Tìm hiểu thuật ngữ “biến đổi khí hậu” trong công trình đại bách khoa toàn thư Trung Quốc

QUẢN TRỊ RỦI RO VÀ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG

TÌM HIỂU THUẬT NGỮ “BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU”
TRONG CƠNG TRÌNH ĐẠI BÁCH KHOA TỒN THƯ
TRUNG QUỐC
Lê Thanh Hà*

Tóm tắt: Biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng lớn đến mọi mặt đời sống kinh tế, xã hội của
con người hiện nay. Việc nghiên cứu các vấn đề về biến đổi khí hậu cũng được tìm hiểu, quan
tâm nhiều ở cả trong và ngoài nước. Về phương diện từ điển học và bách khoa thư học, việc tìm
hiểu thuật ngữ “biến đổi khí hậu” được biên soạn như thế nào trong các cơng trình bách khoa
tồn thư nổi tiếng trên thế giới như Bách khoa toàn thư Americana, Bách khoa toàn thư Trung
Quốc, Bách khoa toàn thư Nga,… là cần thiết nhằm làm rõ hơn về cách tiếp cận, cách định
nghĩa cũng như những nội dung thông tin được thể hiện ở thuật ngữ này. Bài tham luận này
nhằm làm rõ các luận điểm sau: 1. Thuật ngữ “biến đổi khí hậu” trong bộ Đại Bách khoa toàn
thư Trung Quốc; 2. Những kinh nghiệm cho việc biên soạn thuật ngữ này trong các cơng trình
bách khoa thư ở nước ta.
Từ khóa: Đại Bách khoa toàn thư Trung Quốc; Thuật ngữ “biến đổi khí hậu”; Từ điển học
và Bách khoa thư.
1. Đặt vấn đề
Biến đổi khí hậu đã và đang tác động mạnh mẽ đến tất cả các nước trên thế giới, trong đó có
Việt Nam. Đây khơng chỉ là vấn đề mơi trường mà cịn trở thành vấn đề chính trị, ngoại giao, kinh
tế và ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa các quốc gia. Các chính sách, chương trình hoạch định,
nghiên cứu khoa học liên quan đến việc này ngày càng được quan tâm. Đối với học thuật ngày
nay, “biến đổi khí hậu” đã trở thành một thuật ngữ khoa học liên ngành và đa ngành được cả khối
ngành khoa học tự nhiên công nghệ lẫn khối ngành khoa học xã hội và nhân văn tìm hiểu, đánh
giá. Trên phương diện từ điển học và bách khoa thư học, việc tìm hiểu thuật ngữ “biến đổi khí
hậu” được biên soạn như thế nào trong các cơng trình bách khoa tồn thư nổi tiếng trên thế giới
như: Bách khoa toàn thư Americana, Đại bách khoa toàn thư Trung Quốc, Đại bách khoa tồn
thư Nga,… là việc làm cần thiết. Trong những cơng trình đó chúng ta cần chú ý tìm hiểu về thuật
ngữ “biến đổi khí hậu” trong Đại bách khoa tồn thư Trung Quốc. Bài viết này sẽ làm rõ hơn các

vấn đề trên.
*

Thạc sĩ, Nghiên cứu viên, Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam, email:

