ninh bình toàn tỉnh địa chí khảo biên

TOAN TINH
DIA CHI KHAO BIEN
il^^^^vly^*-^Ci
^ ~
W'
^^^^ft^^T^^^'
^^^^^^
fr^^^^BM^^*^^'*^^<^^^^~^^~> ^ ^
F^BS>%i
'" > -^ ^^fll
SP^H^H^^L ^^^B
B*
^^^^V ^Sr^^tJ^^^^E
BI
^Bk'i&'^l^^^B ^H
Fr^^jj^Bp^B^Sfcj^^
^Hflp?
^I^S ''*"^-^
'N%J^'
^^^^k
^T^JV**/ "'
• •• ••
^^^SBifiSS
\ ^-w jtfl
^^^flMBj^-
i^^BL
"^I^-i*^
H^V^
^^^f >
gg
^

IP
£jP^
If
'"^'
-
5^-
^^'
i
\H4XUAT
BAN CHINH TRI QUOC GIA
Anh bia: Thap chuong Chua
Hung
Long lang
ThU
Dien,
xa Ninh Nhat. huyen Hoa
Lu,
tinh Ninh Binh
Anh: Hoang Nguyen
Tii
Khiem
NINH BINH TOAN TINH
DIA CHI KHAO BIEN
il
CHIBAHEBA
HO'
NGUYMTir
I ASihASlKO
ij
OH

91.(V132)
Ma
so:
CTQG-2001
NGUYEN
Tir
MAN
fj
5-yi.l
^
NINH BINH TOAN TINH
DIA CHI KHAO BIEN
NGUYEN MANH DUAN
' J
'O
*=&
Dich
ttf
Han van co r
NGUYEN THUY
LTNG
Dich bo sung va hieu
dinH
^<-"'
-^
NHA XUAT BAN CHINH TRI QUOC
GIA
Ha Noi - 2001

ci@

mn
tmn
m^
Kmm
i&^^
Ninh Binh todn tinh dia
chi
khdo biin viet bang Han van co
ciia tac gia Nguyen Tii Man - mot danh nhan van hoa tinh Ninh
Binh - la mot cong trinh khao
ciiu
co gia tri ditdc
lUu
giii tai Vien
Han Nom. Cuon sach la ket qua
sUu
tam, chon
loc,
bien soan trong
mot thdi gian dai vdi mot tam long nhiet tinh va tinh than trach
nhiem vdi ddi sau ciia tac gia. Toan bo kien thiic lich sii,
tii
nhien,
xa hoi cung
nhU
con ngiidi Ninh Binh trong giai doan lich
sU each
day hdn 140 nam (ke
tii
khi cuon sach ra ddi) da diidc phan anh

kha day du qua 29 muc trong tac pham nay. Cong trinh da diidc to
chiic dich va hieu
di'nh
cong phu nhiing kho tranh khoi nhiing han
che nhat dinh. Chiing toi mong nhan diidc y kien dong gop cua ban
doc de
l&n
xua't ban sau co dieu kien bo sung, hoan chinh them.
Chiing toi hy vong cuon sach se la tai lieu tham khao hiiu
ich,
cung cap cho ban doc mot nguon
tU
lieu c6 gia tri doi vdi nhiing nha
nghien
ciiu
lich
sOf,
nhiing ngiidi quan tam nghien
ciiu
con ngiidi,
thien nhien, xa hoi cua viing dat co
Co
do Hoa
Lit.
Dong thdi day
ciing la mot nguon
tU
lieu c6 gia tri giiip cho viec soan thao dia chi
Ninh Binh hien dai.
Thdng 6 nam 2001

NHA XUAT
B^N
CHINH TRI QUOC GIA

Mo Cu Nguyen
Tii
MSn
Anh: Hoang Nguyin
Tii
Khiem

Danh nho
Nguy§n Tii
Min (1816 - 1901), tac gia cuon
sach Ninh Binh todn
tinh
dia chi khdo bien la mot trong nam
ngiidi (Trifdng Han Sieu, Ninh To'n, Pham Than Duat, Vu
Pham Khai, Nguyen Tii Man) ditdc gi6i thieu trong sach
Danh nhan vdn hod Ninh Binh tap I (xuat ban nam 1998),
dong thdi la mot trong
so
39
ngUdi
tii thdi Dinh Le den giiia
the ky XX, diidc trung tam UNESCO thong tin
tif
lieu lich sii
Van boa Viet Nam gi6i thieu trong sach Danh nhan ddt Ninh
Binh (xuat ban nam 2000).

