Báo cáo "Giao dịch dân sự vô hiệu tương đối và vô hiệu tuyệt đối " ppt

nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 37




TS. Bùi Đăng Hiếu *
iao dịch dân sự là hành vi pháp lí có ý
thức thể hiện ý chí của các chủ thể quan
hệ pháp luật dân sự nhằm xác lập, thay đổi
hay chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự.
Giao dịch dân sự là một trong những căn cứ
quan trọng và phổ biến nhất làm phát sinh
quan hệ pháp luật dân sự. Để giao dịch dân
sự có hiệu lực pháp luật thì giao dịch đó phải
đáp ứng đợc một số các điều kiện do pháp
luật quy định. Theo quy định tại Điều 131
BLDS thì giao dịch dân sự đợc coi là có
hiệu lực khi hội đủ bốn điều kiện sau:
1- Ngời tham gia giao dịch có năng
lực hành vi dân sự;
2- Mục đích và nội dung của giao dịch
không trái pháp luật, đạo đức x hội;
3- Ngời tham gia giao dịch hoàn toàn
tự nguyện;
4- Hình thức giao dịch phù hợp với quy
định của pháp luật.
Về nguyên tắc nếu giao dịch dân sự
không đáp ứng đợc một trong bốn điều kiện

nêu trên thì bị coi là vô hiệu (theo quy định
tại Điều 136 BLDS). Thế nhng trong giới
các nhà nghiên cứu luật dân sự của Việt Nam
hiện nay đang tồn tại vấn đề tranh luận về
trình tự bị coi là vô hiệu của giao dịch dân sự
khi thiếu một trong bốn các điều kiện đó:
Thế nào là vô hiệu tuyệt đối hay vô hiệu
tơng đối? Giao dịch dân sự vi phạm vào
điều kiện nào thì áp dụng trình tự vô hiệu
tuyệt đối còn vi phạm điều kiện nào thì bị áp
dụng trình tự vô hiệu tơng đối?
Trớc hết cần khẳng định khái niệm vô
hiệu tuyệt đối và vô hiệu tơng đối là hai
khái niệm của ngành khoa học luật dân sự,
mang tính lí thuyết và cha đợc sử dụng
trong các văn bản quy phạm pháp luật.
Nhng hai khái niệm giao dịch dân sự vô
hiệu tuyệt đối và giao dịch dân sự vô hiệu
tơng đối lại là hai khái niệm rất quan trọng
đối với khoa học luật dân sự. Chúng là công
cụ không thể thiếu đợc trong việc nghiên
cứu bản chất của giao dịch dân sự cũng nh
trong việc giải quyết các vấn đề có liên quan
đến thủ tục tuyên bố một giao dịch dân sự vô
hiệu.
Giao dịch dân sự bị coi là vô hiệu tuyệt
đối trong các trờng hợp sau: a) Khi vi phạm
vào các điều cấm của pháp luật, trái với đạo
đức x hội; b) Khi giao dịch đợc xác lập
một cách giả tạo nhằm che giấu giao dịch

khác; c) Khi hình thức của giao dịch không
tuân thủ theo các quy định bắt buộc của pháp
luật; d) Khi giao dịch của pháp nhân xác lập
vợt ra ngoài lĩnh vực hoạt động đợc cho
phép, đăng kí; đ) Khi giao dịch đợc xác lập
bởi ngời không có năng lực hành vi dân sự
(cha đủ 6 tuổi); e) Khi giao dịch đợc xác
lập bởi ngời mất năng lực hành vi dân sự.
Giao dịch dân sự bị coi là vô hiệu tơng
đối trong các trờng hợp: a) Khi giao dịch
G

