Motif loài vật trong truyện ngắn của Franz Kafka

MOTIF LOÀI VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA FRANZ KAFKA
Nhữ Thị Trúc Linh1
1. Khoa Sư phạm
TÓM TẮT
Franz Kafka (1883 – 1924) là một nhà văn lớn của nhân loại thế kỉ XX. Franz Kafka được
xem là nhà văn có nhiều nét đổi mới trong sáng tác và là nhà văn có lối viết ảnh hưởng đến nhiều
thế hệ nhà văn khắp năm châu. Mảng đề tài về cái phi lí, sự tha hóa và nỗi cơ đơn của con người
trong cuộc sống hiện đại là trọng tâm trong sáng tác của nhà văn Franz Kafka. Về phương diện
nghệ thuật, ông đã sử dụng hình ảnh lồi vật như một motif trong sáng tạo nghệ thuật để thể hiện
tư tưởng, quan niệm của mình trong tác phẩm. Motif lồi vật trong truyện ngắn của Franz Kafka
cũng đã góp phần làm nên những nét độc đáo riêng cho tác phẩm của nhà văn.
Từ khóa: Franz Kafka, mơtíp lồi vật, truyện ngắn.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Kafka là một trong những nhà văn khai sáng cho phong trào đổi mới tiểu thuyết. Không
phải ngẫu nhiên mà người ta đã ví ơng là người viết kinh thánh hiện đại. Ông đã khai sinh ra
một lối viết mới gắn liền với cảm hứng hài hước đen (black humour) và thơng qua đó cất lên
tiếng kêu cứu của con người. Ngịi bút của cái phi lí, nghịch dị và phương thức huyền thoại hóa
với các hình ảnh giàu sức biểu cảm được đan cài khéo léo trong chuỗi những mê lộ đã tạo nên
một độ mở không giới hạn cho thế giới nghệ thuật của nhà văn tài hoa này. Khi tiếp cận những
tác phẩm của Franz Kafka, chúng tơi nhận thấy hình tượng lồi vật xuất hiện với số lượng đáng
kể. Việc tìm hiểu hình tượng lồi vật trong sáng tác của Franz Kafka là đề xuất thêm một góc
nhìn để tiếp cận và giải mã tác phẩm của ông.
2. NỘI DUNG
Một số quan niệm về motif.
Trong 150 thuật ngữ văn học, do Lại Nguyên Ân chủ biên, “Mơtíp là những thành tố bền
vững, vừa mang tính hình thức, vừa mang tính nội dung của văn bản văn học. Mơtíp có thể
được phân xuất ra từ trong một hoặc một số tác phẩm văn học của một nhà văn hoặc trong văn
cảnh, một khuynh hướng văn học, một thời đại văn học nào đó”. [1, 209].
Theo Từ điển thuật ngữ văn học, “Mơtíp nhằm chỉ những thành tố, những bộ phận lớn
hoặc nhỏ đã được hình thành ổn định, bền vững và được sử dụng nhiều lần trong sáng tác văn
học nghệ thuật, nhất là trong văn học nghệ thuật dân gian”. [4, 168]

“Mơtíp có thể gọi là khuôn dạng, kiểu trong tiếng Việt, nhằm để chỉ những thành tố,
những bộ phận lớn hoặc nhỏ đã được sử dụng nhiều lần trong sáng tác văn học nghệ thuật, nhất
là văn học dân gian”. [6,136]
550