Nhan dip ky niem 100 nam (1901 - 2001) ngay mat cua
Cu Nguyin
Tii
Min,
dUdc sii
giup dd cua Tinh uy, UBND
tinh Ninh Binh va cua cac cd quan Khoa hoc - Van boa
Thong tin tinh, ban dich cuon sach Ninh Binh todn tinh dia
chi khdo bien ciia Cu
difdc
chinh thiic ra mat ban doc.
Chiing toi, hau due cua Cu Nguyen Tii Man, dong ho
Nguyin
Tii,
lang Thu Dien, xa Ninh Nhat, huyen Hoa
Lu
vo
Cling
xiic
dong va biet dn
sii
quan tam cua cac dong chi lanh
dao tinh Ninh Binh va cac cd quan da tao thuan ldi cho viec
xuat ban cuon sach nay.
8
NINH
BINH TOAN TINH DIA CHI KHAO BIEN
Chiing toi xin tran trong cam dn Ong Pham Manh Tuyen,
Bi
thii

tinh uy Ninh Binh da viet ldi gidi thieu, danh gia cao
tac pham Ninh Binh todn tinh dia chi khdo bien
ciia
Cu
Nguyen
Tii
Man, va
sii
dong gop ciia Cu vao
sii
nghiep Van
boa - Xa hoi, to dep them Que hiidng va Con ngitdi cua Co' do
Hoa
Lif.
Nhan dip cuon sach ditdc xuat ban, chiing toi xin ghi
nhan
sii
dong gop nhiet tinh va bay to long cam dn chan
thanh tdi:
Ong Nguyen Manh Duan, ngitdi c6 long men mo Cu
Nguyen
Tii
Man va yeu men Ninh Binh da c6 cong dich cuon
sach Ninh Binh todn tinh dia chi khdo bien.
Ong La Dang Bat rat nhiet tinh, vdi trach nhiem cao, da
gop phan Cling chiing toi
situ
tam, doi chieu, siia chfla lan
dau va danh may ban dich.
Ong Nguyen Thuy

Lfng
mac du thdi gian eo hep, cong viec
ban ron, da danh thdi gian quy bau giiip chiing toi doi chieu,
hieu dinh, hoan chinh ban dich.
Cac chau ngoai ho Nguyen
Tii
nhu Le Thi Nham Tuyet,
Dang Hflu Hiing, Nguyen Viet Tien, Nguyen Sao Nam va cac
con re ho Nguyen
Tii nhif
Ngo Hoang Hai, Hoang Ba Thinh
rat nhiet thanh vdi to tien, tich
ciic
dong gop vao viec
sflu
tam ban dich, to chflc do'i chie'u hieu dinh ban dich, to chflc
ban thao, to chflc xua't ban, dfla cuon sach Ninh Binh todn
tinh dia chi khdo bien - tfl nguyen ban Han van (Ma so'
A.922) da tflng dfldc lflu trfl rat can than
d
Vien Han Nom,
nay dfldc xua't ban de pho bien rong rai.
LOI
CAM ON
Cuo'i cung chung toi xin tran trong cam dn Nha xua't ban
Chinh tri Quo'c gia da to chflc xua't ban cuon sach Ninh Binh
todn tinh dia chi khdo bien dung dip ky niem 100 nam ngay
mat cua Cu chung toi - tac gia: Danh nhan Nguyin
Tii
Min.

