ninh bình lịch sử kháng chiến chống thực dân pháp 1945 - 1954

NINHBINH
LICH
Sir
KHANG CHIEN
CHdNG THUD DAN PHAP
•
1945
- 1954

NINH BINH
LICH sir KHANG
CHIEN
CHONG THUC DAN PHAP
^ '
19451954
^ ^
No
^
BQ
CHf HUY QUAN
SLTTINH
NINH BINH
XUAT BAN-1995
MONG BAN DOC GOP
Y
PHE BINH
Chi
dao
no!
dung:
OANG UY VA BO CHI HUY

QUAN
SU'TINH
NINH BINH
Chi dao
bi&n
soan:
Td XUAN
TOAN
Uy
vi§n
TW Dang,
Bl thu
Tinh
uy
Bl thuD.U.Q.S tinh
Dal ta LA MANH THI -
Chi
huy
trudng
Thupng ta HOANG LUONG - Chi huy pho chfnh trf
Daita NGO
XUAN THIEN -
Chi
huy pho - TMT
'
Daita
TRAN
H6NG
UEN
-Chi huy pho

QS
Thupng ta LUONG VAN THAI - Chu nhiem
chfnh
tn
Bien soan:
MAI
QUY
LdlTlfA
Ninh Binh
Id
vung dd't lich
sif
vai co do Hoa
Lir,
Icinh
do diiu
lien
cua nudc Dai Viet ddc lap,
dn
ngu phia Nam
ddng bang Bdc Bo, cd vi tri chinh tri vd qudn su quan
trong.
Trong cuoc khdng chien thong thuc ddn Phdp, dudi su
ldnh dao sdng suot cua
Trung-uong
Ddng vd Chu tich Ho
Chi
I^inh,
su chi dao cua Lien khu uy khu III, qudn vd
ddn Ninh Binh dd neu cao tinh thdn dodn ket todn ddn,

ddc biit
id
dd dodn ket
tdt-luang-gido,
chien dau anh
dung ldp nhieu chien cong vd thdnh tich. Thuc hien triet
de
phuong
chdm bdm tru: Ddng hdm ddn, du kich bdm
dich,
cdc luc
luqmg
vd trang nhan ddn dia
phuong
dd cdng
vdi bd doi chd luc lien tuc chien dd'u chdng dich cdn quel
bdo vi vdng tu do cda ta, bien hdu
phuang
dich thdnh tien
phuang ta, ldm
thit
bai chinh sdch binh dinh cda dich d
vung tam
bi cha'm
vdi nhirng thdng
Icri
n^i
bdt nhu gidi
phdng xd dao Phdt Diim, phd vd trdn cdn Hdi Au
Trong cudc khdng chii'n chdng My, qudn vd ddn Ninh

Binh dd chii'n dd'u dung cdm, xdy dung vd bdo vi hdu
phuong vung manh, gdp phdn cdng qudn vd ddn mien Bdc
ddnh thdng cudc chien tranh phd hoai cda
de'qud'c
.Vfv,
cd
cdng hien ldn ve
sue
ngu&i,
sue
cda chi vien cho mien Nam
ruot thit. Sdi tie'p truyen thong cua vua Quang Trung, tu
Tam Diep xudit qudn thdn tdc tien ve gidi phong thu do
Thang Long lich su, chinh tu Tam Diep thudc tinh nhd,
qudn dodn chd luc cda ta dd tin du&ng thdn
lde
tien ve
Nam tham gia
cugc
Td'ng tien cdng dai thdng mua xudn
ndm
1975.
Tdi hoan nghinh viic xuat bdn bd sdch Ninh Binh
-
lich su khdng chien. Hy vgng rang cudn sdch se cung cdp
cho ban doc nhirng tu lieu lot vd gdp phan vdo viic gido
due
truyen thdng dia phuong cho cdc the hi.
Ttiing
12 nam 1995

y'
Oai
tuting:
VO NGUYEN GIAP
Dai tudng Vo Nguyen
Giap
ve tham. tam
viec vdi iinti
uy, UBND
va
Bq
CHQS tinh Ninh
Binh
thang
3/7992
Anh Dong
chi Bl
thu Tinh uy To Xuan Toan dang
hcang
dan
Dat tudng Vo Nguyen
Giip
tham so chi huy Bd CHQS tinh

LOI
GIOI
THIEU
Ninh
Binh
la tinh phia dong nam cua vung dong bing chau

tho song Hdng, nai tiep giap giua mien Bic va mien Ttung, la
dia ban mang dam dau an lich sit dung nuoc va gid nuac cua
dan tgc ta, co duang giao thong thuy bq thuan Igi, giu vi tti
chien
luge
quan trong ca ve kinh te va qudc phong.
Chinh
vl
vay trong suot 30 nam qua thuc dan Phap va de
quae IVIy
da tip trung luc
luang:
nhieu thu doan tinh vi, xao
quyet het
sire
tan bao danh phi manh dat giau truyen thong
cich mang va van hien nay.
Trong cuoc khing chien chong thuc dan Phip xam luoc,
dudi su lanh dao sing suot cua Trung uang Dang va Chu tich
H6
Chi Minh, Tinh uy Ninh Bmh da lanh dao nhin din vugt qua
moi khd khan gian khd, tien hanh cudc khing chien truang ky
toan din, toan dien,
vCia
chien dau vira xiy dung luc lugng, lam
that bai moi im muu chiem ddng va
binh
dinh cua dich, gdp
phan cung quin va din ci nuac dinh thing cudc chien tranh
xam

