ khai sáng thế kỷ XVIII. Ơng phân tích kỹ mối
quan hệ giữa thể xác với tư duy của con người, mối quan hệ giữa
tồn tại xã hội với ý thức xã hội, mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng
với kiến trúc thượng tầng; phân tích kỹ những ngộ nhận về duy
vật lịch sử, duy vật biện chứng và sự vu khống chủ nghĩa Mác
liên quan đến những vấn đề này. Từ đó, Terry Eagleton khẳng
định rằng, C. Mác là một trong những bộ óc vĩ đại nhất thời hiện
đại. C. Mác đặc biệt dị ứng với những ý tưởng ngông cuồng. Ông
là một nhà tư tưởng lãng mạn nhưng luôn cảnh giác trước những
gì trừu tượng, đồng thời ln ln say sưa với những gì cụ thể, rõ
ràng. Học thuyết Mác khơng chỉ là sự giải thích thế giới, mà
quan trọng hơn, nó cịn là cơng cụ để cải tạo thế giới, làm cho con
người phát triển từ vương quốc tất yếu sang vương quốc tự do.


Phần thứ nhất: VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN...

19

Đó chính là cái làm nên sự khác biệt và cũng đồng thời là sự vĩ
đại của học thuyết Mác, điều mà chính ơng đã nói đến trong luận

cương thứ mười một về Feuerbach.
Terry Eagleton còn chứng minh, C. Mác là một nhà tư
tưởng đạo đức xuất chúng. Theo C. Mác, cái thứ đạo đức thống
soái trong xã hội tư bản - cái tư tưởng cho rằng “tôi sẽ chỉ phục
anh chừng nào tôi được lợi” - là phong cách sống đáng ghê tởm.
Những phân tích và chứng minh đó cũng đồng thời là cơ sở để
khẳng định, tư tưởng của C. Mác về tôn giáo và tâm linh cũng
vượt lên trên những ngộ nhận về chủ nghĩa duy vật trong hệ
thống triết học của C. Mác.
Vấn đề thứ bảy: “Nỗi ám ảnh chán ngắt về giai cấp đã
khiến chủ nghĩa Mác quá ư lạc hậu. Những người theo
chủ nghĩa Mác dường như đã khơng để ý rằng hình ảnh
giai cấp xã hội đã thay đổi khơng cịn nhận ra so với
ngày C. Mác viết tác phẩm của mình...”.
Để phản bác có sức thuyết phục sự phê phán đối với chủ
nghĩa Mác về vấn đề này, Terry Eagleton đã đi sâu phân tích
nhận thức về giai cấp. Ơng luận giải về lịch sử hình thành giai
cấp trong xã hội, về các giai cấp và bản chất cơ bản của các giai
cấp; về các quan điểm, nhận thức khác nhau về khái niệm giai
cấp, giai cấp xã hội. Từ những sự minh giải trên, tác giả khẳng
định rằng, chủ nghĩa Mác không định nghĩa giai cấp theo phong
cách sống, địa vị, thu nhập, giọng nói, nghề nghiệp hay tình
trạng gia đình. Với C. Mác, giai cấp không phải là vấn đề anh
cảm thấy thế nào mà là anh đang làm gì, anh đang đứng ở đâu
trong một phương thức sản xuất cụ thể.
Terry Eagleton luận giải về q trình hình thành giai cấp
cơng nhân, khẳng định chủ nghĩa Mác không đặt trọng tâm vào
giai cấp cơng nhân chỉ vì nhìn thấy một số ưu điểm của lao động,

