Ca dao cổ truyền người Việt với tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học pot

Ca dao cổ truyền người Việt với tính mơ hồ đa
nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học




Nguyễn Hằng Phương

TS.Khoa Ngữ văn, ĐH Sư phạm, ĐH Thái Nguyên


0. Ngôn ngữ có vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống xã hội. Bởi vậy, nghiên
cứu ngôn ngữ từ nhiều góc độ đang trở thành nhu cầu tất yếu hiện nay. ở nước ta,
có thể nghiên cứu những vấn đề về lý thuyết ngôn ngữ học; những vấn đề về tiếng
Việt và các ngôn ngữ khác ở Việt Nam; những vấn đề về tiếp xúc ngôn ngữ và dịch
thuật; những vấn đề về dạy học tiếng Việt, tiếng nước ngoài trong và ngoài nhà
trường; những vấn đề về ngôn ngữ tác phẩm văn chương. Trong đó, tìm hiểu ngôn
ngữ với tư cách là phương tiện biểu đạt của tác phẩm văn chương là một góc độ
nghiên cứu không mấy dễ dàng nhưng cũng đầy thi vị.

Nghiên cứu tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học ở những lời ca
dao cổ truyền là vấn đề chúng tôi đặt ra trong bài viết này. Tuy nhiên, do đặc trưng
thể loại và trong khuôn khổ bài viết, chúng tôi chỉ nghiên cứu những biểu hiện tiêu
biểu của tính mơ hồ đa nghĩa trong một số lời ca dao cổ truyền. Nghiên cứu đó
nhằm mục đích nhận diện tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện ngôn ngữ cùng vai
trò của nó ở những lời ca dao cổ truyền, làm tiền đề cho sự bình giá có cơ sở và sự
tiếp nhận sâu sắc tác phẩm.

1. Khái niệm ca dao cổ truyền và tính mơ hồ đa nghĩa trong văn học nghệ
thuật

1.1. Khái niệm ca dao cổ truyền

Thuật ngữ ca dao đã từng được dùng với nhiều nghĩa rộng, hẹp khác nhau
"Theo nghĩa gốc thì ca là bài hát có khúc điệu, dao là bài hát không có khúc điệu"
[5.26].
Và một thời "Ca dao là danh từ chung chỉ toàn bộ những bài hát lưu hành phổ biến
trong dân gian có hoặc không có khúc điệu" [5.26]. ở trường hợp này, ca dao đồng
nghĩa với dân ca.
Trên thực tế, khái niệm ca dao đã dần dần có sự thu hẹp nội hàm.

Hiện nay, các nhà nghiên cứu văn học dân gian Việt Nam "dùng danh từ ca dao để
chỉ riêng thành phần nghệ thuật ngôn từ (phần lời thơ) của dân ca (không kể những
tiếng đệm, tiếng láy, tiếng đưa hơi).” [5.26]. Với nghĩa này, ca dao là bộ phận chủ
yếu và quan trọng nhất của thơ dân gian truyền thống.

Sau cách mạng tháng Tám (1945), giới nghiên cứu nước ta đã sử dụng tập hợp từ
ca dao mới (hay ca dao hiện đại) để phân biệt với ca dao cổ (còn gọi là ca dao cổ
truyền). Như vậy, ca dao cổ (hay ca dao cổ truyền) là khái niệm chỉ riêng thành
phần nghệ thuật ngôn từ của dân ca (không kể tiếng đệm, tiếng láy, tiếng đưa hơi)
được sáng tác từ cách mạng tháng Tám trở về trước. ở đây, phạm vi khảo sát của
chúng tôi là một số lời ca dao cổ truyền đã được sưu tập trong sách Kho tàng [6].