luge
cua thuc din Phip.
Trong cudc khing chien chdng de qudc
IVIy
xim
luge,
quin
va dan Ninh Blnh vua xiy dung tinh nha, cdng
miSn
Bac di ten
chu nghia xa hdi, chi vien
sue
nguai,
siic
cua cho ddng bao
mien Nam rudt thit
vCra
gdp phan dinh thing cudc chien tranh
phi hoai bang khdng quin va hii quin cua de
quae
h/ly
trin
mien Bic nudc ta.
Suot 30 nam qua, quin din Ninh
Binh
da
cCing
ci nudc dinh
bai hai cudc chien tranh xim
luge

cua thuc din Phip va de
qudc
l^y.
Thing lai cua quin va din ta trong hai cudc khang
chien va trong xiy dung chu nghia xa hdi chung minh su dung
din va sang tao cua duang Idi chien tranh nhan dan va duang
Idi xiy dung chu nghia xa hot cua Ding ta. Qua dd, cang thi
hien rd
sue
manh
vl
dai cua din tdc Viet Nam, trong dd Ninh
Blnh la mdt bd phin.
Nham ghi lai chdng duang lich su ve vang ay, chap hanh
Nghi quyet cua Dang uy quin su Trung uang, Chi thi cua Bd
truang Bd Qudc phdng ve tdng ket chien tranh va bien soan
lich su quan su, dudi su chi data cua Thuang vu Tinh uy, Ding
uy va Bd chi huy quin su tinh td chirc bien soan cudn "Ninh
Blnh - lich sir khing chien chong thuc din Phip 1945-1954".
Nhin dip cudn "Ninh Blnh - lich sir khing chien chong thuc
din Phip 1945-1954" ra mat ban doc, chung tdi xin chin thanh
cim an Phdng khoa hoc cdng nghe va mdi truang Quin khu
Ba ; Sa van hda thdng tin ; Phdng lich sir Dang - Ban tuyen giio
Tinh uy Ninh Blnh, cic cin bd cich mang lao thanh, cin bd
chien si da tham gia cudc khing chien chdng Phip a Ninh Blnh
ddng gdp nhieu y kien quy biu cho tip sich nay.
Tuy tip the nguai viet di cd su no luc cao, nhung vl la mat
cdng trinh khoa hoc, tu lieu lai khdng day du, thai gian han hep
do dd cudn sich khdng the trinh khdi
nhCrng

thieu sdt. Rat
mong dugc su gdp y cua cic ddng chi va cic ban.
DANG UY VA BQ CHI HUY QUAN
SIJ
TiNH NINH BiNH
~
-J
•^ s
a
m
ll
CTl
c
-o
2
D
C
tn
CD
c
•ra
Ol
'^
i5
5
o
-^
o
^
'O

S
O
'D
CD
~
C
>
C
C3)
.£-
u
C
c
0-,
CJi
'*=
C C
Ol
"G
o
-ra
a
•ra
c
CL
C
•ra
"D
C
a

c
•o
c
o
O)
c
•ra
c

CHUONG
MOrOAU
NINH
BINH
- DIA
BAN
CHIEN
Ll/dC,
MOT
VUNG DAT VAN HIEN vA cACH MANG
Ninh Binh
nkm
d
cue
Nam dong bang
BSc
Bo,
nOi ti6'p
giap
giiia
mien

Bac va
mfen Trung cf
vao kinh
tuyfe'n
105°58'40"
D6ng,
Vl tuy§'n 20° 15
Bac. Phia Bac va D6ng giap
tinh
Nam Ha, phia
Nam va D6ng Nam giap
tinh-Thanh
Hoa va Vinh Bac
B6,
phia
Tay
va
Tay
Nam giap
tinh
Hoa Binh va Thanh Hoa, v6i tong
difen
tich
1.386,8
km^,
trong do c6
trfen
554
km^
d^t

canh tac
n6ng
nghifep.
Cung vdi
sU bife'n d6i
va phat
tri^n
cua lich sur, vung da't Ninh
Binh mang nhiing
tfen
goi: Phu
TntcJng Y§n
(hoac chiu
D?d
Hoang), phu Trucmg
Yfen
va
Thi&n
Quan
thu^
tra'n
ScJn
Nam,
Thanh Hoa
ngo?ii
tra'n
(thu6c
Thanh Hda), dao Thanh Binh
cho
d§'n

nam 1822, vung da't Ninh Binh
o6 t§n
goi la dao Ninh
Binh
Nam 1831 dao Ninh Binh
duOc
dat thanh tinh Ninh Binh
nhtf
ngay nay.
9
Manh dat Xinh Binh vao
th§'
ky
thii
X
dcJi
nha
Dinh,
tfen L&
trd thanh trung tam chinh tri, kinh te, quan su, van hoa xa
hfti
ciia nUdc
Dai
Cb Vifet
Riing mii Ninh Binh
nkm
trong
h6 thft'ng niii
da voi hinh canh
cung