“Mơtíp là hạt nhân cốt truyện…Nó dùng để chỉ những yếu tố đơn giản nhất trong ý nghĩa
cấu tạo đề tài, cốt truyện của tác phẩm nghệ thuật. Trong tác phẩm văn học, mơtíp được hiểu
theo nghĩa đề tài phụ, có ý nghĩa bổ sung, tơ đậm đề tài chính, cùng với đề tài chính tạo thành
một thể thống nhất nghệ thuật phức tạp, được hiểu là sự khái quát nghệ thuật nguyên sơ, phản
ánh những ấn tượng quan trọng nhất và có tính chất lặp lại những quan sát, nhận thức của con
người về cuộc sống”. [5;465]
Quan niệm vệ motif khá phong phú, nhìn chung chúng có một số điểm thống nhất:
- Motif là những thành tố ổn định, bền vững, được sử dụng nhiều trong sáng tác văn học.
- Motif là một hình tượng, một chi tiết trở đi trở lại, có thể hiểu là đề tài phụ bổ sung cho
đề tài chính.
- Motif “phản ánh những ấn tượng quan trọng nhất và có tính chất lặp lại những quan sát,
nhận thức của con người về cuộc sống”.
Chúng tơi nhìn nhận đánh giá những hình tượng lồi vật trong sáng tác của Franz Kafka
như một motif dựa trên cơ sở lí thuyết này.
Những tác phẩm của Franz Kafka thường tập trung vào các mảng đề tài về sự tha hóa, cái
phi lí. Ơng đã sử dụng hình tượng lồi vật như một cơng cụ để thể hiện tư tưởng, quan niệm
của mình trong sáng tác. Lồi vật chiếm một số lượng đáng kể trong sáng tác của Kafka. Trong
quyển Franz Kafka tuyển tập tác phẩm và phần Phụ lục của chuyên luận Franz Kafka Người
tẩy não nhân loại có 38 truyện ngắn, chúng tơi thống kê được 19 truyện có lồi vật xuất hiện.
Bảng khảo sát
STT
1
2
3

4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25

Tên tác phẩm
Hóa thân
Hang ổ
Trại lao cải
Nữ ca sĩ Josephine hay là truyện kể về dân chuột
Lời tuyên án
Trước cửa pháp luật

Vô địch nhịn ăn
Mười một người con trai
Giấc mơ
Một thầy thuốc nông thơn
Chó sói và người Arập
Người cưỡi xơ
Thơng điệp của hồng đế
Làng gần nhất
Du ngoạn trong núi
Nhìn qua cửa sổ lơ đãng
Sự từ chối
Khát vọng làm người da đỏ
Cây
Nỗi ưu tư của một người đàn ơng có gia đình
Báo cáo gửi viện Hàn lâm
Thiên thần
Cây cầu
Thanh gươm cổ
Tạp chủng

551

Tên con vật được nhắc tới
Tạp chủng người-bọ
Con vật xưng “tơi”
Chó
Chuột

Báo

Ngựa
Chó sói, lạc đà, cừu
Ngựa
Ngựa

Ngựa

Khỉ

Tạp chủng mèo-cừu


26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38

Tạp chủng lồi vật-người, chó săn

Con thú tuyệt vời
Người canh gác

Sự thật về Sancho Panza
Prometheus
Sự im lặng của Siren
Poseidon
Tình bằng hữu
Con kền kền
Cái vụ
Ngụ ngôn nhỏ
Isabella
Khởi hành
Về dụ ngôn

Đại bàng

Kền kền
Chuột, mèo
Ngựa
Ngựa

Đáng chú ý là trong truyện ngắn Ngụ ngôn nhỏ chỉ có sự xuất hiện của hai con vật (mèo
và chuột) mà khơng có bóng dáng của con người. Tác phẩm này được xem là một ngụ ngôn
hiện đại của Kafka – một đứa con tinh thần mang đậm màu sắc thời đại.
Sự có mặt của lồi vật ở hầu hết các tác phẩm của Franz Kafka xuất phát từ quan niệm
sống gần gũi với lối sinh hoạt “thuận theo tự nhiên”. Vì ơng là người u chuộng thiên nhiên
và ln muốn hịa mình vào thiên nhiên. Theo lời của Max Brod, Kafka ngày ngày tận hưởng
bầu khơng khí trong lành từ bên ngồi tràn vào phịng, bất kể mùa đơng hay mùa hè cánh cửa
đó đều được mở rộng. Thậm chí, ơng cịn khơng mặc áo ấm ngay cả trong mùa đông giá rét.
Kafka chỉ ăn rau quả trong một thời gian dài, nhất quyết kiêng ăn thịt. Quy tắc sống thuận theo
tự nhiên của Kafka nhiều khi bị xem là cực đoan vì khi ơng mắc bệnh lao nhưng ơng vẫn khơng
chấp nhận có sự can thiệp của thuốc và các giải pháp từ y học mà ông cho rằng chỉ cần nghỉ