* Giảng viên Khoa t pháp
Trờng đại học luật Hà Nội


nghiên cứu - trao đổi
38 - Tạp chí luật học

đợc xác lập bởi ngời cha thành niên từ đủ
6 tuổi cho đến cha đủ 18 tuổi (có năng lực
hành vi dân sự một phần); b) Khi giao dịch
đợc xác lập bởi ngời bị hạn chế năng lực
hành vi dân sự; c) Khi giao dịch đợc xác lập
do bị nhầm lẫn; d) Khi một bên chủ thể tham
gia xác lập giao dịch do bị lừa dối, đe doạ; e)
Khi ngời xác lập giao dịch không nhận thức
đợc hành vi của mình.
Sự phân loại nêu trên có cơ sở dựa vào
một số đặc điểm khác biệt chung thể hiện

bản chất của hai khái niệm giao dịch dân sự
vô hiệu tuyệt đối và vô hiệu tơng đối.
1. Sự khác biệt về trình tự vô hiệu của
giao dịch
Giao dịch dân sự vô hiệu tuyệt đối thì
mặc nhiên bị coi là vô hiệu còn đối với các
giao dịch vô hiệu tơng đối thì không mặc
nhiên vô hiệu mà chỉ trở nên vô hiệu khi hội
đủ những điều kiện nhất định: a) Khi có đơn
yêu cầu của ngời có quyền và lợi ích liên
quan; b) Có quyết định của toà án.
Đây là sự khác biệt quan trọng nhất,
đợc coi là tiêu chí hàng đầu để phân biệt
giao dịch vô hiệu thuộc trờng hợp vô hiệu
tuyệt đối hay vô hiệu tơng đối khi nghiên
cứu nội dung các văn bản quy phạm pháp
luật. Một số tài liệu pháp lí đ dựa vào chính
sự khác biệt này để xây dựng nên khái niệm
vô hiệu tuyệt đối và vô hiệu tơng đối.
Cũng chính từ sự khác biệt này mà trong
một số tài liệu còn sử dụng thêm các thuật
ngữ khác để biểu thị sự phân loại giao dịch
dân sự vô hiệu thành giao dịch dân sự vô
hiệu đơng nhiên và giao dịch dân sự vô hiệu
theo đề nghị của ngời có quyền và lợi ích
liên quan.
(1)
Nhìn chung, việc sử dụng hai
cặp thuật ngữ đó không có gì trái ngợc
nhau. Thế nhng đứng trên phơng diện

phân tích lí thuyết của luật dân sự thì việc sử
dụng cặp thuật ngữ vô hiệu tuyệt đối và
vô hiệu tơng đối sẽ không chỉ giới hạn
bởi sự khác biệt đang phân tích (mặc nhiên
vô hiệu hay không mặc nhiên vô hiệu) mà
còn cho phép chúng ta nghiên cứu bản chất
của chúng một cách toàn diện hơn.
2. Sự khác biệt về thời hạn yêu cầu
tuyên bố giao dịch vô hiệu
Đối với các giao dịch dân sự vô hiệu
tuyệt đối thì thời hạn yêu cầu toà án tuyên bố
giao dịch vô hiệu không bị hạn chế còn đối
với các giao dịch dân sự vô hiệu tơng đối
thì thời hiệu khởi kiện yêu cầu toà án tuyên
bố giao dịch dân sự vô hiệu là một năm, kể
từ ngày giao dịch dân sự đợc xác lập.
(2)

3. Sự khác biệt về hiệu lực pháp lí của
giao dịch
Giao dịch dân sự thuộc trờng hợp vô
hiệu tuyệt đối không có hiệu lực pháp lí làm
phát sinh quyền và nghĩa vụ các bên, thậm
chí ngay cả trong trờng hợp khi các bên đ
tiến hành thực hiện các hành vi theo nội
dung cam kết.
Còn giao dịch dân sự thuộc trờng hợp
vô hiệu tơng đối thì đợc coi là có hiệu lực
pháp lí cho đến khi nào bị tuyên bố vô hiệu.
Khẳng định này thoạt tiên có thể bị coi là trái

với quy định của pháp luật khi khoản 1 Điều
146 BLDS quy định giao dịch dân sự vô hiệu
(cả tuyệt đối lẫn tơng đối) không làm phát
sinh quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên từ
thời điểm xác lập. Thế nhng không phải
vậy, bởi vì, đối với giao dịch dân sự vô hiệu
tơng đối, nếu nh giao dịch không đợc coi
là có hiệu lực trớc khi bị tuyên bố vô hiệu
thì không thể có bất kì một giao dịch nào có