ttt bifen
gidi Viet - Lao ra tan bien D6ng. Nhin
tr&n
ban d6
Vifet
Nam, Ninh Blnh vdi Thanh Hoa gi6'ng nhu
m6t biic
tiidng
thanh
iriku
diep. Nam trong
"biic tUdng
thanh" nay co khu
rOfng
nguyen sinh
Ciic PhUcJng
da thanh
A'ucm
Qu6'c gia",
m6t
tham
thiic vat,
nhifeu
dong
vat
quy
hi&'m
cua niidc ta va
th&'
gidi ; 06

nhi&u
hang dpng ky thu ket
hcJp
v^
i.niing
c6ng trinh
ki§'n
tnic
bao ddi di
lai
lam nen mdt
quan
th^
danh lam thang canh nhu :
"Nam thien
dfe
nhi ddng" - Bich Ddng, "Nam
thi&n d&
tam ddng"
- Dich Ldng,
Thifen
Tdn,
Lifen
Hoa,
Xuy§n
Thiiy Ddng Dac
bifet
cd Vling
niii
non, khe

sud'i,
thung liing, deo Ba
D6i
nd'i
ti§'ng,
Kem
Dd
lOfng
danh,
"c^
hong Bac - Nam",
"ciia
ai trpng
y&'u"
giiia Khu
Ba va Khu Bdn
ciia
da't
nUdc.
Ngoai ngudn ldi
vfe
kinh
tfe'
riing, kinh
tfe'
du lich va
nghi&n
ciiu
khoa hpc, riing mii Ninh Binh ndi chung,
vimg

Tam
Di&p
ndi rieng con cd vai tro rat ldn
v&
quan
sii
trong lich
sii
diing
nudc va gid nudc lau dai
ciia
dan tdc. Tii quan khdi nghia
ciia
Hai Ba Trung danh Han, nha
tifen lA
giii viing chfnh
quy&n,
nha
Tran
chdng Mdng -
\guy§n,
nha Hd danh
Minh
d§'n quan
ddi
Tay
Sdn vdi "nudc cd Tam
Di&p"
va phdng
tuyfe'n

Tam
Di^p - Bi§n
Sdn
ti§'n
ra Bac Ha tieu
di§t
quan Thanh
dfeu dUa vao
vdng riing
niii
Ninh Binh va
sii
dung vung Tam
Difep nhU la
mdt la chan,
mdt thanh
kife'm
trong hanh trinh giii nudc va diing nudc
ciia
dan tdc. Trong hai
cube
khang
chi^n
chdng thiic dan Phap
va
d§'
qudc My
xam
lUdc,
viing riing

niii
Ninh Binh ludn ludn dudc
chpn lam can
cii each
mang, can
cii
khang
chi§'n ciia
nhan dan
10
ta. Mdt sd' binh doan
chii
luc
ciia
quan ddi ta da ra ddi, diing chan
va hoat ddng
a day
trong sud't qua trinh
xay
diing
va chi&'n dau
Khi hau, thdi tiet d Ninh Binh thudc viing
nhifet
ddi gid mua.
Mua he ndng, mua ddng kha lanh. LUdng mUa trung binh la
1.565
milimet.
Nhi§t
dd trung binh thang 6
la

29 dp, thang
1
la
17 dd.
Nhi§t
dd tha'p nha't la 4 dd, cao nhat la 42
dp
Thdi tiet,
khi hau d Ninh Binh viia thuan ldi viia khac
nghi&t
dd'i vdi san
xua't cdng
nghifep,
ndng
nghidp,
ddng thdi anh hudng ldn den cac
hoat ddng quan
sii.
Nan bao lut, han han thudng xay ra.
D'dng
b^ng
Ninh Binh d phia
trfen
tii dudng qud'c
16
sd' 1 trd
l§n
giap vung ddi
niii
Hoa Lu, Gia Viln va Nho Quan cd dia hinh

long chao, mua mUa thudng ngap lut, d phia dudi, tii qud'c
Id
sd'
1 chay xudi ra tan bd
bi§'n,
gdm 3
huyfen Yfen
Khanh, Yen Md,
Kim Sdn da't dai mau md,
rat
cd ldi cho phat trien kinh te ndng
nghidp.
Dpc cac
true
dUdng giao thdng thuy, bd, trong viing cd
r^t
nhteu
nha thd
Thifen
chiia giao, ke
thii xam lUdc
da
tCtng
suf
dung lam ddn bdt, ndi
^n
na'p
d^
chdng lai quan
va

dan ta trong
chi§'n
tranh giai phdng.
Dudng sa, sdng ngoi Ninh Binh phan bd' tUdng dd'i
dfeu,
tifen
ldi cho
vi§c
di lai va giao luu kinh
tfe',
van hda xa hdi trong ndi bd
tinh va
vdi cac
tinh
khac. Trong do dac
bifet
ed ddng sdng Day
phan dinh dia gidi tu
nhi§n giila
Ninh Binh - Nam Ha, xudi ra
tan
biin
Ddng;
dudng qudc
Id
sd'
1 va
dudng slit
B4e -
Nam song

song theo
ehifeu
dai ciia
tinh.
Dudng hiin Ninh Binh dai khoang
15
km, thuan tifen cho giao
thdng dudng thiiy di Hai Phdng,
Ha
Ndi, Thanh Hda tdi eac
tinh
phia Nam
ciia
T6
qud'c.
Tai
nguyfen thifen nhifen
d Ninh Binh ed than
biin,
da
vdi,
nudc
khoang.
Da vdi Ninh Binh ed
tni lUdng
hang ty met khd'i, la
11
ngudn vat lieu xay dung cd gia tri.
.Xudc
sud'i