ngơi, thư giãn thì cơ thể tự nó sẽ thực hiện chức năng cân bằng và chữa bệnh. Đời sống sinh
hoạt xuôi theo tự nhiên trong quan niệm sống của Kafka chính là một cơ sở vững chắc, đầy
thuyết phục cho việc ông chủ tâm lựa chọn, vận dụng các hình tượng lồi vật đặc sắc nhằm gửi
gắm tư tưởng thẩm mĩ cũng như quan niệm nhân sinh của nhà văn trong các sáng tác.
Tuy nhiên khơng phải bất cứ lồi vật nào có mặt trong tác phẩm của Franz Kafka cũng
đều trở thành hình tượng nghệ thuật. Các con vật này chỉ trở thành hình tượng khi được tác giả
xây dựng một cách sáng tạo trong tác phẩm, đồng thời nó thể hiện được tư tưởng, cái nhìn về
mọi thứ trong thế giới xung quanh của nhà văn.
Khi tìm hiểu về hình tượng lồi vật trong sáng tác của Franz Kafka, chúng tôi nhận thấy có
hai loại hình tượng lồi vật. Hình tượng lồi vật thứ nhất là những hình tượng lồi vật quen thuộc,
có sẵn từ trước được nhà văn kế thừa và sáng tạo qua lăng kính nghệ thuật của mình. Hình tượng
loài vật thứ hai do nhà văn sáng tạo nên mang đậm phong cách của nhà văn. Qua khảo sát, chúng
tơi thấy trong 19 truyện ngắn có sự xuất hiện của lồi vật thì có đến 11 truyện mà trong đó lồi
vật thật sự trở thành hình tượng nghệ thuật. Trong 11 tác phẩm, chúng tơi nhận thấy có 10 con
vật khác nhau được nhà văn xây dựng nhằm gửi gắm thông điệp cũng như thể hiện quan niệm và
tư tưởng của nhà văn. Trong đó, loại hình tượng thứ nhất chiếm đa số với tần suất là 7 tác phẩm
trong 11 truyện ngắn được khảo sát cụ thể (kền kền trong Con kền kền, mèo và chuột trong Ngụ
ngôn nhỏ, chuột trong Nữ ca sĩ Josephine hay truyện kể về dân chuột, khỉ trong Báo cáo gửi Viện
Hàn lâm, chó sói trong Chó sói và người Arập, ngựa trong Thầy thuốc nơng thơn). Loại hình
tượng lồi vật thứ hai (con vật xưng “tôi” trong Hang ổ, con tạp chủng mèo-cừu trong Tạp chủng,
con tạp chủng loài vật-người trong Con thú tuyệt vời, con tạp chủng người-bọ trong Hóa thân).
552


Những con vật trong tác phẩm của Kafka đa phần đều mang màu sắc ngụ ngôn (không
chỉ riêng truyện ngắn Ngụ ngôn nhỏ như đã nêu ở trên) bởi đặc điểm dùng lồi vật để nói chuyện
con người, hình dáng và hoạt động của chúng thuộc về loài vật nhưng chúng có ngơn ngữ, hiểu
được tiếng nói của con người, chúng biết suy nghĩ và mang tâm lí của con người. Nếu như bản
chất thuần túy của truyện ngụ ngôn là lồi vật và con người sẽ trùng khít với nhau về mọi mặt
(hành động lẫn suy nghĩ) để thông qua đó, tác giả dân gian hoặc nhà văn thực hiện chức năng