Ngay 6 thdng 5 nam 2001
T.M hau due Cu Nguyin
TH
Man:
- Tang ton (chat) Nguyin
Tie
Nhu, 99 tuoi
- Huyen ton
(chiit)
Nguyin
Tii
Ngan,
TrUdng chi ba, he ba, ddi thfl 10 ho Nguyin Tii, 72
tuoi.
Khu mo to bo Nguyen
Tii
Anh: Hoang Nguyin
Tie
Khiem

Trong cac
trflde
tac ve di san van hoa dat Ninh Binh con
dfldc lflu gifl tai Vien Han Nom thi Ninh Binh todn tinh dia
chi khdo bien cua danh nho Nguyen Tfl Man, co mot gia tri
dac biet.
Day la cong trinh khao cflu dia chi Ninh Binh - theo
each
noi

ciia
ngfldi xfla - con ngay nay chung ta nhan thay tac gia
da day cong tim toi, tong hdp nhieu thong tin, kien thflc
thuoc cac
linh
vflc van, sfl, dia ve que hfldng dac sac ciia
minh. Trong ldi
tiia
ciia cuon sach, tac gia to ra rat chfl y den
phfldng phap khao cflu, ong viet: " Ddi vdi mon hoc dia ly,
diidc cha toi day cho tii thua tre, vi the toi dd de
tain
xetn xet,
tim hieu khap ndi, khdo sdch Tdu, hoc hoi sdch ta, tim hieu
ve ngiidi vd ddt, cho ndo ngd thi tim hoi, cho nao thieu thi bo
sung, viet ra thanh vdn trinh bdy thdnh tiing muc, gop lai
thdnh mot tap, dat ten
Id
Ninh Binh todn tinh dia chi khdo
bien "
Ong khao cflu rat cong phu khong nhflng ve tong the
Ninh Binh ma con di sau vao tflng phu, huyen, tong, xa theo
29 muc, tfl dia phan, khi hau. song nui den nhan vat va cac
che
do kinh
te
- xa hoi qua cac trieu
dai.
Dac biet trong sach tac gia con khao cflu bien soan nhieu
van bia. thd phfl

ciia
cac vua. chua. cac tao nhan mac khach
12 NINH BINH TOAN TINH DIA CHI KHAO BIEN
ve phong canh va con ngfldi Ninh Binh. Rieng ve nui
Due
Thuy. qua cac ang thd van trong sach nay. co the noi day la
mot di san thd khac tren nfli da do so. eong phu vao bac nhat
nflde ta.
Vdi tinh yeu que hfldng nong nhiet. tae gia y thflc sau sac
ve muc dich khao cflu dia chi Ninh Binh, ong viet: "Ninh
Binh
Id
ndi
xiia
vua
Dinh
difng do d Hoa
Lii
Triidng Yen
Id
ndi do hoi vdn vat dau tien vd Phiic Thdnh
ftHc
Triidng Hdn
Sieu)
Id
Thdi Sdn Bac dau cua riing Nho, vdi nhiing thdng
cdnh,
nhUng nhan vat tieu bieu ". Va dan ldi cua vua Minh
Menh, ong viet: "Ninh Binh
Id

cudng hong cua
xii!
Bac Ky".
Tim hieu tac pham, chflng toi nhat tri vdi GS. Dinh Xuan
Lam\
GS. Le Thi Nham
Tuyet^
cflng nhieu ngfldi quan tam
den que hfldng Ninh Binh va cac hau due noi ngoai cua dong
ho Nguyin Tii, nhfl: Nguyin
Tii
Nhu^
Nguyin
Tii
Ngan"
,Nguyen
Viet
Tien^,
Dang Hflu
Hflng®,
cho ring: viee bien
dich va xuat ban cuon sach nay se la mot dong gop khong nho
cho cong cuoc nghien cflu Ninh Binh ve nhieu mat: dia ly,
lich
sii.
van boa truyen thong va van boa dan gian Cung vdi
cac dia phfldng trong ea nflde chung ta se tim hieu sau sic
hdn ve thien nhien, da't nflde, con ngfldi Viet Nam nham phat
huy noi lfle cua minh trong thdi dai mdi.
1.