20

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI

cũng khơng đặt tầm quan trọng chính trị vào giai cấp cơng
nhân vì họ được cho là bị chà đạp nhất trong các nhóm xã hội,
mà điểm quyết định nhất chính là giai cấp cơng nhân có được vị
trí trong lịng phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Vì ở
trong hệ thống đó nên giai cấp cơng nhân quen với cách làm
việc được chủ nghĩa tư bản tổ chức, trở thành một lực lượng có
kỹ năng, có ý thức tập thể và chính trị tỉnh táo. Họ là những
người khơng thể thiếu được đối với sự thành công của chủ nghĩa
tư bản nhưng lại có lợi ích vật chất bị chủ nghĩa tư bản làm cho
suy giảm. Chính họ mới có khả năng tiếp quản và vận hành nền
sản xuất vì lợi ích của tất cả mọi người, mang sứ mệnh thủ tiêu
chủ nghĩa tư bản và giải phóng tất cả mọi người.
Terry Eagleton cũng phân tích rõ những tiên liệu của C. Mác
về sự phát triển của khoa học cơng nghệ sẽ làm gia tăng q
trình vơ sản hóa những nhà chun mơn, cùng với tình trạng
tái vơ sản hóa rất nhiều cơng nhân cơng nghiệp. Và như vậy,
lực lượng giai cấp công nhân sẽ ngày càng lớn mạnh hơn nhiều.
Vậy nên luận thuyết về sự tiêu vong của giai cấp cơng nhân là
một sự phóng đại thái q, phi thực tế.
Vấn đề thứ tám: “Những người mácxít là những
người cổ vũ cho hành động chính trị bạo lực. Họ không
tán thành biện pháp cải cách dần dần và ơn hịa, mà
thay vào đó là sự lựa chọn những cuộc hỗn loạn cách
mạng vấy máu. Chỉ có một lực lượng thiểu số giai cấp
tiên phong sẽ vùng lên, lật đổ chính phủ và áp đặt ý chí
của mình lên đại đa số. Đây là một trong số những điều

khiến cho chủ nghĩa Mác và dân chủ không thể song
hành tồn tại...”.
Để phản bác lại sự vu khống này, Terry Eagleton đã phân
tích rõ khái niệm cách mạng và cải cách, vạch rõ mối liên hệ,


Phần thứ nhất: VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN...

21

sự giống và khác nhau giữa hai khái niệm này. Ông dẫn chứng
hàng loạt cứ liệu từng có trong lịch sử để chứng minh rằng, rất
nhiều cuộc cải cách - thường được coi là hịa bình, ơn hịa - lại
làm bùng lên xung đột, đẫm máu, như phong trào dân quyền ở
Mỹ. Ngược lại, rất nhiều cuộc cách mạng - thường được coi là
bạo lực - lại diễn ra khá hịa bình như cuộc cách mạng
Bônsêvich ở Nga năm 1917. Từ những luận giải về những quan
điểm ngụy biện chống lại cuộc cách mạng này nhưng lại ủng hộ
cuộc cách mạng khác, ông khẳng định chủ nghĩa tư bản, từ bản
chất của nó, ln đồng hành với chiến tranh tồn cầu (Chiến
tranh thế giới thứ nhất, Chiến tranh thế giới thứ hai), với bóc
lột thuộc địa, diệt chủng và nạn đói. Terry Eagleton so sánh
“quá trình đẫm máu” của chủ nghĩa tư bản với những sai lầm
về bạo lực của cách mạng xã hội chủ nghĩa và khẳng định tính
chất hịa bình của phong trào cách mạng xã hội chủ nghĩa quốc
tế. Ông cũng phân tích rõ những nguyên nhân, những điều kiện
dẫn đến thành công của cách mạng xã hội chủ nghĩa và những
điều kiện cũng như bài học từ thực tế lịch sử về vấn đề bạo lực
cách mạng. Từ sự luận giải của mình, ơng khẳng định, chính
“những cuộc cách mạng có nhiều khả năng thành cơng nhất là

những cuộc cách mạng ít bạo lực nhất” và “Phong trào công
nhân không phải là bạo lực mà là chấm dứt bạo lực”.
Chụp mũ cho cách mạng xã hội chủ nghĩa tính chất bạo lực
cũng khơng khác gì sự vu khống rằng “chủ nghĩa Mác và dân
chủ không song hành tồn tại”. Terry Eagleton đã viện dẫn thực
tiễn lịch sử phong trào xã hội chủ nghĩa trên thế giới, phân tích,
lý giải tư tưởng của C. Mác để phản bác sự vu khống đó và đi
đến kết luận: “Những cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa chỉ có
thể là những cuộc cách mạng dân chủ. Chính giai cấp thống trị
mới là nhóm thiểu số phi dân chủ”.