16


RISK GOVERNANCE AND SUSTAINABLE URBAN DEVELOPMENT

2. Thuật ngữ “biến đổi khí hậu” trong cơng trình Đại bách khoa tồn thư Trung Quốc
Năm 1978, Quốc vụ viện Trung Hoa quyết định cho biên soạn Đại bách khoa toàn thư Trung
Quốc. Đây là bộ Bách khoa toàn thư tổng hợp cỡ lớn đầu tiên của Trung Quốc, công việc được
tiến hành liên tục từ năm 1978 đến năm 1994 thì hồn thành, quyển nào biên soạn xong trước thì
được biên tập và xuất bản, phát hành trước. Cơng trình này có tổng cộng 74 quyển (trong đó có
một quyển sách dẫn), phân làm: 66 bộ môn khoa học thuộc các lĩnh vực: từ khoa học tự nhiên,
khoa học kĩ thuật, khoa học xã hội và nhân văn, tới nghệ thuật, văn hoá giáo dục, tài chính, kinh
tế, quân sự… với 79.541 mục từ, 130.676.000 chữ, 59.376 tranh ảnh. Đại bách khoa toàn thư
Trung Quốc xuất bản dựa trên sự phân loại các chuyên ngành khoa học. Thông thường một bộ
môn, lĩnh vực của cơng trình này được biên soạn trọn vẹn trong một quyển như: Thiên văn học,
Thể dục, Giáo dục học… cũng có chun ngành do quy mơ lớn, nội dung phong phú, lượng mục
từ lớn nên được biên soạn thành nhiều quyển như: Vật lý học (quyển I), Vật lý học (quyển II), Kinh
tế học (quyển I, II, III)... nhưng cũng có nhiều chuyên ngành khoa học được ghép nhiều chuyên
ngành vào chung một quyển như: Khoa học khí tượng - Hải dương học - Khoa học thủy văn (1
quyển), Thư viện học - Thông tin học - Tư liệu học (1 quyển), Tài chính - Thuế - Tiền tệ - Giá cả
(1 quyển)…
Thuật ngữ “biến đổi khí hậu” được biên soạn trong quyển 大气科学·海洋科学·水文科学Khoa học khí quyển - Khoa học hải dương - Khoa học Thuỷ văn. Quyển này có tổng 923 trang khổ
A4 cỡ lớn, tổng số 1042 mục từ, 949 hình ảnh minh họa với sự tham gia biên soạn của 500 nhà
khoa học hàng đầu về ba lĩnh vực khoa học khí quyển, hải dương, thủy văn của Trung Quốc vào
thời kỳ đó. Cuốn sách được xuất bản vào tháng 5/1987, do Nhà xuất bản Đại Bách khoa toàn thư

Trung Quốc phát hành tại Bắc Kinh và Thượng Hải.
Để hiểu hơn về cách thức tiếp cận, việc định nghĩa và nội dung thông tin thể hiện, cũng như
mơ hình cấu trúc của thuật ngữ này, chúng tơi dịch ngun văn mục từ “biến đổi khí hậu” ở trang
582-583, quyển Khoa học khí quyển - Khoa học hải dương - Khoa học Thuỷ văn(大气科学·海洋
科学·水文科学中国大百科全书, 1987, pg.582-583) như sau:

气候变化Biến đổi khí hậu (Climate change), sự biến đổi trạng thái khí hậu trong một thời
kỳ dài. Thường được phản ánh qua sự khác biệt về các số liệu thống kê (như: giá trị bình quân,
tỷ lệ biến đổi) các yếu tố khí hậu như nhiệt độ, lượng mưa trong những thời kỳ khác nhau.
Nghiên cứu biến đổi khí hậu thường dựa vào những thang đo thời gian khác nhau để
phân chia như sau:
Biến đổi khí hậu theo thang đo thời gian từ 10.000 năm trở lên. Được phản ánh từ tình
trạng che phủ của băng tuyết trên bề mặt trái đất (tức là sự luân chuyển giữa kỷ băng hà và thời
kỳ gián băng); mức độ biến đổi khí hậu này rất lớn, ảnh hưởng mạnh mẽ đến bề mặt trái đất và
hệ sinh thái và lưu giữ những dấu vết phong phú trong địa tầng. Sự thật về loại biến đổi khí hậu
này chủ yếu có được từ việc phân tích các tư liệu địa chất, nên gọi là: biến đổi khí hậu thời kỳ
địa chất.
17


QUẢN TRỊ RỦI RO VÀ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG

Biến đổi khí hậu trong vài nghìn năm trở lại đây.Trong thời kỳ này, văn hóa nhân loại đã
xuất hiện; căn cứ vào những ghi chép về sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi, về tài nguyên thiên
nhiên và thiên tai trong sử sách qua các thời kỳ cũng như các loại văn vật khảo cổ có thể suy
luận về tình hình khí hậu thời kỳ đó, biết được q trình biến đổi khí hậu, gọi là: biến đổi khí
hậu thời kỳ lịch sử.
Biến đổi khí hậu trong hơn 100 năm trở lại đây: Thời kỳ này, trên cơ sở nghiên cứu khí
tượng, con người có thể dùng những ghi chép khí tượng một cách hệ thống để nghiên cứu biến
đổi khí hậu, gọi là biến đổi khí hậu hiện đại.