Chu tich
hpi
dong khoa hoc Trung tam UNESCO thong
tin tU
lieu
lich
sii
van hoa Viet Nam .
2.
Giam doc trung tam nghien
ciiu
Gidi. Gia dinh va Moi trUdng trong
phat
trie'n
(CGFED) .
3.
Giao vien
hUu
tri, 99 tuoi.
4.
Nguyen Chuyen
v-ien
6.
^'
5.
Thii
trUdng Bo Giao thong van tai.
6. Quven Tong bien tap. Tap
chf
Khoa hoc va To Quoc.

Ldi GlOl
THIEU
13^
Dfldi anh sang Dai hoi dai bieu toan quo'c lan thfl
IX
eiia
Dang ve xay dflng chien Iflde phat trien kinh
te
- xa
hpi
tfl
nay den 2010 va Tim nhin 2020 cflng vdi cae dia phfldng
trong ca nflde, Ninh Binh can co nhflng cong trinh nghien cflu
sau sic ve cau true khong gian cua cac yeu to' tfl nhien xa hoi
va con ngfldi, trong do co viec
ke
thfla di san cua ong cha de
lai,
ma Ninh Binh todn tinh dia chi khdo bien la mot trong
nhflng nguon tfl lieu quy gia.
Ngay nay, chflng ta thfldng noi den viec phat huy the
manh eiia dia phfldng. Caeh day khoang 140 nam (ke tfl khi
cuo'n sach ra ddi), tac gia Nguyen Tii Man da lflu y: "Ninh
Binh la yet hau cua Bic Ky". Hay nhfl vflng dat Hoa Lfl, ta
da danh gia va phat huy nhfl
the
nao vi
the
co' do ciia
nflde

Dai Co Viet-nha nflde diu tien tho'ng nhat giang sdn ve mot
moi.
Han day con la cau hoi
Idn
doi vdi cac nha khoa hoc va
nhflng ngfldi hoach dinh chinh sach.
Cuoi cflng, chung toi xin bay td long kinh trong sau sac
vdi danh nho Nguyen Tii Man. Ong sinh nam 1816, mat nam
1901,
tho 86 tuoi. Ong da trai qua suot 10 ddi vua nha
Nguyen, tfl ddi Gia Long de'n ddi Ham Nghi, tfl thdi thinh tri
de'n buoi suy tan va chflng kien canh dat nflde hi thflc dan
Phap xam lan din bd coi. Ong luon song gin dan, va cflng cac
bac
81
phu khac nhfl Vu Duy Thanh, Ninh Ton, Pham Van
Nghi, Vu Pham Khai, Nguyen Thfldng Hien c6 nhflng hanh
dong tich cflc to ro khi tiet bet long vi dan
vi
nflde. Ong con la
nha sfl pham khong met moi va la nha thd vdi nhflng vin
14 NINH BINH TOAN TINH DIA CHI KHAO
HIEN
thd, cau do'i Nom dae sic, dong gop vao kho tang van thd nom
nd ro trong the ky 19.
Bdi vay, viec to chflc xuat ban cong trinh khao cflu Ninh
Binh todn tinh dm chi khdo bien va than the sfl nghiep
ciia
danh nho Nguyin
Tii