1.2. Khái niệm tính mơ hồ đa nghĩa trong văn học nghệ thuật

Không phải đến tận bây giờ, tính mơ hồ đa nghĩa mới được biết tới. Từ xa xưa,
người ta đã quan tâm đến tính mơ hồ, đa nghĩa của văn học nghệ thuật. Đó là cái "ý

tại ngôn ngoại" (ý ở ngoài lời của văn của thơ). Nhà triết học Đổng Trọng Thư đời
Tây Hán đã cho rằng thơ, kinh thi không thể giải thích được rõ ràng (thi vô đạt hỗ).
Nhà thi thoại thời Minh Tạ Trăn cũng chủ trương tả cảnh, thuật sự không nên
giống như thực mà phải khác lạ khiến cho người tiếp nhận có cảm giác mơ hồ, bí
ẩn (diệu tại hàm hồ)

Tuy nhiên, ngày nay khi tính tích cực, sáng tạo của người tiếp nhận được ý thức rõ
rệt; tính bản thể của ngôn ngữ văn học được phát hiện thì mơ hồ đa nghĩa - một
thuộc tính của văn học nghệ thuật - càng được đặc biệt coi trọng.

"Theo W.Empơxơn, mơ hồ là một ý nghĩa không xác định, một ý định muốn biểu
đạt nhiều loại sự vật, cho phép có nhiều cách giải thích"[8.151]. Vậy, tính mơ hồ
đa nghĩa trong văn học nghệ thuật có thể hiểu là một ý nghĩa không xác định, một
hình thức thẩm mỹ muốn biểu hiện nhiều loại sự vật, cho phép nhiều cách giải
thích hình tượng nghệ thuật.

2. Ca dao cổ truyền người Việt với tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện ngôn
ngữ văn học

2.1. Tìm hiểu tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học trong ca
dao cổ truyền là nghiên cứu văn chương dân gian theo cách tiếp cận mới

ở Việt Nam những năm qua, nghiên cứu ca dao đặc biệt là ngôn ngữ ca dao đã có
nhiều thành tựu. Xin đơn cử vài ví dụ. Tác giả Nguyễn Xuân Kính nghiên cứu một
số yếu tố cơ bản của chỉnh thể nghệ thuật ca dao trong đó chú ý đúng mức đến đặc
điểm chung của cách sử dụng và tổ chức ngôn ngữ, cách dùng tên riêng chỉ địa
điểm trong ca dao. Tác giả Mai Ngọc Chừ nghiên cứu về những đặc điểm riêng
biệt độc đáo của ngôn ngữ ca dao Việt Nam từ việc phân tích "những đặc điểm
thơ" được tạo nên bởi các biện pháp tu từ, cách ngắt nhịp, lối hiệp vần đến việc
xem xét sự kết hợp nhuần nhuyễn tính chất bác học và tính chất khẩu ngữ của ngôn

ngữ ca dao Việt Nam. Tác giả Phạm Thu Yến nghiên cứu một số yếu tố tiêu biểu
trong thế giới nghệ thuật ca dao và đặc biệt đã chú ý đến lối miêu tả và biểu hiện
trực tiếp trong thơ ca dân gian.vv

Như vậy, xác định sự có mặt và vai trò, vị trí của tính mơ hồ đa nghĩa trên bình
diện ngôn ngữ văn học trong ca dao vẫn còn là vấn đề mới mẻ. Tuy nhiên, thành
tựu nghiên cứu trước đó của các nhà khoa học thực sự là những gợi mở cần thiết
giúp chúng tôi có cơ sở để triển khai vấn đề nghiên cứu của mình. Song, tính mơ
hồ đa nghĩa trong văn học nghệ thuật nói chung và trong ca dao nói riêng được xác
định dựa trên cơ sở nào?

W.Empơxơn với công trình nổi tiếng Bảy loại ý nghĩa mơ hồ (1930) đã chỉ ra các
loại ý nghĩa mơ hồ (các hình thức biểu hiện của tính mơ hồ đa nghĩa) trên cấp độ
ngôn ngữ văn học và mở ra một triển vọng nghiên cứu có cơ sở khoa học về vấn đề
này. Theo tác giả sách Lý luận và phê bình văn học , cách phân loại các ý nghĩa
mơ hồ của W.Empơxơn chưa thật rạch ròi, chặt chẽ, nhất quán song đã cho thấy
tính mơ hồ đa nghĩa có nhiều hình thức thể hiện và công trình khoa học trên của
ông "thực sự là một kiệt tác mà bất kỳ ai đọc xong đều không thể còn dừng lại với
niềm tin cũ" [8.71].