Kdnh
Ga (Gia Viln),
Ciic
PhUdng dang dudc khai thac,
sii
dung
iam
nudc giai khat
va thud'c
chUa bdnh
Thifen
nhien da dem lai cho Ninh Binh mdt canh quan tUdng
ddi hoan chinh :
C3d
ring,
(»
bifen,
dat phi
nhifeu,
mii non, sdng
nUdc
hiJu
tinh
mdt
thfe'
manh kinh
te
cd the phat
trifen
phong

phii
va da
dang
Ddng thdi,
thifen nhifen
ciing dem lai cho Ninh
Binh mdt
the
hiem yeu ve dia hinh
quan
sU. Dd la dia ban
cxJ
dpng chien
lUdc
tien
c» thfe
danh, lui co thd
giii,
mang
dky
d^u
tich lich
sii
chdng giac gid nudc
ciia
dan toe ta tii thdi Hai Ba
Tning danh quan Nam Han de'n ngay nay.
Nh^
dkn yfeu
ntfdc,

c&n cii
lao ddng, anh dung
bi[t
khuSt
ch6ng giac ngoai
xkm.
Nganh khao cd' hpc da xac nhan Ninh Binh la mdt trong
nhu'ng ndi cd con ngUdi
nguyfen
thiiy
xu& hifen each day
hdn 3
van nam vd trudc (1).
Nam 1945, Ninh Binh
c»
khoang
trfen
35 van ngudi. Cud'i
nam 1995, dan sd Ninh Binh da ldn tdi
tr§n
87 van ngudi d 6
huydn va
2 thi
xa (2i
Dai bd phan nhan
dan
trong tinh la ngudi Kinh va cd
tr§n 10
ngan ddng bao dan tdc it ngudi, chu yeu la
dan

t^
Mudng. 85%
dan so theo dao Phat hoac khdng theo dao nao, 15%
dan
sd theo
dao Thien chiia.
(1) Nhung di chi
tim thSy
a thung Lang thudc xa Yen Binh thi xa Tam
Diep va dong
Ngtioi
Xua
vudn
Quoc gia
Cue
Phuong da giup cac nha
khao
CO
hoc xac dinh
dieu
do.
(2i
Gom cac huyen Nho Quan, Gia Vien, Hoa Lu, Yen Khanh. Yen Mo,
Kim San, thi xa Ninh Binh va
Ihi
xa
Tam
Diep
12
Trai qua hang ngan nam lich

sii,
nhan dan Xinh Binh da doan
kd't,
ydu
thUdng,
diim
bpc nhau chd'ng thien tai dich hpa di duy
tri,
nang eao
va
bao vd cudc sd'ng, bao vd manh da't than
ydu
ctia
minh. Nhan dan Ninh Binh ddi np nd'i ddi kia, hun
diic n&n
nhiing phfim cha't, tinh
each
td't dep, trd thanh truydn thd'ng cho
ngan ddi
c»n
chau noi theo.
Lao ddng
CSLTI
eii
sang tao cung
la
truydn thd'ng lau ddi, mdt
dac diem n6i bat
ciia
nhan dan Ninh Binh, vdi

diic
tinh can
cii,
thdng minh sang tao, ben bi, dung
c:am
da lan bien, quai dd md
mang bd
c»i,
tao thdm nhieu didn tich
canh
tac mdi ;
xay
dung
nhiing cdng trinh
kid'n
tnic n6i
tife'ng
nhu Den Dinh, Den Ld,
D'dn
Thai Vi, Nha thd da Phat Didm
Cudc sdng xa hdi hda ddng phong
phii ciia
nhan dan Ninh
Binh da lam
nfiy
nd mdt ridn van hda da dang. Vi vay, trai qua
hang ngan nam lich
sii,
nhiing thanh tuu ve
kid'n

tnic,
didu
khac,
van thd,
ca
miia,
trong dd cd hat cheo tii thdi Dinh, hat ea tru d
Ydn
Phong,
Ydn
Md edn trUdng tdn ddn
ngay
nay. Nhan dan
Ninh Binh
hid'u
hpc,
nhidu
van nhan noi
tife'ng
da xua't hidn nhU :
TrUdng Han
Sidu
- Nha chinh tri dai tai, nha thd uyen
Mc;
Ninh
Td'n - Nha van, nha
sii
hpc ldn
va
la nha quan sU ed tai. Dinh

Huy Dao - Ngudi dUdc vua Quang Trung khen la "ke
tiic
nho d
dfit
Bac, bac thac vpng dudi trdi Nam, diing dau bd'n vi quan coi
vide tu han d cung thai
mid'u"
; Vu Duy Thanh, Vu Pham Khai,
nha thd, nha van hda
kidt
xufit.
Trong lich
sil
chd'ng ngoai
xam
cua dan tdc, do cd vi
chid'n
ehid'n
lupc quan trpng vd quan
sii
ndn Ninh Binh ludn ludn la
mdt chid'n tnidng ndng
bdng;
ddng thdi,
viia
la hau phUdng tnic
tid'p va
gian tid'p cua chid'n tranh bao vd Td' qud'c va giai phdng
da't
nudc