Min trong dip ky niem 100 nam ngay
ong ta the la viec lam bo ich va eo nhieu y nghia. Nhan dip
nay va vi nhflng le tren,
toi
xin tran trong gidi thieu cflng ban
doc cuo'n sach Ninh Binh todn tinh dia chi khdo bien do Nha
xuat ban Chinh tri quo'c gia an hanh.
Ninh Binh, ngay 30 thdng 4 nam 2001
Pham Minh Tuyen - Uy vien Ban Cha'p hanh
Trung lidng Dang, Bi
thii
Tinh uy Ninh Binh
:;1 >!
• •
:) '
fl;'
.i.
Noi ve sfl gin bo gifla Ngfldi va Dat, nha thd Che Lan
Vien sau mot thdi gian d cflng mot mien dat dai Tay Bac, da
de lai hai cau thd xua't than: "•
.
"Khi ta d chi la ndi ddt d
Khi ta di ddt bong hod tam hon" !
Hoan toan eo the noi nhfl the,
ve
sfl d va di, sau mot
thdi gian d va di, cua mot ngfldi Ninh Binh - cu Nguyen
Tii
Man,- doi vdi dat Ninh Binh. Mot ddi ngfldi, cho dfl da tho
qua tuoi

"xiia
nay hiem" nhfl Cu, cung chi la khoanh khac
gifla sfl d va di muon thud. Nhflng may man lam sao, khi Cu
trong khoanh khac ay, khong chi da khien cho dat Ninh Binh
thanh ra tam bon ciia mot ngfldi, ma la ciia ca mot cong dong
ngfldi; cung nhfl khdng ehi
ciia
mot ddi ngfldi hflu ban, ma
cdn la ciia nhieu the he ngfldi vo ban, bang cong trinh Ninh
Binh todn tinh dia chi khdo
bien'
de lai cho chung ta.
Cu Nguyen Tii Man bat diu sfl d cua minh tren dat Ninh
Binh, khi da't nay chfla c6 ten Ninh Binh, nhat la chfla dat
dinh thanh mot ddn vi hanh chinh hoan chinh va tron ven, c6
1.
Khao
ciiu
dia chi
tinh
Ninh Binh.
16 NINH BINH TOAN TINH DIA CHI KHAO BIEN
quy mo, co than phan - se mai la trong dai va rat mflc than
thfldng do'i vdi moi ngfldi d day - la : "Cd'p tinh". Va vi the ma,
cung chfla co hai tieng goi tit ve dat nay, nhfl ta van ruot ra
ma goi tit:
"tinh
Ninh",
giong nhfl cu Min, phai ddi den mia
ddi ngfldi sau mdi dfldc hing goi: "Duy, toi vdn sinh d tinh

Ninh
nhd ".
Cai "tinh Ninh" ay, d ddi vua Gia Long khai sang ra trieu
Nguyin, nam tri vi thfl mfldi lam (tflc la nam 1816), khi cu
dfldc sinh ra, cung nhfl vao ea mot thdi gian dai trflde day,
tfl ddi Le, ddi Mae, de'n ddi Tay Sdn - vdi bai vflng mien cd
ban trong cau true to thanh: phia dong la dong bing ven
bien, phia tay la doi go, rflng nui, thfldng vin quen chi dfldc
nhin nhan nhfl la bai ddn vi hanh chinh "cap phd, huyen",
mang cac dia danh: khi la Trfldng Yen, khi la Yen Khanh
cho phin phia dong, va khi la Thien Quan, khi la Nho Quan
cho phin phia tay va van ehi eo vi tri la bo phan phu thuoc
eiia: khi thi tran Thanh Hoa d phia nam, khi la tran Sdn
Nam d man dong bac va co khi lai la ca tran Hflng Hoa d
tan tren tay bic.
• • <
Vi
the, vao nam tri vi thfl mfldi hai cua ddi vua thfl hai
trieu Nguyen la vua Minh Menh, tflc la nam 1831,
luc
Nguyen
Tii
Man vfla mfldi sau tuoi, tren ban do nflde Dai
Nam nhat tho'ng ngay ay, lan diu tien, gifla mot loat cac ddn
vi hanh chinh mdi tfl nay dat dinh nhfl cac tinh "Nam Dinh,
Hd Noi, Hiing Yen, Hdi Diidng, Thanh
Hod ,"
- xuat hien
mot "tinh", mang ten "tinh Ninh Binh", thi hien nhien, khong
chi do'i vdi Nguyen Tii Man, ma la do'i vdi tat ca nhflng ngfldi