22

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ CÁCH MẠNG VÀ ĐỔI MỚI

Vấn đề thứ chín: “Chủ nghĩa Mác tin vào một nhà
nước nắm mọi quyền lực trong tay. Sau khi xóa bỏ tư
hữu, những nhà cách mạng xã hội chủ nghĩa sẽ thống trị
bằng quyền lực và bạo lực, và quyền lực đó sẽ chấm dứt
tự do cá nhân...”.
Sức mạnh để phản bác lại những phê phán về C. Mác trong
nhóm vấn đề trên là hiện thực không thiên vị trong tư tưởng
của C. Mác, cả về lý luận và thực tiễn trong tiến trình lịch sử
nhân loại. Để làm được điều này, Terry Eagleton đã luận giải
khái quát các quan điểm về nhà nước của các nhà triết học
trước C. Mác và cùng thời với C. Mác; luận giải quá trình đúc
kết kinh nghiệm, hình thành, phát triển lý luận về nhà nước
trong tư tưởng của C. Mác; phân tích những phê phán của C. Mác
về sự hà khắc của nhà nước tư bản; minh chứng và luận giải

đầy sức thuyết phục tư tưởng của C. Mác về quyền lực và quyền
lực nhà nước nói chung, quyền lực nhà nước tư bản, quyền lực
nhà nước cộng sản chủ nghĩa nói riêng. Ông chứng minh rằng,
cái mà C. Mác hy vọng sẽ tiêu vong trong xã hội cộng sản chủ
nghĩa không phải là nhà nước theo nghĩa là chính quyền trung
ương mà là kiểu nhà nước với tư cách là một công cụ bạo lực.
Nhà nước với tư cách là cơ quan quản lý hành chính sẽ tiếp tục
sống mãi.
C. Mác tin tưởng vào quyền làm chủ của nhân dân và “hài
lòng” với cái bóng lờ mờ của nhà nước được gọi là dân chủ nghị
viện. Ông coi dân chủ là quá vĩ đại, khơng thể giao nó cho một
mình quốc hội. Dân chủ phải có tính địa phương, mang tính
nhân dân rộng rãi và xuất hiện ở tất cả các thể chế, các hình
thức tự quản của xã hội. Nó phải được mở rộng cả trong đời
sống kinh tế và đời sống chính trị; phải có nghĩa là sự tự chủ
thực sự của nhân dân. Nhà nước mà C. Mác bảo vệ là sự cai trị


Phần thứ nhất: VỀ CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN...

23

của công dân đối với chính họ, khơng phải của thiểu số đối với
số đơng, tức là hịa tan nhà nước vào xã hội. Như thế tức là nhà
nước khơng mang tính phe phái, một nhà nước cơng dân có tính
tự giác cao. Điều này trái ngược hoàn toàn với những luận điểm
phê phán chủ nghĩa Mác.
Vấn đề thứ mười: Chủ nghĩa Mác đã trở nên lỗi thời.
Nó bị thay thế bởi các học thuyết khác như: phong trào
nữ quyền, vấn đề bảo vệ mơi trường, chính trị dân tộc,

tồn cầu hóa, phong trào vì hịa bình,...
Terry Eagleton đã dày cơng khảo cứu các tác phẩm của
C. Mác, sự hình thành, phát triển chủ nghĩa Mác trong thực
tiễn, khảo luận lịch sử phát triển chủ nghĩa tư bản, vạch rõ bản
chất của chủ nghĩa tư bản để đi đến khẳng định rằng những
người phê phán C. Mác là những người hoặc không hiểu tầng
nghĩa sâu xa trong triết học Mác, hoặc không đọc hết các tác
phẩm của ơng, hoặc cố tình vu khống ơng vì mục đích chính trị.
Terry Eagleton cũng luận giải cụ thể rằng, về các phong
trào nữ quyền, vấn đề giới, phong trào giải phóng dân tộc, vấn
đề giai cấp và dân tộc, phong trào đấu tranh vì hịa bình, đấu
tranh bảo vệ mơi trường, C. Mác đều có những đóng góp vượt
trội trên cả bình diện tư tưởng và hoạt động thực tiễn. Đặc biệt,
trên bình diện lý luận thì tư tưởng của ơng ngày nay vẫn ln
tỏa sáng. Nhiều trang viết trong tác phẩm của C. Mác cũng như
chính thực tiễn phong trào xã hội chủ nghĩa trên thế giới đã chỉ
ra rằng, chính những người mácxít, chứ không phải ai khác, đã
và đang trở thành đội quân tiên phong của các cuộc đấu tranh
vĩ đại nhất trong lịch sử hiện đại. Đó là đấu tranh chống chủ
nghĩa thực dân, đấu tranh giải phóng phụ nữ, đấu tranh chống
chủ nghĩa phát xít, đấu tranh bảo vệ mơi trường... Khi vạch mặt,
chỉ tên bản chất tàn phá sinh thái, sự chạy đua theo lợi nhuận,