Do trong thực tế, các loại ý nghĩa mơ hồ 6, 7 có phần như trùng lặp với các loại 2,
3, 4; do đặc trưng thể loại và trong khuôn khổ bài viết, chúng tôi chỉ nghiên cứu ba
hình thức thể hiện của tính mơ hồ là "Nói vật này mà như nói tới vật khác, vì giữa
các sự vật ấy có nhiều điểm giống nhau"; "ý nghĩa mơ hồ do quan hệ ngữ pháp
không chặt chẽ và ngữ cảnh cho phép"; "Một từ trong một văn cảnh mà giảng hai
nghĩa đều thông".

2.2. Tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học trong ca dao cổ
truyền

2.2.1. Khảo sát 3.481 lời ca dao cổ truyền được sưu tập trong sách Kho tàng [6]
để xác định các loại ý nghĩa mơ hồ (hay nói cách khác là tìm các hình thức biểu
hiện của tính mơ hồ), chúng tôi thực hiện theo cách ngẫu nhiên đảm bảo cho sự
nghiên cứu tương đối khách quan khoa học

Đó là những lời ca dao được xếp theo trật tự chữ cái trong tập II bộ sách Kho
tàng Kết quả thu được như sau:

2.2.1.1. Loại ý nghĩa mơ hồ có được khi "nói vật này mà như nói đến vật khác, vì
giữa các sự vật ấy có nhiều điểm giống nhau".
- Để tìm loại ý nghĩa mơ hồ này, chúng tôi khảo sát những lời ca dao có sử dụng
một số biện pháp tu từ tiêu biểu cấu tạo theo quan hệ liên tưởng gồm so sánh, ẩn
dụ, hoán dụ và tượng trưng. Những biện pháp tu từ như điệp từ ngữ, chơi chữ,
đồng nghĩa kép không nằm trong phạm vi khảo sát bởi chúng tôi quan niệm do
cấu tạo theo quan hệ tổ hợp, các biện pháp tu từ vừa nêu không có hoặc có rất ít
khả năng tạo ý nghĩa mơ hồ.

Thí dụ 1:
397 (b) Người khôn như miếng thịt gà
Tuy rằng ăn ít nhưng mà ngon lâu
Người dại như củ bồ nâu
Đến khi khốn khó cơ cầu phải ăn.
CDTCM 272

Thí dụ 2:
307. Cây đa cũ bến đò xưa
Bộ hành có nghĩa, nắng mưa cũng cồ
DCNTB I 188 HHĐN 216 HT 164 TCDG 61 VNP 7 214

Thí dụ 3:

65. Chờ anh cho tuổi em cao
Cho duyên em lạt, má đào em phai
HPV 117

Thí dụ 4:
684. Trúc nhớ mai, trúc buồn ngao ngán
Mai trở về, mai nhớ trúc chăng
CDTCM 52

Bằng cách diễn đạt cụ thể và giầu hình ảnh, các biện pháp tu từ trên đã gợi được sự
liên tưởng phong phú và sâu sắc. Người tiếp nhận thực sự phải lựa chọn trong số
những liên tưởng phong phú, sâu sắc ấy một cách hiểu cho mình. Mơ hồ, đa nghĩa
phát sinh từ đấy. Chẳng hạn, ở thí dụ 1, miếng thịt gà, củ bồ nâu được ví với người
khôn, người dại. Vị ngon, dở của miếng thịt gà và củ bồ nâu ra sao cũng như dư vị
cuộc sống khi ở với người khôn, người dại thế nào là phụ thuộc vào sự liên tưởng
tự do nhưng có cơ sở của người tiếp nhận. ở thí dụ 2, lời ca dao như một sự nhắn
gửi: khách qua đường có nghĩa thì nắng mưa cũng chờ và nơi chờ đợi là “cây đa
cũ, bến đò xưa”? Nhưng ở đây, lời nhắn gửi thật bâng quơ, “tối nghĩa”: ai nhắn và
chờ đợi với mục đích gì? “Cây đa cũ, bến đò xưa” là một địa điểm có thật mà
khách bộ hành đã dừng chân hay chỉ là một ẩn dụ chỉ địa điểm quen thuộc có ý
nghĩa nhất định với nhân vật trữ tình và người khách bộ hành? (Ngay cả từ “nghĩa”
và “nắng mưa” ở đây cũng rất mơ hồ, khó xác định ) Lời ca dao chỉ gồm hai dòng
lục bát mà có không ít dấu hỏi, bởi vậy, nó hàm chứa bao nhiêu cách liên tưởng
khác nhau. Sẽ không bao giờ là thỏa đáng nếu người tiếp nhận chỉ xác định một
cách hiểu duy nhất ở lời ca dao này. Dù vậy, mỗi lời vẫn là một thế giới nghệ thuật
riêng biệt đòi hỏi phải tiếp nhận, khám phá.