bay lau vin song tfl mien dong bing ven bien Trfldng Yen
(Yen Khanh) d man ben dong, len den tren mien rflng
DAT KHONG CHI LA
NOI
TA
6
17^
nui Thien Quan (Nho Quan) d hfldng phia tay. Do la mot sfl
kien doi ddi va la sfl kien de ddi. Nghia la da cd mot "tinh", va
trd thanh ngfldi eiia mot "tinh": "Tinh Ninh Binh".
Co le, chi
CO dieu
khac hdn, gifla tat ca nhflng "ngiidi Ninh
Binh",
cu Nguyin
Tii
Min, tfl niem hflng khdi, tfl hao ve sfl
tfl nay the la co mot tinh de lam que hfldng, Cu da nhanh
f—^——'
chdng hinh thanh nen mot niem khao khat, me say va mot
' -^
-
cong phu cham chut de biet, de bieu, sao cho dfldc ngay cang
\ < VK •
't;
ky Ifldng sau rong, dung dan, va nhat
la
loan truyen cung
j ' ~ '_?
nhfl lflu truyen dfldc nhflng hieu biet ay tdi cho moi ngfldi, ve ]

^-\ '••
"tinh Ninh
nha'l
Sach Ninh Binh todn tinh dia chi khdo bien,
\
I]^^
".
chinh la mpt "phiidng thiic tdi Uu" de Cu thflc hien noi niem, j
^ *'
tam trang va y chi ay
ciia
minh, dung nhfl dong chfl cuoi ma
Cu da viet d "Ldi
tif
a"
ciia cuon sach " muon cho ngiidi doc,
md quyen sdch, la biet diidc khdi qudt" ve tinh que hfldng.
Lien ngay sau bang chfl cuoi cua "Ldi
tiia
" nay la dong "
Lac khodn" ciia Cu: "'Viet trong khi diidng benh tai que, sau
ngdy Ram thdng Tam, nam Nham Tudt, nam
Tii DUc
thii 15".
Chuyen thdi diem nay sang dfldng lich, d6 la nam 1862,
tat ca sfl nghien cflu va ldi binh ve cu Nguyen Tii Man, va
cong trinh Ninh Binh todn tinh dia chi khdo bien eiia Cu, deu
cho ring, day la thdi diem viet nen hoac hoan thanh cuo'n
sach nay. Nghia la, cu Nguyen Tfl Man da lam va lam xong
cuo'n sach nay d dp tuoi bon mfldi bay ciia minh.

"Tin
thap nhi bdt hoac", ngay xfla d vao dp tuoi bon mfldi
khong phai nghi ngd dieu gi nfla, nhfl the tflc la da diy du sfl
chin
chan cho viec hoan thanh mpt cong trinh thfl tich de cho
2-NBTT
18
NINH BiXH TOAN TINH DIA CHI
KH \0
BIEN
mpi ngudi md ra dpc la co the nhan biet dfldc
khai
quat ve
tinh que hfldng. va do da la mpt sfl dam bao hflu hieu ve
gia
tri va chat Ifldng cua tac
gia
cflng nhfl
ciia
tac pham.
Tuy nhien, neu dpc ky trong cong trinh cua Cu se nhan ra
nhflng "tin hieu la", khong bin phu hpp vdi nien ban lam
sach la nam 1862 nhfl da dfldc nhieu ngfldi xac nhan. Chang
han nhfl d muc "Duyen
each'
ten ddt" luc noi ve: "Phu Thien
Quan
CO
3 huyen : Phung Hod, Yen Hod, Lac Yen", nhflng lien
ngay day Cu lai viet kem ngay mpt cau: "Nay bdt di huyen