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 39

thể có hiệu lực trong khoảng thời hiệu một
năm của quyền yêu cầu theo quy định tại
khoản 1 Điều 145 BLDS. Việc quy định thời
hiệu yêu cầu tuyên bố giao dịch dân sự vô
hiệu nói lên rằng trong khoảng thời hiệu đó,
giao dịch dân sự có hiệu lực cho đến khi bị
tuyên bố vô hiệu theo quyết định của toà án
còn khi đ hết thời hiệu khởi kiện thì giao
dịch dân sự sẽ không bị tranh chấp về hiệu
lực nữa.
Khẳng định này không hề mâu thuẫn với
Điều 146 BLDS bởi vì Điều 146 BLDS chỉ
chứa những quy định chung về hậu quả pháp
lí của giao dịch dân sự vô hiệu. Theo tinh
thần của Điều 146 BLDS, giao dịch dân sự
khi đ bị coi là vô hiệu (bất kể là vô hiệu

tuyệt đối hay vô hiệu tơng đối) thì nhìn
chung đều có hậu quả pháp lí giống nhau là
các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu (tình
trạng tại thời điểm trớc khi xác lập giao
dịch), hoàn trả lại cho nhau những tài sản đ
nhận đợc từ phía bên kia, nếu không hoàn
trả đợc bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng
tiền. Bên có lỗi phải bồi thờng thiệt hại nếu
có thiệt hại xảy ra cho với bên kia.
4. Sự khác biệt về bản chất quyết định
của toà án
Trong cả hai trờng hợp thì toà án đều có
thể ra quyết định tuyên bố giao dịch vô hiệu.
Thế nhng bản chất của hai loại quyết định
này có sự khác biệt cơ bản.
Giao dịch dân sự thuộc trờng hợp vô
hiệu tuyệt đối bị coi là vô hiệu không phụ
thuộc vào quyết định của toà án. Hay nói
cách khác, nó bị vô hiệu ngay cả khi không
có quyết định của toà án. Chính bởi vậy
quyết định của toà án (nếu có) đối với giao
dịch vô hiệu tuyệt đối không mang tính chất
phán xử mà đơn thuần chỉ là một trong
những hình thức công nhận sự vô hiệu của
giao dịch dựa trên các cơ sở luật định mà
thôi. Bên cạnh đó, quyết định của toà án còn
có thêm nội dung xác định rõ hậu quả và
cỡng chế các bên vi phạm thực hiện các hậu
quả của giao dịch vô hiệu. Ngoài toà án ra
thì các cơ quan nhà nớc có thẩm quyền

khác cũng có quyền tuyên bố sự vô hiệu
tuyệt đối của giao dịch.
Đối với giao dịch dân sự vô hiệu tơng
đối thì quyết định của toà án là cơ sở duy
nhất làm cho giao dịch trở nên vô hiệu.
Quyết định của toà án mang tính chất phán
xử. Toà án tiến hành giải quyết vụ việc khi
có đơn yêu cầu của các bên (hoặc của đại
diện hợp pháp của họ). Bên yêu cầu phải có
nghĩa vụ chứng minh trớc toà các cơ sở của
yêu cầu. Ví dụ: Nếu có ngời yêu cầu toà án
tuyên bố giao dịch vô hiệu vì lí do khi xác
lập giao dịch đ bị lừa dối (hoặc đe doạ) thì
bên yêu cầu đó phải có nghĩa vụ chứng minh
trớc toà sự kiện lừa dối (hoặc đe dọa) mà
bên kia gây ra đối với mình. Nếu nh một
bên yêu cầu tuyên bố giao dịch vô hiệu với lí
do xác lập giao dịch trong thời điểm không
nhận thức đợc hành vi của mình thì toà án
buộc bên yêu cầu phải chứng minh đợc
rằng tại thời điểm xác lập giao dịch đó họ bị
rơi vào trạng thái không nhận thức đợc
hành vi của mình. Dựa trên những minh
chứng đó, toà án mới cân nhắc để ra quyết
định giao dịch có bị coi là vô hiệu hay
không.
5. Sự khác biệt về hậu quả pháp lí của
giao dịch dân sự vô hiệu
Khoản 2 Điều 146 BLDS quy định:
2 - Khi giao dịch dân sự vô hiệu, thì các