- Trong số 3.481 lời ca dao khảo sát có 1.511 lời sử dụng các biện pháp tu từ,
chiếm khoảng 43,4%. Cụ thể, số lời ca dao chứa biện pháp so sánh tu từ là 666 lời,
chiếm khoảng 44,1%; số lời ca dao chứa biện pháp ẩn dụ tu từ là 701 lời, chiếm

khoảng 46,4%; số lời ca dao chứa biện pháp hoán dụ tu từ và tượng trưng là 144
lời, chiếm khoảng 9,53% trong tổng số lời ca dao có sử dụng các biện pháp tu từ.

2.2.1.2. Loại ý nghĩa mơ hồ có được "do quan hệ ngữ pháp không chặt chẽ và ngữ
cảnh cho phép"

- Loại ý nghĩa mơ hồ này xuất hiện khi mối quan hệ tổ hợp giữa các từ, các vế
trong câu không chặt chẽ và do sự cho phép của ngữ cảnh. Có thể xảy ra ba tình
huống: thứ nhất, quan hệ ngữ pháp không chặt chẽ đó là ý thức nghệ thuật của chủ
thể sáng tạo; thứ hai, chủ thể sáng tạo buộc phải hạn định về số lượng câu chữ do
sự chi phối của thể loại; thứ ba, có thể do cả hai "nguyên nhân" ở hai tình huống
trên. Theo sự phân tích của chúng tôi, 1 số lời ca dao có chứa loại ý nghĩa mơ hồ
này thường rơi vào tình huống thứ ba.

- Khảo sát 3.481 lời ca dao cổ truyền vừa nêu trên, chúng tôi thấy 350 lời có loại ý
nghĩa mơ hồ do quan hệ ngữ pháp không chặt chẽ và ngữ cảnh mang lại, chiếm
khoảng 10,05%.

Thí dụ:

5. Đã có một lượt thì thôi
Lượt này, lượt khác người đời khinh chê.
TCBD II 250TNPD I 111

ở lời ca dao trên, quan hệ tổ hợp giữa các từ không chặt chẽ(từ “lượt” thiếu định
ngữ) gây nên sự mơ hồ đa nghĩa.

2.2.1.3. Loại ý nghĩa mơ hồ xuất hiện khi "một từ trong một văn cảnh mà giảng hai
nghĩa đều thông"

- Đây là loại ý nghĩa mơ hồ được tạo nên khi một phương tiện ngôn ngữ (ở cấp độ
từ) có hai nghĩa trong một văn cảnh cụ thể.
3,45%. Thí dụ:- Trong 3.481 lời ca dao khảo sát, chỉ có 120 lời chứaphương tiện
ngôn ngữ đa nghĩa này, chiếm

805. Còn trời còn nước còn non
Còn cô bán rượu anh còn say sưa.
ANPT 6a ĐNQT 102b HHĐN 54, 164 KSK 6b

Từ "say sưa" trong lời ca dao trên có thể hiểu theo 2 nghĩa: say sưa vì rượu và say
sưa cô bán rượu

Như vậy, trong số 3.481 lời ca dao khảo sát có tổng cộng 1.981 lời chứa các biểu
hiện của tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học, chiếm khoảng
56,9%.