Lac Yen". Mpi each dpc Ifldt sach Ninh Binh todn tinh dia chi
khdo bien, deu hieu ring, chfl "nay" d day la dflng de ehi vao
thdi diem viet sach da dfldc xac dinh la nam 1862. Nhflng do'i
chieu va tra xet lich
sii
thay doi dia danh cflng cac ddn vi
hanh chinh hoi
cuoi
the ky thfl 19 tren toan dat
nflde,
thi
thay viec "bdt di huyen Lac Yen" ciia phii Thien Quan da xay
ra muon hdn, lien quan den viec thdnh lap tinh Hod Binh.
Vao thang 7 nam 1886, da co quyet dinh thanh lap tinh mdi,
vdi ten gpi "tinh Miidng". Tinh ly eiia tinh Mfldng nay dat d
Chd Bd (tren song Da), nen da co luc tinh Mfldng con dfldc gpi
la tinh Chd Bd. De'n thang
11
nam 1886 lai e6 quyet dinh ddi
tinh ly cua tinh Mfldng (tinh Chd Bd) ve xa Phfldng Lam. Vi
the thang 4 nam 1888, doi tinh Mfldng thanh tinh Phfldng
Lam. Sau do, ngdy 18 thdng 3 nam 1891, doi ten "tinh
Phiidng Lam" thanh "tinh Hod Binh". Cflng luc, cac ddn vi
hanh chinh thuoc tinh Hoa Binh nay cflng dfldc xac dinh la
cac huyen (chau): Mai, Da Bac, Lfldng Sdn, Ky Sdn, Lac Thuy
1.
Su
giQ
nguyen va thay doi.
DAT KHONG CHI

LA
NOI
TA
6
19
va Lac Sdn. Huyen (chau) Lac Sdn d day chinh
Id
do huyen
Lac Yen ddi thdnh. Nhfl vay la, sfl kien "bdt di huyen Lac Yen
(Yen Lac)" cua tinh Ninh Binh, chuyen sang cho tinh Phfldng
Lam (tflc tinh Hoa Binh), tren thflc te lich
sii
da dien ra vao
khoang vai ba nam quanh nien diem 1891. Cung co nghia,
chfl "Nay", chi dung luc Cu viet nen cau van nay, ghi lai
thong tin ve sfl kien nay cua tinh Ninh Binh. Khong phdi de
chi va la nam 1862; "Nay", khong phdi khi Cu bon mfldi bay
tuoi,
ma la sau day gin 30 nam, khi Cu da d vao tuoi ngoai
bay mfldi lam!
C6 le con thay nhieu "tin hieu la" tfldng tfl nhfl the nfla,
chd biet nhflng sfl the, sfl
tich
xuat hien, ton tai va dfldc dfla
vao sach Ninh Binh todn tinh dia chi khdo bien khong phai
la vao nam 1862, ma la sau day. It lau sau, vi du nhfl bai "Ky
bia mo Bdng nhan Cdt si Vd Duy Thanh" chi den nam Tfl
Dfle thfl 18, tflc la nam 1865, mdi dfldc chinh Cu soan thao,
va dfla vao muc
"Bdi

tich danh nhan di mac" ciia sach; hoac
nhfl "Bdi ky
s^a
itii
vdn tii hai huyen Phung Hod, Lac Yen",
do Vfl Pham Khai soan nam Tfl
dfle
thfl 17, tflc la nam
1864 Con lau hdn, sau nam 1862, thi nhfl khi viet ve chd
tinh, Cu viet: trflde kia d phia tay bac thanh eiia tinh, den
nam Tfl
Dfle
thfl 25 (tflc la 1872). Tham chi trdng "Bdt tich
danh nhan" co nhflng bai thd chi xuat hien vao cae ddi vua
Dong Khanh (nhflng nam 1886-1888) va Thanh Thai (nhflng
nam
1889-1907)
cflng van dfldc Cu biet den, va viet vao sach,
nhfl bai thd eiia Nguyen Thfldng Hien viet nam
Binh
Tuat
ddi Dong Khanh (1886), bai thd cua Le Thi
Tii
viet nam Quy
Mao ddi Thanh Thai (1891).