nghiên cứu - trao đổi
40 - Tạp chí luật học

bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn
trả cho nhau những gì đ nhận; nếu không
hoàn trả đợc bằng hiện vật, thì phải hoàn
trả bằng tiền. Bên có lỗi gây thiệt hại phải
bồi thờng.
Tuỳ từng trờng hợp, xét theo tính chất
của giao dịch vô hiệu, tài sản giao dịch và
hoa lợi, lợi tức thu đợc có thể bị tịch thu
theo quy định của pháp luật.
Tuỳ theo từng trờng hợp vi phạm cụ thể
mà toà án có thể buộc các bên gánh chịu hậu
quả theo một trong ba phơng thức khác
nhau: 1) Hoàn trả song phơng: Các bên đều
phải hoàn trả cho nhau những gì đ nhận
đợc từ bên kia; 2) Hoàn trả đơn phơng:
Một bên đợc hoàn trả lại tài sản giao dịch
còn tài sản giao dịch thuộc bên kia (bên vi
phạm) thì bị tịch thu sung công quỹ; 3) Tịch
thu toàn bộ: Mọi tài sản giao dịch của cả hai
bên vi phạm đều bị tịch thu sung công quỹ.
Chế tài này thờng đợc áp dụng đối với các
quan hệ dân sự trong các vụ án hình sự.
Đối với các giao dịch dân sự vô hiệu
tơng đối thì toà án chỉ áp dụng một trong
hai phơng thức là hoặc hoàn trả song

phơng hoặc hoàn trả đơn phơng. Phơng
thức hoàn trả song phơng thờng đợc áp
dụng đối với các trờng hợp giao dịch vô
hiệu do ngời cha thành niên, ngời mất
năng lực hành vi dân sự, ngời bị hạn chế
năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện;
do bị nhầm lẫn; do ngời xác lập không nhận
thức đợc hành vi của mình. Còn phơng
thức hoàn trả đơn phơng thì thờng đợc áp
dụng đối với giao dịch dân sự vô hiệu do bị
lừa dối, đe doạ.
(3)

Đối với giao dịch dân sự vô hiệu tuyệt
đối thì tuỳ theo từng trờng hợp cụ thể mà
toà án có thể áp dụng một trong cả ba
phơng thức nêu trên (hoặc hoàn trả song
phơng hoặc hoàn trả đơn phơng cho một
bên và tịch thu đối với bên kia hoặc tịch thu
toàn bộ đối với cả hai bên).
6. Sự khác biệt về ý nghĩa của việc
tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu tuyệt
đối và giao dịch dân sự vô hiệu tơng đối
Điều 136 BLDS quy định: Giao dịch
dân sự không có một trong các điều kiện
đợc quy định tại Điều 131 của Bộ luật này,
thì vô hiệu. Việc tuyên bố giao dịch vô hiệu
trong cả hai trờng hợp đều có ý nghĩa để áp
dụng chế tài cần thiết vào từng giao dịch cụ
thể khi giao dịch đó vi phạm vào bất cứ điều