“giáo huấn” thì trong sáng tác của Franz Kafka, dù tác giả cũng vận dụng các đặc điểm của
truyện ngụ ngơn nhưng giữa lồi vật và con người ln có một khoảng cách nhất định mà bản
thân con vật nhận ra được điều đó, nhất là trong thế giới của chúng có cả sự xuất hiện bóng
dáng con người. Nhờ lối viết này, Franz Kafka đã tạo nên cái nhìn hai chiều soi rọi nhau từ bên
trong, từ đó tác phẩm thể hiện mạnh mẽ sự phi lí mang chất hài hước đen (cái hài nhưng đạt tới
đỉnh cao của cái bi đát) – một đặc trưng phong cách nghệ thuật của Franz Kafka. Chính vì vậy,
màu sắc ngụ ngơn của lồi vật trong sáng tác của Franz Kafka mang tính hiện đại và in đậm
dấu ấn của cá tính sáng tạo của nhà văn.
Thế giới lồi vật hiện lên trong tác phẩm của Franz Kafka vô cùng sinh động và phong phú
về chủng loại: rận, chuột, mèo, chó, ngựa, lạc đà, khỉ, chó sói, cáo, quạ, kền kền… Căn cứ vào
tên gọi và đặc tính, chúng ta có thể chia chúng làm hai loại là những con vật bé nhỏ, hiền lành và
những con thú ranh mãnh, dữ tợn. Tuy nhiên, dưới ngòi bút nghệ thuật của Kafka, ơng đã xác lập
lại bản tính của các lồi vật ấy, có cải biến ít nhiều tùy lồi để chúng đảm nhận vai trị hình tượng
nghệ thuật trong tác phẩm. Do đó, lồi vật dưới sự quy chiếu thu nhỏ của “xu thế nhỏ bé hóa và
tầm thường hóa” của nhà văn hầu như bị biến thành những sinh vật nhỏ nhoi, thấp cổ bé họng,
chúng bị cả con người lẫn những con vật khác khinh thường, chà đạp và chực chờ hủy diệt. Chẳng
hạn như con côn trùng kinh tởm Samsa trong Hóa thân, con vật xưng “tơi” trong Hang ổ, con
chuột trong Ngụ ngôn nhỏ, con khỉ trong Báo cáo gửi Viện Hàn lâm, chó sói trong Chó sói và
người Ả Rập,… Đó là thế giới của sự nhỏ bé, tầm thường dưới mức người trong tác phẩm của
Franz Kafka, nhà văn muốn cho người đọc thấy được nỗi lo âu thường trực cũng như sự tha hóa
thảm hại của lồi người trong thời kì máy móc kĩ thuật lên ngơi. Những lồi vật ấy như đã đề cập
ở trên, khốc lên mình tấm áo ngụ ngơn hiện đại, chúng khơng hồn tồn là con vật nhưng cũng
khơng hẳn là một con người. Bản thân lồi vật của Kafka là sự hỗn tạp nhiều yếu tố giữa thú và
người. Đó là “những con rối tạp chủng” (chữ dùng của Lê Huy Bắc) trên sân khấu cuộc đời mà
nhà văn Kafka đã sáng tạo nên. Một số ít loài vật trong tác phẩm của nhà văn là đại diện cho các
thế lực xấu xa – kẻ mạnh, luôn muốn tước đoạt mạng sống của các sinh vật bé nhỏ, tiêu biểu như
con kền kền trong tác phẩm Con kền kền, con mèo trong Ngụ ngôn nhỏ, con tạp chủng nửa mèo
nửa cừu trong Tạp chủng; hay những con vật mang tính điềm báo như con ngựa trong truyện
ngắn Một thầy thuốc nông thôn và con quạ trong tiểu thuyết Lâu đài,… Dù luôn phải đối mặt với
những mối đe dọa tiềm ẩn, sự sống nằm ở ranh giới của cái chết, nhưng loài vật trong tác phẩm

của Franz Kafka cũng mang đến hơi thở tích cực của khao khát sống mãnh liệt và tinh thần đấu
tranh đến cùng để vươn lên. Điển hình như con vật xưng “tơi” trong truyện ngắn Hang ổ tìm trăm
phương ngàn cách để thiết kế thêm nhiều ngõ ngách chằng chịt trong mê cung mê thất của cái
hang nhằm lẩn trốn kẻ thù, bảo tồn tính mạng nhưng ln trong tư thế phịng thủ và chiến đấu
nếu giáp mặt kẻ địch, con khỉ phát biểu q trình tiến hóa thành người của nó trước Viện Hàn
lâm và bày tỏ nỗi bất hạnh lớn nhất trong cuộc đời mình vì cốt khỉ khơng bị triệt tiêu mà giờ đây
bản thân biến thành một tạp chủng chính hiệu - nửa khỉ nửa người.
553