Lịch sử tóm tắt về nghiên cứu biến đổi khí hậu
Nửa sau thế kỷ 11, các học giả đời Bắc Tống ở Trung Quốc đã căn cứ vào những hóa thạch
của thứ giống như cây tre (trên thực tế là cây tần bì) ở Diên Châu (nay là huyện Diên Châu tỉnh
Thiểm Tây) để suy luận rằng khí hậu thời trước ấm áp và ẩm ướt hơn khí hậu thời đó; đây được
coi là những tri thức tìm hiểu về biến đổi khí hậu sớm nhất ở Trung Hoa. Năm 1868, nhà vật lý
học và toán học người Anh R. Hooke đã căn cứ vào những hóa thạch của cá biển và con cúc
(động vật nhuyễn thể thời xưa) để đưa ra suy luận rằng khí hậu thời cổ đại ấm hơn khí hậu thời
kỳ đó. Đây là những phân tích về biến đổi khí hậu sớm nhất ở châu Âu.
Những nghiên cứu thời cận đại về biến đổi khí hậu, bắt đầu từ nghiên cứu về sông băng trên
núi Alpes của J.L.R Agassi năm 1840 đến các tác phẩm như:“Khí hậu các thời kỳ” (1949) của
C.E.P. Brooks người Anh hay tác phẩm “Khí hậu thời quá khứ” (1950) của M. Schwarzbach người
Đức, đều ra đời vào giữa thế kỷ 20, ở Trung Quốc thì có tác phẩm “Nghiên cứu bước đầu về biến
đổi khí hậu của Trung Quốc trong gần 5000 năm trở lại đây”(1972)của Trúc Khả Trinh, đều hệ
thống lại những đặc điểm của khí hậu trong từng thời kỳ, bước đầu hình thành sự nghiên cứu vận
động của lịch sử khí hậu.
Nội dung nghiên cứu về biến đổi khí hậu
Vấn đề trung tâm của nghiên cứu biến đổi khí hậu là làm rõ lịch sử biến đổi khí hậu và
nguyên nhân của nó qua các thời kỳ. Thời kỳ địa chất, thời kỳ lịch sử và hiện đại, các thước đo
thời gian của biến đổi khí hậu khác biệt rất lớn, ngun nhân hình thành cũng khơng giống nhau,
các tài liệu dùng làm căn cứ và phương pháp nghiên cứu cũng khác nhau. Từ đó hình thành ba
bộ phận độc lập với nhau trong lịch sử biến đổi khí hậu.
Nguyên nhân của biến đổi khí hậu rất phức tạp, cho đến nay các quan điểm vẫn chưa thống
nhất. Bình thường, những ngun nhân của biến đổi khí hậu và nhân tố hình thành khí hậu thường
đồng nhất với nhau. Những nghiên cứu hiện đại về sự hình thành khí hậu thường chú ý đến các
yếu tố hoạt động của mặt trời, hồn lưu khí quyển, tính chất khí tượng, thủy văn và hoạt động
của con người. Những yếu tố này có sự biến đổi về mặt thời gian từ vài năm đến vài trăm năm,
tương ứng với thước đo sự biến đổi của khí hậu hiện đại, là lĩnh vực chính trong nghiên cứu các
nguyên nhân biến đổi khí hậu hiện đại. Tuy nhiên, đối với biến đổi khí hậu theo thời gian dài mà
nói, các yếu tố khác, ví dụ như sự biến đổi của vỏ trái đất (sự đổi dời của biển và đất liền, địa
18