2.2.2. Qua khảo sát những biểu hiện tiêu biểu của tính mơ hồ đa nghĩa trong ca dao
cổ truyền, chúng tôi có một số nhận xét:

2.2.2.1. Ca dao cổ truyền có những hình thức biểu hiện của tính mơ hồ đa nghĩa.
Hay nói cách khác, trong ca dao cổ truyền có một số loại ý nghĩa

mơ hồ. Có thể đặt hình huống rằng những lời ca dao chưa khảo sát và cả những lời
ca dao còn tồn tại trong môi trường sinh hoạt của dân chúng chưa chắc đã có kết
quả tương tự? Điều đó hoàn toàn có thể xảy ra. Song, cho dù như vậy thì nhận xét
trên vẫn tồn tại, bởi tỷ lệ cao, thấp của các loại ý nghĩa mơ hồ trong ca dao cổ
truyền không phải là điều quan trọng nhất. Điều quan trọng nhất là sự có mặt và
vai trò của nó trong những lời ca dao cổ truyền.

Tuy nhiên, kết quả khảo sát ở trên vẫn là điều đáng lưu ý. Số lời ca dao cổ truyền

có hình thức biểu hiện của tính mơ hồ đa nghĩa chiếm tỉ lệ không nhỏ khoảng
56,9%. Đó mới chỉ là kết quả khảo sát biểu hiện của tính mơ hồ đa nghĩa trong các
lời ca dao cổ truyền trên bình diện ngôn ngữ văn học. (Xem kết quả tổng hợp ở
cuối mục 2.2.1.3). Trong đó, biểu hiện thứ nhất của tính mơ hồ đa nghĩa chiếm
khoảng 43,4%.(Xem kết quả thống kê ở mục 2.2.1.1). Những hình thức biểu hiện
khác của tính mơ hồ đa nghĩa trong ca dao cổ truyền chỉ chiếm một tỉ lệ rất nhỏ
khoảng 10,05% và 3,45% (Xem kết quả thống kê ở mục 2.2.1.2 và 2.2.1.3).

Tìm hiểu đặc điểm của các biện pháp tu từ được dùng trong những lời ca dao khảo
sát ở mục 2.2.1.1, chúng tôi thấy đó đều là những cách diễn đạt bóng bẩy, gợi cảm
có sức hấp dẫn và lôi cuốn khi trình bày [9]. Nhờ các biện pháp tu từ, sự diễn đạt
vừa mang tính cụ thể, hình ảnh do nghĩa đen gợi ra, vừa mang tính khái quát, hàm
súc do nghĩa bóng chứa đựng. Tính mơ hồ, đa nghĩa trên cơ sở đó mà phát sinh.
Bởi vậy, sự có mặt với tần số cao của các biện pháp tu từ (đặc biệt là so sánh và ẩn
dụ tu từ) trong ca dao cổ truyền là điều có thể lý giải được.

2.2.2.2. Có những trường hợp, một lời ca dao cổ truyền chứa hai, ba hình thức biểu
hiện của tính mơ hồ đa nghĩa. Tức trong một lời ca dao cổ truyền có tới hai, ba loại
ý nghĩa mơ hồ.

Thí dụ:

91 (a) Cái cò mày đi ăn đêm
Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao
Ông ơi ông vớt tôi nao
Tôi có lòng nào, ông hãy xáo măng
Có xáo thì xáo nước trong
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con
TCBD I 553 TNPD II 31

ở lời ca dao trên, ngoài ý nghĩa mơ hồ “nói vật này mà như nói tới vật khác” (cò
chỉ người nông dân?) còn có thêm loại ý nghĩa mơ hồ do sự đa nghĩa của từ trong
văn cảnh cụ thể này mang lại. (cò con là con cò bé hay là con của con cò mẹ?).
Như vậy, có thể nói, ở những lời ca dao ấy, mơ hồ chồng lên mơ hồ, đa nghĩa càng
thêm đa nghĩa.
Tính mơ hồ đa nghĩa phải chăng là một trong những "ma lực" chính tạo nên sức
hút lâu bền cho ca dao cổ truyền. Thử so sánh thêm hai lời ca dao sau, chúng ta sẽ
càng thấy rõ điều đó.