Vdi long ndng
nan ydu
nudc va chi cam thii
sau
sac
13
quan cnidp
nude, nhdn dan Ninh Binh trong sud't
chifeu
dai lich
sii cnia
minh da ludn ludn kidn cudng,
bfit khu^t
chd'ng ke thii
xam
lupc va mpi bao ngUde cudng quydn, gdp phdn xiing dang
vao nhiing chien cdng liing
lay eiia dan
tdc trong mpi thdi ky
lich
sii.
Vao the' ky
thii
X, diing
trUde
canh loan 12
sii
quan dang
gay
bid't bao dau thUdng cho nhan dan, can hd

dd'n sii mfit cx)n
eiia
da't nude, Dinh Bd Linh ngudi ddng Hoa Lu (1) da ra tay dep
loan, thu giang sdn ve mdt mdi. Ong ldn ngdi
Hoang
D^,
dat tdn
nudc la Dai Cd
Vidt,
chpn Hoa Lu
xay
kinh dd, bo nidn
hidu
ciia
"Thien
Trieu"
(Hoang de' phong kidn phUdng
B^c),
tU dat nidn
hidu
ridng la "Thai Binh". Day la vide lam
bid'u
thi y ehi ddc lap,
thd'ng nha't dat nude, khdng chiu
Id
thudc vao ngoai bang va phii
dinh quydn ba chu cnia chiing.
Dinh Huy Dao d Ngpc Ddng (2), Ninh Td'n d Cdi Tri, Yfen
Md la nhu'ng ngudi cd cdng phd vua, giiip nude, da ciing nhan
dan trong tinh tich cue tham gia

xay
diing phdng tuyfe'n Tam
Difep - Bien Sdn, tao ban dap cho quan Tay Sdn md cudc
ti^n
cdng than tdc
tifeu
difet 29 van quan Thanh
xam lUde
vao mua
xuan nam 1789.
Khi thue dan Phap
xam lUdc
nude ta, Vu Duy Thanh (Trang
Bdng) qud d lang Van Bdng, huyfen Yfen Khanh da
gili Ifen
trifeu
dinh nha Nguyin "bay phUdng sach
ciiu
nude" va ngay dfem
nghien
ciiu
sang ehfe' tau chien,
nhkm
gdp
pKan
vao
vifee
danh
du6i
quan

xam
lUdc.
Thifen Hd Giang (eiing qufe Trang Hdng) da
(1) Nay thuoc xa Gia Phuang - Gia Vien
(2) Nay thuoc xa Gia Phong - Gta Viin
14
eiing hai con va cac ddng su mUu
chife'm
lai thanh Ninh Binh, bi
giac Phap bat va xuf
tii,
nhan dan dudng thdi vd ciing thUdng
tife'c
dng " Sdng Van dUa bac trd vfe, trdi
dc5
mUa,
da't day sa'm, sa'm
mua mdt
tran
xdt thUdng thfem" (1).
Khdng cam chiu nd
Id,
nhdn dan Ninh Binh lien tife'p diing
Ifen
dudi cd tu nghia cua cac si phu yfeu nudc, khdi nghia vii trang
chd'ng giac
xam lUdc
va giai ca'p thd'ng tri. Tuy nhifen, do thife'u
mdt dudng
Id'i

chinh tri diing dan cua giai
c^a'p
tifen phong lanh
dao,
nfen cac cudc
dfiu
tranh ciia nhdn dan trong tinh sud't
mSy
chue nam rdng,
kfe'
tii khi giac Phap
sang xam
lupc nude ta
(1858)
dfe'n
trUde
khi
CM
Dang lanh dao deu khdng thanh cdng. Dudng
nhifen, nhiing cudc ndi day fiy da cd tac dung e6 vii tinh thdn yfeu
nudc,
tdi luyfen y chi
dd'u
tranh quat khdi, truyen thd'ng anh diing,
ba't khuat chd'ng giac ngoai
xam
cnia nhdn dan Ninh Binh, tao
tifen dfe dl nhan
dan
trong

tinh
nhanh chdng tife'p thu anh sang
each
mang
ciia
Dang va
Chii
tich Hd Chi Minh, doan kfe't diing
Ifen dfiu
tranh vi ddc lap tu do trong giai doan lich
sii
mdi.
Ngay 3 thang 2 nam 1930, Dang cdng san Vifet Nam ra ddi
danh da'u
bUde
ngoat lich su ciia phong
tiao
yfeu nude va each
mang dan tdc.
Dudi anh sang dudng
Id'i each
mang eua Dang do lanh tu
Nguyin Ai Qudc sang lap va ren luyen,
nhUng
tinh
each
va
truyen thd'ng td't dep eua nhan dan Ninh Binh cang dudc bdi dap
va phat huy trd thanh nhan td ed ban de xdy dung qufe hUdng
giau

manh
Trong qua trinh da'u tranh
each
mang, do vi tri dia ly
va
vj
tri kinh tfe', chinh tri
ciia
minh, tinh Ninh Binh la mdt trong
(1) Thu vieng Ong
^
Van hoc yeu nuoc va
each
mang Ha Nam Ninh, tap
I, NXB
KHXH '
Ha Nqi. 1981 tr 284
15
nhUng
dia phUdng d viing ddng
bkng
Bac Bd sdm cd cd sd each
mang, nhan dan Ninh Binh da
dean
kfe't diing
Ifen
da'u tranh
chd'ng
de'qud'c,
phong kien. Dinh cao la cudc dd'u tranh