Loài vật trong sáng tác của Franz Kafka được đặt trong mối tương quan vật-người-vật. Nếu
xét trong mối quan hệ giữa lồi vật với con người thì con vật thật bé nhỏ, tầm thường, chúng có
thể bị chà đạp hoặc bị tiêu diệt nhưng xét trong mối tương quan với con vật khác thì chúng lại là
kẻ mạnh, có thể chà đạp và hủy diệt kẻ yếu thế hơn. Chó sói là một hình tượng lồi vật quen thuộc
trong văn học dân gian cũng như văn học viết, nó đại diện cho kẻ mạnh, mang đặc tính hung
hăng, dữ tợn, nó thường chà đạp và hủy diệt những con vật khác yếu thế hơn nhưng khi nó xuất
hiện trong Chó sói và người Arập, đặt chó sói vào mối tương quan với con người thì chó sói lại
là con vật bé nhỏ, yếu ớt thường xuyên bị con người tàn sát và tiêu diệt. Dưới ngịi bút của Franz
Kafka thì chúng là những con vật đáng thương, “chúng con là lồi vật đáng thương, chúng con
khơng có gì cả mà chỉ có răng thơi; bất cứ việc gì chúng con muốn làm, dầu tốt hay xấu, chúng
con chỉ có một dụng cụ duy nhất là răng”. [7,791]. Nhưng đặt chó sói trong mối tương quan với
con vật khác (con lạc đà trong truyện) thì chó sói lại là kẻ mạnh, chúng có thể dùng hàm răng sắc
nhọn và sức mạnh sẵn có cắm phập vào cổ con lạc đà và xé xác lạc đà thành từng mảnh.
Loài vật xuất hiện trong sáng tác của Franz Kafka rất phong phú về chủng loại nhưng
không phải con vật nào cũng trở thành hình tượng nghệ thuật mà nhà văn dụng tâm xây dựng.
Ở đây, chúng tôi không phủ nhận giá trị biểu đạt mang tính gợi hình gợi cảm ở tất cả các con
vật có trong tác phẩm với những ngụ ý nghệ thuật tinh tế từ nhà văn khi kiến tạo nên một chỉnh
thể - văn bản. Để con vật thật sự trở thành hình tượng trong tác phẩm văn học thì địi hỏi ở nó
phải mang dụng ý nghệ thuật của nhà văn. Nói cách khác, hình tượng lồi vật chỉ trở thành hình
tượng văn học khi nó phải mang ý nghĩa ngồi bản thân nó, nó mang thơng điệp mà nhà văn

gửi gắm. Đồng thời nó cũng bộc lộ cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ.
3. KẾT LUẬN
Như vậy, có thể kết luận lồi vật trong truyện ngắn của Franz Kafka không chỉ xuất hiện
với tần suất cao mà còn được thể hiện bằng những phương thức phong phú. Chúng thật sự trở
thành motif trong truyện ngắn của Franz Kafka. Qua việc tìm hiểu về motif lồi vật dưới ngịi
bút của Franz Kafka, chúng ta thấy lồi vật trong tác phẩm của ông phong phú và đa dạng, nó
mang tính kế thừa và tính sáng tạo của nhà văn. Từ những hình tượng lồi vật trong tác phẩm,
Franz Kafka đã thể hiện thân phận nhỏ bé, cô độc, trạng thái chông chênh, mất phương hướng
của con người trước xã hội hiện đại.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Lại Nguyên Ân (2003), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.
Lê Huy Bắc (2018), Franz Kafka Người tẩy não nhân loại, Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.
Đặng Anh Đào, Hoàng Nhân, Lương Duy Trung (2001), Văn học phương Tây, Nxb Giáo dục.
Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (2006), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục,
Hà Nội.
5. Phạm Công Thiện (1965), Ý thức mới trong văn nghệ và triết học, Nxb La Bối, Sài Gịn.
6. Hồng Trinh (1999), Phương Tây văn học và con người, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.
7. Franz Kafka (2003), Franz Kafka tuyển tập tác phẩm, Nxb Hội nhà văn, Trung tâm văn hóa ngơn
ngữ Đơng Tây, Hà Nội.
1.
2.
3.
4.

554