RISK GOVERNANCE AND SUSTAINABLE URBAN DEVELOPMENT

thế trồi sụt…) và sự biến đổi của các tham số thiên văn địa cầu (như quỹ đạo trái đất, quỹ đạo
các hành tinh…) đều có vai trị quan trọng, đây đều là những vấn đề quan trọng trong nghiên
cứu biến đổi khí hậu thời kỳ địa chất.
Từ góc độ cung ứng năng lượng khí quyển, q trình khí hậu khơng thể coi là q trình
ngẫu nhiên, do đó, để phán đốn khách quan xu thế biến đổi khí hậu và ngun nhân của nó,
ngồi xem xét khí quyển cịn phải quan sát sự biến đổi của môi trường ở biển, đất liền và vành
đai sinh vật cùng với những hoạt động của con người. Khi nghiên cứu về nguyên nhân của biến
đổi khí hậu, cân bằng lượng vật lý và mô phỏng trị số. Nghiên cứu về biến đổi khí hậu đề cập
đến các khoa học về địa chất, địa lý, thiên văn, hải dương, lịch sử và khảo cổ; việc thu thập tài
liệu, làm rõ các lý luận và ứng dụng các kết quả cũng có mối liên quan trực tiếp với các môn
khoa học cơ bản và các kỹ thuật được ứng dụng.
Xu hướng nghiên cứu biến đổi khí hậu
Từ thập niên 50 của thế kỷ 20 trở lại đây, sự gia tăng dân số nhanh chóng và sự phát triển
của khoa học kỹ thuật đã yêu cầu phải sử dụng nhiều hơn nữa tài nguyên khí hậu. Từ thập niên
70 trở lại đây, các thảm họa về khí hậu càng tăng thêm. Hạn hán kéo dài ở phía tây châu Phi
cùng hạn hán, ngập lụt và thiệt hại vì rét ở các khu vực khác trên thế giới thường xuyên xảy ra
đã làm ảnh hưởng đến những vấn đề lớn như lương thực, tài nguyên năng lượng, tài nguyên
nước. Tác động của hoạt động của con người đối với khí hậu (bao gồm ơ nhiễm bầu khơng khí,
sự hủy hoại thảm thực vật tự nhiên) cũng tăng nhanh cũng có thể làm nảy sinh những loại biến
đổi khí hậu khơng có lợi với con người. Để sử dụng tốt nguồn tài ngun khí hậu trong các kế
hoạch phát triển, phịng ngừa những thảm họa khí hậu, bảo vệ mơi trường khí hậu thì việc
nghiên cứu về biến đổi khí hậu đã trở thành một trong những đề tài nghiên cứu khoa học quan
trọng hiện nay.
Dựa vào phần nghiên cứu ở trên, ta thấy thuật ngữ “biến đổi khí hậu” trong Đại Bách khoa
tồn thư Trung Quốc có mơ hình cấu trúc vi mô như sau:
- Tên mục từ (âm pinjin, chữ Trung Quốc giản thể, tên tiếng Anh)

- Định nghĩa cơ bản, khái quát về thuật ngữ
- Nội dung của mục từ gồm những vấn đề sau: Cách thức phân loại, lịch sử hình thành của
thuật ngữ biến đổi khí hậu; Giản lược lịch sử nghiên cứu biến đổi khí hậu; Nội dung nghiên cứu
về biến đổi khí hậu; Xu hướng nghiên cứu về biến đổi khí hậu
- Tài liệu tham khảo
- Tên người biên soạn
Như vậy, cách biên soạn thuật ngữ này không những đầy đủ yêu cầu của một mục từ trong
bách khoa toàn thư, mà cách phân thành các luận điểm nhỏ trong mục từ cũng có nhiều thuận
lợi cho việc tra cứu và tổng hợp thông tin.
19


QUẢN TRỊ RỦI RO VÀ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG

3. Bài học kinh nghiệm biên soạn thuật ngữ “biến đổi khí hậu” cho các cơng trình bách
khoa tồn thư ở Việt Nam
Trong thời đại hiện nay, chiến lược phát triển đất nước phải dựa vào tri thức và thông tin,
trong đó giáo dục và đào tạo ln được ưu tiên hàng đầu. Nhiều học giả trên thế giới đã đánh giá
cao vai trị của bách khoa tồn thư đối với sự phát triển và truyền bá văn hóa và khoa học kỹ thuật
của con người. Việc biên soạn các cơng trình bách khoa thư là rất cần thiết cho việc cung cấp cho
cộng đồng những tri thức cơ bản nhất, những thông tin chuẩn xác nhất của nhân loại, của các quốc
gia ở mọi thời đại về mọi lĩnh vực như: khoa học xã hội và nhân văn, khoa học tự nhiên, khoa học
kỹ thuật và công nghệ, phục vụ cho mọi đối tượng, mọi trình độ trong việc nghiên cứu và học tập
hàng ngày (Hà Học Trạc, 2004, tr.203).
Thực tế ở nước ta hiện nay, các cơng trình bách khoa thư chưa có nhiều. Về bách khoa thư
tổng hợp cỡ lớn thì chúng ta vẫn đang thực hiện Đề án biên soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam.
Về bách khoa ngành, chuyên ngành thì hiện nay Bộ Quốc phòng đã cho xuất bản một số quyển
của: Bách khoa toàn thư Quân sự Việt Nam (dự kiến 6 tập, đã xuất bản 1 tập); Bộ Công an cũng
đã thực hiện: Bách khoa thư Công an nhân dân Việt Nam (dự kiến 7 tập, đã xuất bản 2 tập). Về
chuyên đề và lĩnh vực thì cũng có một số quyển như: Bách khoa thư về dưỡng sinh, Bách khoa thư