ciia ndng
dan 3 huyen Nho Quan, Gia Viln, Gia Khanh thang 6 nam
1931
ddi giam thud',
khd't
thufe'
thang ldi.
Thang 9 nam
1939,
chife'n tranh thfe' gidi
fan thii
hai
biing
n6.
De phuc vu cho quan ddi viln chinh Phap tham gia vao cudc
chife'n tranh, thiic dan Phap tang cUdng khung
bd',
dan ap phong
trao
each
mang, vd vet, bdc
Idt siic
ngudi,
siic ciia
cnia nhan dan
ta. Thang 9 nam 1940, phat xit Nhdt
xam lUdc
Ddng Dudng,
nhdn dan ta lai phai chiu thfem mdt tang ap
biic

bdc
Idt.
Can
cii
vao cac Nghi quyfe't cua Trung Udng Dang thang
11
nam 1939, thang
11
nam 1940 va thang 5 nam 1941, Dang bd
va nhan dan Ninh Binh viia quyfe't tam danh Phap,
chdng
Nhat
khung bd
viia
bi mdt
chufin
bi
liic lUdng
vd
xay
diing can
cii
khdi
nghia.
^ j ;,.;
Chii trUdng cnia Dang bd : "Gia cUdng
tS
chiic
tii vft djchftil
ndi vd khuyfe'n khich mpi ngUdi cham lo vifec luyfen tap

dupi
si^
•
tap
vd.
T6
chiic canh phdng
bi
mdt
d
cac ndi,
dfe
phdng
diej lAiing ]
bd" (1).
Trfen
ed sd cac tS chiic phan dfe' cua quan
chu4g«hdft}
'
triln manh, nhifeu dpi tu vfe dudc thdnh lap d Nho
Quan^vaiGia
Viln. 8 thanh nifen (2) dupe Dang bd
cii
di hpc tdp, tham
gMMcay -
'
dung chife'n khu Ngpc Trao (Thanh Hda) va dao tao can bd qudn
sU, chuan bi cho vii trang khdi nghia.
(1) Lich
sii

Dang
bq
Ninh Binh
1929-1945
- Ban nghien ciru lich
sii
Dang Ninh Binh xuat ban nam
1976,
tr 55
(2) Chung toi mai biet ten
718
thanh nien ay ta: Kinh (a thon Sai) Tuan,
Tuyen (a thon Doi), Mao
tiic
Nghi, Lap, Hoa (a Lu Phong), Quang
tiic
Kiem (o xa
Gia
Phong). Tu lieu do dong chi Quang cung cap
16
Thang 1 nam 1943, Dang bd Ninh Binh da
cii
12 can bd di
du ldp hudn
luy^n
quan su do
Xii
iiy Bac Ky md d thung
Dbng
Bang (Nho Quan); ddng thdi, lanh dao nhdn dan trong tinh

dfiu
tranh chd'ng Nhat bat dao sdng Yfen Md, pha kl hoach vdn tai
qudn su cua djch trfen
kfenh
sdng nhd Lfe.
Hpc xong ldp
hud'n
luyfen quan sU
ci Ei&ng
Bang,
12
hpc vifen
Ninh Binh toa vfe
cac
huyfen Gia Khdnh, Gia Viln
va
phii Nho
Quan md hang loat ldp
hu^n
luyfen chfnh tri,
quAn sii
cho cac
can bd cd sd. Nhd vdy, cd sd chinh tri va cd sd vd trang trong
VOqii^n
chiing cang
dUde
md rdng. Tai t6ng Quynh Luu, mdt chi
ddi tu vfe chife'n
dfiu dUde
thdnh

lap
gdm 3 trung ddi cua Quynh
Luu, Lii Phong va Phiic Lai, do ddng chi Vu Nhd't lam chi ddi
tn*cmgr<fdng
chf Vu Thd lam chfnh tri chi dao vifen. Cac ddi vifen
tu
v^rang
chi ddi dfeu dUdc trang bi vii khi thd sd nhU md ta'u,
nS^d
v.v Ban can su Dang tinh da td' chiic hai
cu^c
ddt
*" vMo
hai ddn
difen
ldn can,
Ifiy
dUdc hai
khfiu
siing
bin
chim
i
cho ehi ddi. Cdc trung ddi tu vfe thudng xuyfen bd' tri
nff glc
cdc nga dudng vao t6ng va nhifeu dfem to chiic
t|lp
luyfen
^eli
ddn vdi cac ddng tac, ylu linh qudn sU. Tai cac ndi khac

nhiKjia
Vifen, Gia Khdnh, Yfen Md va thi
xa
Ninh Binh,
Ivic lUpng
tu ve cdng khai vd bi mat ciing dUdc hinh thanh va phat trife'n.
Cud'i nam
1943 dHu
nam 1944, huyfen Gia Viln
xay
diing dupe
mdt trung ddi tu
v^
gdm hdn 40 ngUdi, do ddng chi
D^g
Hilu
Vifet lam trung ddi tnidng, ddng chi Tin ldm trung ddi phd.
Giiia
liic
phong trdo each mang
d
Ninh Binh cning nhU d toan
qu6e dang trfen dd phat triln manh, theo Chi thi ciia lanh tu Hd
Chi Minh, ngay 22 thang 12 ndm 1944, ddi quan chu
lUc
ddu
LSNB - T2
17
tifen
ciia