kiện nào tại Điều 131 BLDS.
Nhng ngoài ý nghĩa đó, đối với riêng
giao dịch vô hiệu tơng đối việc yêu cầu toà
án tuyên bố giao dịch vô hiệu còn là một
trong những biện pháp bảo vệ quyền dân sự
quan trọng. Thực tế xét xử tại các nớc cho
thấy các vụ việc liên quan đến việc kiện yêu
cầu tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu (thuộc
trờng hợp vô hiệu tơng đối) có xu hớng
ngày một gia tăng. Điều đó cho thấy biện
pháp bảo vệ quyền dân sự dới hình thức
kiện yêu cầu tuyên bố giao dịch vô hiệu tỏ ra
là biện pháp rất hữu hiệu.
Từ những sự khác biệt cơ bản mang tính
lí thuyết giữa vô hiệu tuyệt đối và vô hiệu
tơng đối vừa nêu trên, cho thấy có tồn tại
một số các vấn đề cần giải quyết liên quan
đến các quy định của BLDS về giao dịch dân
sự vô hiệu. Trong khuôn khổ bài báo này, chỉ
xin nêu lên ba vấn đề chính sau:
- Vấn đề điều kiện về năng lực chủ thể
của các cá nhân khi tham gia giao dịch dân
sự.


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 41

Khoản 1 Điều 140 BLDS quy định: Khi
giao dịch dân sự do ngời cha thành niên,

ngời mất năng lực hành vi dân sự hoặc
ngời bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác
lập, thực hiện, thì theo yêu cầu của ngời đại
diện cho ngời đó, toà án tuyên bố giao dịch
đó vô hiệu, nếu theo quy định của pháp luật
giao dịch này phải do ngời đại diện của họ
xác lập, thực hiện.
Việc cá nhân không đủ năng lực chủ thể
bao gồm nhiều trờng hợp khác nhau nh
ngời không có năng lực hành vi dân sự
(cha đủ 6 tuổi), ngời có năng lực hành vi
dân sự một phần (từ đủ 6 tuổi cho đến cha
đủ 18 tuổi), ngời mất năng lực dân sự và
ngời bị hạn chế năng lực dân sự. Giữa
chúng có những sự khác biệt rất cơ bản. Bởi
vậy việc quy định các trờng hợp đó vào
chung một điều luật là không hợp lí.
Có thể phân biệt các trờng hợp cá nhân
không đủ năng lực chủ thể tham gia vào các
giao dịch dân sự ra thành hai nhóm. Nhóm
thứ nhất bao gồm những ngời không có
năng lực hành vi dân sự (cha đủ 6 tuổi) và
những ngời bị mất năng lực hành vi dân sự.
Nhóm thứ hai bao gồm những ngời có năng
lực hành vi dân sự một phần (từ đủ 6 tuổi cho
đến cha đủ 18 tuổi) và những ngời bị hạn
chế năng lực hành vi dân sự.
Các cá nhân thuộc nhóm thứ nhất không
đợc phép xác lập các giao dịch dân sự (theo
quy định của Điều 23 và khoản 2 Điều 24

BLDS). Mọi giao dịch dân sự vì lợi ích của
những ngời này đều phải do ngời đại diện
xác lập, thực hiện. Những ngời này không
thể trở thành một bên chủ thể của giao dịch
dân sự đợc. Chính từ quy định này của pháp
luật mà giao dịch do những ngời này xác
lập phải bị coi là vô hiệu tuyệt đối. Bởi vì,
nếu nh coi chúng là vô hiệu tơng đối thì sẽ
dẫn tới việc sẽ tồn tại những trờng hợp giao
dịch do những ngời đó xác lập mà vẫn có
hiệu lực và nh vậy là trái với tinh thần của
quy định tại các Điều 23 và khoản 2 Điều 24
BLDS.
Còn các trờng hợp giao dịch dân sự do
các cá nhân thuộc nhóm thứ hai xác lập bị vô
hiệu tơng đối là hoàn toàn chính xác, hợp lí.
Theo quy định tại Điều 22 và khoản 2 Điều
25 BLDS thì những ngời thuộc nhóm thứ
hai này vẫn đợc phép xác lập các giao dịch
dân sự nhng với điều kiện là phải chịu sự
giám sát, đồng ý của ngời đại diện cho họ.
Khi những ngời này xác lập giao dịch dân
sự mà không đợc sự đồng ý của ngời đại
diện thì ngời đại diện có quyền yêu cầu toà
án tuyên bố giao dịch vô hiệu. Còn nếu
ngời đại diện biết mà không phản đối,
không yêu cầu toà án tuyên bố vô hiệu thì
giao dịch vẫn mặc nhiên có hiệu lực. Điều đó
hoàn toàn phù hợp với bản chất của giao dịch
dân sự vô hiệu tơng đối.