về huyết học… Về bách khoa thư địa phương mới có bộ sách đầu tiên mang nhan đề là Bách khoa
toàn thư Hà Nội.
Xét riêng về thuật ngữ “Biến đổi khí hậu”, qua khảo sát các cơng trình bách khoa thư gần đây,
người viết chưa thấy thuật ngữ này được biên soạn trong bách khoa toàn thư hoàn chỉnh nào ở
nước ta.
Thuật ngữ này, chỉ được biên soạn trong bộ Từ điển bách khoa Việt Nam, tập 1, với nội dung
như sau: sự biến đổi của những điều kiện khí hậu trên toàn bộ trái đất, hay một miền, một vùng
nào đó trong một khoảng thời gian như một kỷ địa chất (hàng triệu năm), lịch sử lồi người (hàng
nghìn năm), hiện đại (vài trăm năm hay vài chục năm gần đây). Sự phân biệt những biến đổi có
tính tiệm tiến (nghĩa là theo một phương hướng nhất định nào đó, như nóng dần, lạnh dần và
những dao động khí hậu).Về biến đổi khí hậu thuộc kỷ Địa chất, có thể kể đến thời kỳ băng hà
thuộc kỷ Đệ tứ ở Bắc Âu, Tây Xibia và Bắc Mỹ. Biến đổi khí hậu lịch sử lồi người hình như khơng
mang tính tiệm tiến mà mang tính dao động. Khoảng 1000 năm trở lại đây, có những dao động
khí hậu, một trong những lần đó là lần nóng lên trong khoảng một trăm năm nay, đặc biệt trong
nửa thế kỷ gần đây. Có nhiều ngun nhân của sự biến đổi khí hậu,có thể giải thích bằng sự tự
dao động của hệ thống khí quyển - biển - băng ở cực; các yếu tố vũ trụ và thiên văn như sự biến
đổi của cường độ phát xạ của bức xạ mặt trời hoặc của độ trong suốt của khoảng không vũ trụ
đối với bức xạ mặt trời, sự biến đổi độ nghiêng của mặt hoàng đạo với độ lệch tâm của quỹ đạo
Trái đất. Sự chuyển dịch của trục trái đất cũng như sự biến đổi trong thành phần và xon khí của
khí quyển do hoạt động của núi lửa… Nhân tố con người cũng gây ra BĐKH biến đổi khí hậu như
phá rừng, đốt rừng, khí thải cơng nghiệp, việc dùng q nhiều các chất CFC đã làm mỏng và

20


RISK GOVERNANCE AND SUSTAINABLE URBAN DEVELOPMENT

thủng tầng ozon, do đó làm cho trái đất nóng lên trong những thập kỷ tới” (Hội đồng Quốc gia
Chỉ đạo biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam, 1995, tr. 221).
Ta thấy thuật ngữ “biến đổi khí hậu” trong Từ điển bách khoa Việt Nam đã nêu được cách