Quan ddi nhan dan Vifet Nam mang tfen 'Ddi Vifet Nam
tuyfen
truyfen
giai phdng
quan"
dUdc thanh ldp tai khu
rCfng Ti^n
Hung Dao thudc xd Tam Kim va
xa
Hoa Tham, chau Nguyfen
Binh, tinh Cao Bang. Nhifem vu trUde
mSt ciia
Ddi
Id
tuyfen
truyfen,
van
ddng
each
mang, md
rdng
cd sd chinh tri va vu trang
cua
qiidn
chiing ra khip khu cdn
cii va
ra cae dia phudng khdc,
chufin
bi difeu kifen tife'n
Ifen

khdi nghia gianh chinh quyfen khi cd
thdi cd.
Thiic hifen chi thi cnia ddng chi Hoang Qudc Vifet, Uy ban
Thudng vu Trung Udng Dang, ngay 3 thang 2 nam
1945,
cac
ddng chf Vii Thd - Tnidng ban can su Dang tinh Hda Binh,
Ti^
Kifen - Trudng ban can sU Dang tinh Ninh Binh va T6
Hi2u
- Bi
thu Tinh uy Thanh Hda da nhdm hpp tai nhd dng LUdng Van
Dang lang Lii Phong,
ting
Quynh Luu (Ninh Binh) ban
vi^
l^p
chife'n khu trfen dia ban
rCfng
mii ciia 3 tinh va
chufin
bj ddn
D^i
"Vifet Nam tuyfen truyfen giai phdng
qudn"
tife'n
quan tijt
Bac xud'ng
phia Nam. Hdi nghj da thd'ng
nhS^t

triln khai cac kl hoach dam
bao hau
can ;
md rdng cd sd
each
mang dpc cac true dUdng ddi
qudn
chii lUc
di qua ;
phii
hdp hoat ddng giiia
lUc
lupng
c^deh
mang 3 tinh trong qua trinh
xay
dUng chiln khu vdi tfen gpi
"Chife'n khu Quang Trung" (Hda - Ninh - Thanh).
Ngay 9 thang 3 ndm 1945, phat xft Nhdt dao chinh Phap d
Ddng Dudng. TrUdc tinh hinh mdi, ngay 12 thang 3
nam
1945,
Ban Thudng vu Trung Udng Dang da kip thdi ra Chi thj: "Nhat
- Phap ban nhau va hanh ddng cnia chiing ta".
Mae
dii
chua nhan
dUde
Chi thj ljch
sil

ngay 12 thang 3
nam
1945 ciia Trung Udng, nhung trong tinh
thi
chfnh quyfen ciia
18
dich ehua In dinh, bpn hao ly
d
ndng thdn dang hoang
mang
trUdc su thay ddi chu, qudn chiing nhan dan dang bj nan ddi
khung khife'p do Nhdt - Phap gay ra cUdp di hang van sinh
mang(l). Ban can
sii
Dang Ninh Binh da kip thdi quyfe't dinh:
Phat ddng phong trao pha cae kho thdc cnia gidc Nhdt
ciiu
ddi
cho ddn. Md dau bkng cudc pha kho thdc d
nha
phd Trach thdn
Sua (tong Quynh Luu), ndi cd nhifeu kho thdc
ciia
Nhat ; ddng
thdi la ndi cd phong trdo
each
mang sdm nha't
tinh.
Sang ngay 15 thang 3 ndm 1945, dudi su ehi dao tnic tie'p
ciia ddng chi Bi thu Ban can su Dang tinh,

ting iiy
Quynh Luu
tl chiic hang trdm quan chiing
ciiu
qud'c, co tu vfe chife'n
dSiu
bao
vfe,
keo dfe'n pha kho thdc d nha phd Trach, chia hfe't cho nhdn
dan. Dupe c6 vii bdi thang ldi
dau
tifen
nay,
quan chiing nhan dan
tife'p tuc keo di pha cac kho thdc d cac lang khac trong
ting.
Bpn
hao ly cac ndi khife'p sd trUdc khi
thfe'
each mang
ciia
qudn chiing,
khdng dam phan
iing.
Buli
trUa cung ngay, tri phii Nho Quan
la Thai Vdn Thjnh dem linh bao an vfe Quynh Luu dan
ap.
Chiing
no sung vao quan chiing dang chuyin thdc sat hai anh LUdng

Van Mac, mdt tu vfe
ciiu
qud'c ldng Lii Phong. Chiing cdn ban
chfe't ddng chi Bi thu td'ng iiy Ludng
\^n
Tai. Cam udt trUdc hdnh
ddng tan bao
ciia
djch, ddng bao diing don ganh, gdy
gde,
giao
mac.
xdng tdi danh tra quyfe't
lifet,
ddp chfe't tai chd hai tfen linh
vd lam toac mdt tfen tri
phii,
khife'n
nhUng
tfen
dbn
sd'ng phai bd
(1) TO cuoi 1944 den dau 1945, loan tlnh co tai
37.936
nguai
bi
chet
doi. Rieng Kim San, ca vu doi nam 1945 co 22.908 nguai (trong 6161
ho) chet doi, co 1571 gia dinh chet khong con mot ai va 3814 nguai
phai tha phuang cau thuc (Theo lich