- Vấn đề năng lực chủ thể của pháp nhân
khi tham gia vào quan hệ giao dịch dân sự.
Khoản 1 Điều 131 BLDS quy định:
Ngời tham gia giao dịch dân sự có năng
lực hành vi dân sự. Khái niệm ngời ở
đây đợc hiểu chung cho cả cá nhân lẫn pháp
nhân và các chủ thể khác. Thế nhng khi quy
định các trờng hợp giao dịch dân sự vô hiệu
do vi phạm điều kiện về chủ thể của giao
dịch thì BLDS chỉ đề cập các trờng hợp chủ
thể là cá nhân chứ không hề đề cập các
trờng hợp pháp nhân vi phạm điều kiện chủ
thể. Vậy các giao dịch dân sự do pháp nhân
xác lập mà không phù hợp với mục đích và


nghiên cứu - trao đổi
42 - Tạp chí luật học

phạm vi hoạt động đợc phép của mình thì
có bị coi là vô hiệu hay không? Nếu bị vô
hiệu thì vô hiệu tuyệt đối hay vô hiệu tơng
đối?
Khoản 1 Điều 96 BLDS quy định: Năng
lực pháp luật dân sự của pháp nhân là khả
năng của pháp nhân có các quyền, nghĩa vụ
dân sự phù hợp với mục đích hoạt động của
mình. Pháp nhân phải hoạt động đúng mục
đích; khi thay đổi mục đích hoạt động, thì
phải xin phép, đăng kí tại cơ quan nhà nớc

có thẩm quyền. Quy định này mang tính bắt
buộc nhất quán, thể hiện tích chất chuyên
biệt trong năng lực pháp luật của pháp nhân.
Mỗi pháp nhân có mục đích và phạm vi hoạt
động riêng của mình. Vì vậy, giao dịch dân
sự do pháp nhân xác lập mà không phù hợp
với mục đích hoạt động, vợt quá phạm vi
hoạt động của pháp nhân cũng bị coi là vô
hiệu. Pháp luật dân sự của một số nớc có
những quy định rất cụ thể về điều này. Ví dụ:
Điều 116 BLDS và thơng mại Thái Lan quy
định: Một hành vi pháp lí không tuân theo
những yêu cầu về khả năng (capacity) của
thể nhân, pháp nhân thì có thể bị vô hiệu.
(4)

Bộ luật dân sự của Liên bang Nga cũng quy
định các giao dịch dân sự của pháp nhân
vợt ra khỏi phạm vi năng lực pháp luật của
mình đều có thể bị coi là vô hiệu.
(5)

Trong BLDS của Việt Nam không hề có
điều luật nào quy định cho trờng hợp giao
dịch dân sự của pháp nhân vợt quá mục
đích phạm vi hoạt động của mình.
Câu hỏi đợc đặt ra là đối với các giao
dịch của pháp nhân không phù hợp với mục
đích và phạm vi hoạt động của mình thì bị vô
hiệu dới hình thức vô hiệu tuyệt đối hay vô