805 Còn trời còn nước còn non
Còn cô bán rượu anh còn say sưa.
ANPT 6a ĐNQT102b HHĐN 54, 164 KSK 6b

79. Còn trời còn nước còn non
Còn người thất học ta còn phải lo.
CDVN 1945 - 1975.

2.2.2.3. Những lời ca dao cổ truyền gây nhiều tranh luận hầu hết là những lời có
chứa các loại ý nghĩa mơ hồ.

Thí dụ 1:

92 (a) Cái cò mày mổ cái tôm
Cái tôm quặp lại, lại ôm cái cò.
Cái cò mày mổ cái trai
Cái trai quặp lại, lại nhai cái cò.
HT 286 TCBD IV 335 TNPD II 28 VNP1 II 33

Thí dụ 2:
103.Gió sao thổi mát sau lưng

Dạ sao dạ nhớ người dưng vô cùng.
HHĐN 174 TCBD I 144

ở thí dụ 1, theo thống kê của tác giả Thi pháp ca dao, có đến ba cách hiểu khác
nhau về hình ảnh tôm, trai, cò. Nguyễn Đăng Châu cho rằng cò, tôm, trai là giai
cấp thống trị. Cao Huy Đỉnh thì cho rằng cò là giai cấp thống trị, còn tôm, trai là
tập thể nhân dân. Vũ Ngọc Phan lại cho rằng tôm, trai, cò đều là nhân dân lao
động. Tác giả Thi pháp ca dao lại có những phát hiện khác. Qua khảo sát một
chuỗi lời ca dao về tôm, trai, cò, tác giả kết luận: ở đây con cò không phải giai cấp
thống trị cũng không phải nhân dân lao động. Quan niệm như trên dẫn đến những
cách hiểu rất khác nhau về chủ đề, nội dung lời ca dao. Sở dĩ có hiện tượng đó bởi
tác giả dân gian đã không gọi thẳng tên sự vật hiện tượng. Họ "nói vật này mà như
nói tới vật khác " như WEmpơxơn đã từng chỉ ra.

ở thí dụ 2, tình hình có khác đôi chút. Sự mơ hồ, đa nghĩa lại tập trung vào hình
ảnh bất thường "gió mát sau lưng" và từ "người dưng" trong lời ca dao. Các tác giả
sách Kho tàng đã dẫn ra hai cách cảm thụ, phân tích lời ca dao trên. Theo Trần
Bảo Hưng, cái thần của lời ca dao là hai chữ "người dưng" và cho rằng đó là câu
hát, là mảnh tâm tình của những người làm nghề chở đò dọc trên sông. (Gió thổi
mát sau lưng là gió thuận, thuyền xuôi, người ta mới thanh thản nghĩ gần, nghĩ xa
và nhớ người yêu). Văn Tân lại cho rằng tinh thần chung của lời ca dao này liên
quan không chỉ đến người làm nghề chở đò dọc mà liên quan đến nhiều người làm
ở nhiều nghề trong cuộc đời và đang lâm vào tình huống yêu, mà lại yêu đơn
phương. Cũng có thể đưa ra một cách hiểu nữa: "gió mát sau lưng" là sự bất
thường, "dạ nhớ người dưng" lại càng phi lý. Song hai cái phi lý lại biểu đạt một
thực tế hiển nhiên, rất có lý của "những người đang lâm vào tình huống yêu"
"Người dưng" ở đây nên hiểu như tác giả Những thế giới nghệ thuật ca dao, đó là
những người "chưa đủ độ chín để thân mật, nhưng cũng không hề xa cách lạnh
lùng"" [11.55]. Vậy, nguyên nhân chính gây nên tính mơ hồ, đa nghĩa trong lời ca
dao này là sự đa nghĩa của từ (ở đây là từ xưng hô) và hình tượng văn chương

trong một văn cảnh cụ thể.