sii
Dang bq Ninli Binh, sach da
dan, tr 68)
19
ca d td, xe dap va 2
khSu
siing, thdo chay vfe
phii
ly. Sau tran
danh tra thang ldi
nay,
phong trao pha kho thdc djch lan nhanh
khap td'ng Quynh Luu, rdi tii Quynh Luu phat triln sang cac
tong, huyfen khdc trong tinh. Chi trong mdt thdi gian ngdn, hang
mdy chuc kho thdc ciia giac Nhat bj pha, hang van gia dinh ndng
ddn dupe chia thdc,
ciiu
thoat khdi nan chfe't ddi.
Phong trao pha kho thdc
ciiu
ddi dupe ddy
Ifen
tii Quynh Luu
trd thanh ddt sdng each mang ddu tifen cua cao trao khang Nhdt
ciiu
nudc trong tinh. Va chinh ddt sdng each mang do da xudt
hifen fan ddu tifen mdt khu giai phdng gom tong Quynh Luu va
mdt so xd giap Quynh Luu eiia hai huyen Nho Quan, Gia Viln.
Tii ngay 1 thang 4 nam 1945, tai khu giai phdng, bpn tay sai eiia
djch bj triing tri

hode
bj khdng chfe', tfe lifet ; chinh quyfen each
mang d
ting
va xd dupe thanh lap. Nhan dan dUde "sd'ng
tii
do,
vui tUdi, nao nhifet, hda thudn
va
cdi md".
Nham tang cUdng
sii
ldnh dao ciia Dang bd Ninh Binh, ddu
thang 5 nam
1945,
Xii iiy
Bae Ky quyfe't djnh chuyfe'n Ban
can
sU
ciia
tinh thanh Tinh uy lam thdi va cu ddng chi Nguyin Van Mde
vfe lam Bi thu. Tife'p dd,
Xii
uy eti them ddng chi Ludng Nhdn,
mdt can bp mdi trd'n khoi nhd
tii
Nghia Ld ra, phu trach van de
quan sU. Dudi su lanh dao ciia Dang bd, phong trao each mang
trong tinh dupe hudng
vao

4 nhifem vu chfnh : Mdt la, phat triln
liic lUdng
tu vfe
eihi
qud'c va tu vfe chife'n dd'u, tife'n tdi thanh lap
mdt chi ddi vu trang tdp trung
ciia
khu can
eii
d Quynh Luu (vfe
sau thanh can cU trung tam cua chife'n khu Quang Trung) ; lap
ciac Id
ren ren vu khi thd sd ; ddy manh
van
ddng nhdn ddn
iing
hd tifen de mua siing dan vd ddng gdp thdc gao cung cd'p cho
liic
lUdng VU
trang. Hai la, phat triln manh me
exJ
sd va
liic lUdng
20
each mang ; md rdng Mat tran Viet Minh ; tan dung mpi hinh
thUc dl tap hpp mpi luc
lUdng
cd the tap hdp dupe ; tap trung
mui nhpn eua each mang vao gidc Nhat, day manh hdn
nUa

cao
trao khang Nhat
ciiu
nUdc. Ba la, van ddng nhdn dan da'u tranh
ddi hoan thufe', khdng nop thufe' cho djch. Bd'n la,
chuain
bj khdi
nghia d nhiing ndi ed
difeu
kifen, trong dd
chii
trpng van dfe
trOf
gian diet phan va tiln tdi xda bd chinh quyen djch, thanh lap
ehinh quyfen each mang.
Thuc hifen Nghj quyfe't hdi nghj
quan sii
Bdc Ky (4-1945) ngay
15
thang 5 ndm 1954, dudi
sii
ehi dao tnic tife'p ciia ddng ehi Van
Tife'n Diing - Uy vifen Thudng vu Uy ban quan
sii
each mang
B4c
Ky, hdi nghj thanh lap chife'n khu Quang Trung
dupe
tife'n hanh
trong ngdi nha ahh Dinh Van Ngoan, mdt hdi vifen

ciiu
qud'c thdn
Say
thudc
ting
Vdn Trinh', huyfen Gia Viln (nay thupe xa Sdn
Thanh huyfen Nho Quan). Tham
dii
hdi nghj
e»
ddng ehi Trdn
Tu Binh va dai dien cac tinh (1). Hdi nghj da
dfe
ra
nhiJng
nhifem
vu qudn
sii
cu
thi
trong thdi gian
tdi;
xac djnh dkn
cii
dja trung
tam cua chife'n khu la Quynh Luu - ndi kifen toan ban chi dao do
ddng chi Van Tife'n Diing thay mat Trung Udng Dang true tife'p
chi dao chife'n khu ; iiy vifen Ban chi dao gdm cac ddng chi Phan
Long (Hda Binh), Nguyfen Van
Mde

(Ninh Binh) vd Le Chu
(Thanh Hda).
(1) • Tinh Hoa Binh co cac dong
chi:
Phan Lang, Bi thu Ban can su
:
Vu Tha, Pho Bi thu Ban can su Dang tlnh
- Ninh Binh co cac dong
chi:
Nguyen Van Moc, Bi thu Tinh uy lam
thai,
Luong Nhan, uy vien Tinh uy phu trach quan su
Tinh Thanh Hoa co
c6c
dong
chi:
Le Chu, Uy vien thudng vu Tlnh uy ',
Hoang Tien Trinh, uy vien Tinh
iiy
phu trach quan su ', Nguyen Van Hue,
uy vien Tinh
Ciy
phu trach cac phu huyen phia Bac giap Ninh Binh.
21