hiểu, cách định nghĩa khái quát nhất, nêu những nội dung cơ bản, có liên quan về “biến đổi khí
hậu” chứ chưa có sự phân tích, đánh giá hay cách biên soạn phân lớp của thuật ngữ “biến đổi khí
hậu” như trong bộ Đại bách khoa toàn thư Trung Quốc. Điều này được hiểu do mục từ trong bách
khoa tồn thư có tính hệ thống, thể hiện một cách trọn vẹn các chủ đề tri thức độc lập về khái niệm
thuật ngữ hay sự vật, hiện tượng để người đọc tra cứu nhanh và toàn diện nhất về đối tượng nghiên
cứu đó. Do vậy nội dung mục từ bách khoa tồn thư có thể được chia thành các tầng bậc và cấp
độ để biên soạn (Hà Học Trạc, 2004, tr. 304).
Hiện tượng biến đổi khí hậu mà biểu hiện rõ nét nhất của nó là nhiệt độ Trái đất tăng cao,
lượng mưa thay đổi không đều, mực nước biển dâng và thiên tai phức tạp đang diễn ra ngày một
tác động xấu đến mọi mặt kinh tế - xã hội cũng như cuộc sống sinh hoạt của mn lồi trên trái
đất. Một lĩnh vực khoa học mới về biến đối khí hậu được hình thành và phát triển nhanh chóng.
Những kiến thức mới nảy sinh địi hỏi nhân loại phải tìm hiểu cập nhật và thích ứng dần với hoàn
cảnh mới (Đề án Biên soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam, 2017, tr. 150). Trước những phát triển
nhanh chóng của khoa học kỹ thuật, nhiều khái niệm, thuật ngữ, nhiều ngôn từ mới được du nhập
vào làm phong phú thêm các vốn từ khoa học trong tiếng Việt. Vốn khái niệm và từ vựng này cần
được Việt hóa, phổ thơng hóa khơng chỉ trong cộng đồng các nhà khoa học, nhà nghiên cứu mà
còn phải được phổ cập với cộng đồng quần chúng nhân dân. Do đó, việc biên soạn mục từ “biến
đổi khí hậu” trong các cơng trình bách khoa tồn thư ở nước ta là cần thiết, có nhiều ý nghĩa khoa
học và thực tiễn.
Thuật ngữ, khái niệm, chủ đề, lĩnh vực biên soạn trong bách khoa toàn thư được gọi là mục
từ của bách khoa toàn thư. Mục từ bách khoa toàn thư mang hàm nghĩa rộng hơn nhiều so với
mục từ trong các sách về từ điển. Trong tiếng Anh, mục từ bách khoa toàn thư là entry và article
với nghĩa là (những) bài viết; nếu bách khoa toàn thư là sách của các loại sách, thì mục từ của
bách khoa tồn thư là bài viết về các bài viết. Đối với tiếng Trung, lại dùng cụm từ “điều mục”
để tương đương với khái niệm “mục từ” trong bách khoa toàn thư. Trong nguyên nghĩa, điều có
một nghĩa là cành (cây). Xem thế, điều mục nghĩa là các mục (từ) cành, ý nghĩa đó rất hợp với
mục từ phân tầng theo cấu trúc hình cây (Ban Thư ký Đề án Biên soạn Bách khoa toàn thư Việt
Nam, 2020, tr.4).
Hướng đến việc biên soạn mục từ “biến đổi khí hậu” cho các bách khoa toàn thư ở nước ta
hiện nay, thiết nghĩ chúng ta nên tiếp thu cách biên soạn giống như cách làm của việc biên soạn

trong Đại bách khoa toàn thư Trung Quốc. Bên cạnh đó, thời điểm biên soạn thuật ngữ này của
các học giả Trung Quốc là vào thập kỷ 80 của thế kỷ XX, mà khoa học kỹ thuật ln tiến bộ và
đổi mới khơng ngừng. Do đó, khi biên soạn thuật ngữ “biến đổi khí hậu” cho các cơng trình bách
khoa ngày nay, chúng ta cần phải cập nhật thêm các thông tin, lý thuyết và dữ liệu khoa học mới,
21