2.2.3. Những nghiên cứu ở trên cho phép chúng tôi rút ra một số kết luận sau:

2.2.3.1. Tính mơ hồ đa nghĩa là một đặc trưng của văn học nghệ thuật. Tính mơ hồ
đa nghĩa đem lại sự mê hoặc, hấp dẫn cho khách thể thẩm mỹ. Nghiên cứu tính mơ
hồ, đa nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học thực chất là nghiên cứu thi pháp
ngôn ngữ tác phẩm. Từ ý nghĩa đó, xem xét ca dao cổ truyền với tính mơ hồ đa
nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học là nghiên cứu thi pháp ngôn ngữ ca dao -
một trong những yếu tố thi pháp thuộc hình thức tổ chức vật liệu của chỉnh thể
nghệ thuật ca dao. (Hình thức tổ chức vật liệu là chữ dùng của Bakhtin).


2.2.3.2. "Tính mơ hồ, đa nghĩa không chỉ là đặc trưng mà còn là số phận của văn
học" [8.162]. Đó là nhận định có cơ sở bởi thực tế tiếp nhận văn học nghệ thuật
cho thấy những tác phẩm có sức cuốn hút và trường tồn qua thời gian hầu hết là
những tác phẩm gây nhiều tranh cãi. Nguyên nhân chính gây nên sự tranh cãi lại là
ở chỗ có dấu hiệu của tính mơ hồ đa nghĩa. (Tuy nhiên, ở đây chúng tôi mới chỉ đề
cập đến dấu hiệu của tính mơ hồ đa nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học). Kết
quả khảo sát và phân tích những biểu hiện của tính mơ hồ đa nghĩa ở những lời ca
dao cổ truyền cho thấy nhận định trên không chỉ đúng với bộ phận văn học thành
văn mà còn đúng với bộ phận văn học truyền miệng, đặc biệt là ca dao cổ truyền.
Có điều, ca dao cổ truyền - một thể loại tiêu biểu của văn học dân gian - thường là
ngắn, thậm chí rất ngắn (hai dòng thơ). Đặc điểm đó càng làm cho sự "giải mã"
những biểu hiện mơ hồ đa dạng hơn, phong phú hơn. Nó khiến nhiều lời ca dao cổ
truyền trở thành nơi vô tận về nghĩa để người tiếp nhận tìm tòi, khám phá. Cuộc
chạy đua đi tìm cái đẹp trong những lời ca đó cứ như mãi tiếp diễn không bao giờ
ngừng.

2.2.3.3. Những kiến giải có cơ sở khoa học về sức hấp dẫn và sự trường tồn của ca

dao cổ truyền ở trên hé ra những tia hy vọng về sự trở lại của ca dao - một thể loại
tiêu biểu của sáng tác dân gian trong đời sống sinh hoạt của con người ở xã hội
hiện đại. Một khi ca dao thực sự là sáng tác văn học nghệ thuật đích thực thì không
ai phủ nhận được vai trò và vị trí của nó trong đời sống văn hoá tinh thần của
người Việt Nam nói riêng, của nhân loại nói chung.

Cuối cùng, chúng tôi xin mượn lời tác giả chuyên luận Lý luận và phê bình văn
học để kết thúc bài viết. "Tính mơ hồ, đa nghĩa là sự mê hoặc hấp dẫn của nghệ
thuật. Hoàn toàn kín mít, không nhìn thấy ý nghĩa là vô vị, mà nhìn một cái nhận ra
ngay hết mọi ý nghĩa cũng là hết vị. Tính mơ hồ đa nghĩa đảm bảo thu hút người
đọc đi vào cuộc tìm tòi bất tận về ý nghĩa, và chỉ có tác phẩm nghệ thuật đích thực,
phong phú mới giữ được sức quyến rũ lâu bền" [8.162]. Phải chăng, tính mơ hồ đa
nghĩa trên bình diện ngôn ngữ văn học trong ca dao cổ truyền đã góp phần tích cực
tạo được sự mê hoặc, hấp dẫn và sức quyến rũ lâu bền cho bộ phận thơ dân gian
này!

Thái Nguyên tháng 3 năm 2001
N.H.P