hiệu tơng đối? Vấn đề này còn đang gây
tranh luận trong giới các nhà nghiên cứu luật
dân sự, cha đạt đợc sự thống nhất chung
về quan điểm. Vấn đề càng trở nên phức tạp
hơn nữa khi pháp luật một số nớc dần
chuyển sang công nhận cả hai loại năng lực
pháp luật của pháp nhân là năng lực pháp
luật chuyên biệt và năng lực pháp luật chung
(khi pháp nhân đợc đăng kí tất cả mọi hoạt
động kinh doanh mà pháp luật không ngăn
cấm, chỉ trừ một số ít những hoạt động yêu
cầu giấy phép đặc biệt riêng nh hoạt động
bán đấu giá, hoạt động ngân hàng, hoạt động
tổ chức thị trờng chứng khoán ).
Việc xét xem trờng hợp này là vô hiệu
tuyệt đối hay tơng đối phụ thuộc rất nhiều
vào đặc điểm hệ thống pháp luật của từng
quốc gia, cũng nh phụ thuộc vào thực tiễn
của quan hệ giao dịch dân sự tại mỗi quốc
gia. Ví dụ nh pháp luật của Liên bang Nga
coi trờng hợp này thuộc vô hiệu tơng đối.
Điều 173 BLDS Liên bang Nga quy định:
Giao dịch do pháp nhân xác lập không phù
hợp với mục đích hoạt động ghi trong lí lịch
của pháp nhân, hoặc do pháp nhân xác lập
mà không có giấy phép hoạt động trong lĩnh
vực đó, thì có thể bị toà án tuyên bố vô hiệu
theo đơn kiện của chính pháp nhân, của
thành viên pháp nhân, hoặc của cơ quan nhà
nớc có thẩm quyền kiểm tra giám sát, nếu

nh chứng minh đợc rằng bên đối tác của
giao dịch đ biết trớc hoặc cần phải biết
trớc rằng việc xác lập giao dịch là không
hợp pháp. Quy định này thể hiện rõ quan
điểm của các nhà lập pháp Liên bang Nga
coi giao dịch dân sự vô hiệu do pháp nhân
xác lập vợt quá mục đích và phạm vi hoạt
động của mình là thuộc vô hiệu tơng đối.


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 43

Tuy nhiên, sự vô hiệu tơng đối ở đây cũng
có những nét đặc thù riêng. Thông thờng
trong thực tế các giao dịch này chỉ bị tuyên
bố vô hiệu khi bên đối tác đ biết hoặc cần
phải biết từ trớc rằng pháp nhân đó xác lập
giao dịch vợt quá phạm vi hoạt động của
mình. Còn nếu nh bên đối tác không biết và
không thể biết đợc điều đó thì thể theo
nguyện vọng của bên đối tác mà giao dịch
dân sự vẫn có thể đợc coi là có hiệu lực.
Điều này nhằm mục đích bảo vệ quyền lợi
của bên đối tác ngay tình, buộc bên pháp
nhân vi phạm vẫn phải chịu sự ràng buộc
nghĩa vụ theo giao dịch đối với bên đối tác.
Theo các quy định của pháp luật Việt
Nam thì các trờng hợp giao dịch dân sự vô
hiệu do pháp nhân xác lập vợt quá mục đích

và phạm vi hoạt động của mình đợc suy
diễn là vô hiệu tuyệt đối. Theo nguyên tắc
chung đối với các giao dịch dân sự vô hiệu,
nếu nh pháp luật không thể hiện rõ quan
điểm cho đó là vô hiệu tơng đối thì giao
dịch đó phải bị coi là vô hiệu tuyệt đối. Các
quy định của Pháp lệnh về hợp đồng kinh tế
cho thấy rằng các hợp đồng kinh tế của pháp
nhân xác lập vợt quá mục đích và phạm vi
hoạt động của mình thì bị đơng nhiên vô
hiệu không phụ thuộc vào quyết định của toà
án cũng nh không phụ thuộc vào việc các
bên của hợp đồng có yêu cầu hay không.
Trớc đây, Thông t số 108/TT-PC ngày
19/5/1990 về hớng dẫn kí kết và thực hiện
hợp đồng kinh tế của Trọng tài kinh tế Nhà
nớc còn quy định cụ thể hơn trờng hợp
một bên kí kết hợp đồng kinh tế để thực hiện
một công việc không thuộc hoạt động sản
xuất, kinh doanh mà mình đ đăng kí thì
phải chứng minh các công việc đó không vi
phạm pháp luật đăng kí kinh doanh. Nếu
chứng minh đợc thì hợp đồng kinh tế đó
mới không bị coi là vô hiệu.
- Vấn đề các trờng hợp vô hiệu do vi
phạm điều kiện về hình thức của giao dịch
dân sự.
Vấn đề này cũng đang là đối tợng của
cuộc tranh luận sôi nổi trong giới luật học
Việt Nam. Nguyên nhân của cuộc tranh luận