QUẢN TRỊ RỦI RO VÀ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG

thêm vào đó những tác động và ảnh hưởng của “biến đổi khí hậu” đối với nước ta để hồn chỉnh
hơn nội dung của thuật ngữ này ở Việt Nam.
4. Kết luận
Qua những điều đã trình bày, ta thấy thuật ngữ “biến đổi khí hậu” trong quyển Khoa học khí
quyển - hải dương học - thủy văn học bộ Đại bách khoa toàn thư Trung Quốc, đã cung cấp cho
người đọc những thơng tin cơ bản, đầy đủ, chính xác và hệ thống hóa cũng như phân loại tri thức
về nội dung thông tin của thuật ngữ được thể hiện trong nội dung mục từ. Ngay từ những năm 80
của thế kỷ XX, các học giả Trung Quốc đã biên soạn mục từ “biến đổi khí hậu”, là thuật ngữ khoa
học cịn khá mới vào thời điểm đó nhưng đã được nghiên cứu đánh giá để phổ biến kiến thức khoa
học cho các đối tượng quan tâm đến thuật ngữ này; Giúp cho những nhà nghiên cứu, các nhà hoạch
định sách lược, nhà quản lý ở nước này có được những thông tin và kiến thức đúng đắn về biến
đổi khí hậu, để từ đó có những chính sách phù hợp cho phát triển kinh tế - xã hội, giảm thiểu tác
hại của biến đổi khí hậu với quốc gia.
Tại Việt Nam, khi biên soạn bộ Từ điển bách khoa Việt Nam, tập I, xuất bản năm 1995, chúng
ta cũng đã đưa thuật ngữ “biến đổi khí hậu” vào nghiên cứu. Tuy nhiên, những thông tin được nêu
ra, việc biên soạn thuật ngữ mới ở mức độ khái quát hóa, cơ bản nhất, do nội dung của mục từ từ
điển bách khoa mới ở mức độ khái quát hóa chứ chưa hệ thống hóa vấn đề và thuật ngữ thành
nhiều cấp độ và tầng bậc như trong mục từ của bách khoa toàn thư, cho nên khi biên soạn nội dung
thuật ngữ này trong các cơng trình bách khoa tồn thư sắp tớirất cần được bổ sung và chỉnh lý
thêm các thơng tin phù hợp hơn.
Khảo sát những cơng trình bách khoa thư gần đây ở nước ta, chúng tôi thấy rằng thuật ngữ

“biến đổi khí hậu” chưa được biên soạn trong những sách công cụ dạng này. Đây là một điều khá
đáng tiếc, do vậy chúng ta cần phải tổng hợp tư liệu, thu nhập thông tin mới cập nhật gần đây để
biên soạn thuật ngữ này trong các bộ bách khoa tồn thư.
Từ những tìm hiểu của bài tham luận này, có thể giúp cho ta có những cơ sở và học hỏi kinh
nghiệm về cách thức biên soạn, xây dựng mục từ, chọn lựa nội dung để từ đó xây dựng được cấu
trúc mục từ, cách thức biên soạn đồng thời sửa đổi, bổ sung những điểm chưa hoàn chỉnh trong
việc biên soạn của Trung Quốc, để giúp ích cho việc biên soạn thuật ngữ “biến đổi khí hậu” cho
các cơng trình bách khoa tồn thư ở Việt Nam hiện nay và trong tương lai. Bách khoa tồn thư
là cơng trình khoa học có giá trị cao, mang lại hiệu quả giáo dục tốt, một kênh thông tin chính
xác, hệ thống hóa tri thức tổng hợp một cách quyền uy, quan trọng nhất để phổ cập tốt hơn các
tri thức về mọi mặt từ văn hóa xã hội nói chung, đến lĩnh vực biến đổi khí hậu nói riêng để mọi
tầng lớp quan tâm hiểu biết thêm về vấn đề này một cách sâu rộng hơn, góp phần vào việc chủ
động ứng phó nhằm giải thiểu tác hại và thích ứng với biến đổi khí hậu, để quốc gia Việt Nam
phát triển bền vững.

22


RISK GOVERNANCE AND SUSTAINABLE URBAN DEVELOPMENT

Tài liệu tham khảo
1. Hà Học Trạc (2004), Lịch sử lí luận và thực tiễn biên soạn bách khoa toàn thư, NXB Từ
điển bách khoa, Hà Nội.
2. Hội đồng Quốc gia Chỉ đạo biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam (1995), Từ điển Bách
khoa Việt Nam (Tập 1), NXB Từ điển bách khoa, Hà Nội, tr.221.
3. Đề án Biên soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam (2017), Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Khởi
động biên soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam”, Hà Nội.
4. Ban Thư ký Đề án Biên soạn Bách khoa toàn thư Việt Nam (2020), Kỷ yếu Hội thảo khoa
học “Định hướng xây dựng và xác định các mục từ trùng đa ngành, liên ngành trong bảng mục từ
của Đề án Bách khoa toàn thư Việt Nam”, Hà Nội.

5. 《大气科学·海洋科学·水文科学中国大百科全书》(1987),中国大百科全书出版社,北
京.上海.- Khoa học khí quyển - hải dương học - thủy văn học (1987), Đại Bách khoa toàn thư
Trung Quốc, NXB Đại bách khoa toàn thư Trung Quốc, Bắc Kinh - Thượng Hải.

23