xuất phát từ quy định tại Điều 139 BLDS về
giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ
các quy định về hình thức. Điều 139 BLDS
quy định: Trong trờng hợp pháp luật quy
định giao dịch dân sự vô hiệu, nếu không
đợc thể hiện bằng văn bản, không đợc
Công chứng nhà nớc chứng nhận, không
đợc chứng thực, đăng kí hoặc cho phép, thì
theo yêu cầu của một hoặc các bên, Toà án,
cơ quan nhà nớc có thẩm quyền khác quyết
định buộc các bên thực hiện quy định về
hình thức của giao dịch trong một thời hạn;
quá thời hạn đó mà không thực hiện, thì giao
dịch vô hiệu. Bên có lỗi làm cho giao dịch vô
hiệu phải bồi thờng thiệt hại.
Trên thực tế đang tồn tại hai quan điểm
trái ngợc nhau về vấn đề này. Quan điểm
thứ nhất cho rằng đây thuộc trờng hợp giao
dịch dân sự vô hiệu tơng đối bởi những lí
do: 1) Giao dịch vô hiệu theo yêu cầu của
một hoặc các bên; 2) Giao dịch chỉ bị coi là
vô hiệu khi quá thời hạn toà án buộc thực
hiện các quy định về hình thức mà các bên
vẫn không thực hiện các quy định đó. Lí do
thứ nhất là không hợp lí, bởi vì yêu cầu của
một hoặc các bên ở đây không phải là yêu
cầu toà án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu


nghiên cứu - trao đổi

44 - Tạp chí luật học

mà là yêu cầu cho phép các bên có thể sửa
chữa những sai phạm về hình thức của giao
dịch, hoàn thiện các thủ tục về hình thức mà
pháp luật quy định nhằm mục đích làm cho
giao dịch trở nên có hiệu lực. Từ đó suy ra lí
do thứ hai cũng không mang tính thuyết
phục. Bởi lẽ, khi hết thời hạn đó mà các bên
không thực hiện các quy định về hình thức
thì khi đó giao dịch vẫn bị coi là vô hiệu (chứ
không đợc hiểu là chỉ khi đó giao dịch mới
vô hiệu), các bên phải thực hiện các nghĩa vụ
là hậu quả của giao dịch vô hiệu.
Quan điểm thứ hai mang tính đúng đắn
hơn cho rằng giao dịch dân sự vô hiệu do vi
phạm các quy định về hình thức là thuộc
trờng hợp vô hiệu tuyệt đối. Bởi lẽ, các
trờng hợp giao dịch phải tuân thủ theo hình
thức nhất định đợc pháp luật quy định rất cụ
thể và mang tính chất bắt buộc đối với các
bên của giao dịch. Cũng chính vì tính chất vô
hiệu tuyệt đối mà pháp luật không hạn chế
thời gian yêu cầu toà án tuyên bố giao dịch
vô hiệu (khoản 2 Điều 145 BLDS) còn đối
với các trờng hợp vô hiệu tơng đối thì thời
hạn khởi kiện đợc quy định là 1 năm
(khoản 1 Điều 145 BLDS). Khoản 5 Điều
403 BLDS khẳng định thêm một lần nữa
quan điểm này khi quy định đối với các hợp

đồng phải có chứng nhận của công chứng
nhà nớc, chứng thực, đăng kí hoặc xin phép
thì chỉ có hiệu lực từ thời điểm đợc chứng
nhận, chứng thực, đăng kí hoặc cho phép.
Điều đó có nghĩa là khi các bên cha thực
hiện các quy định về hình thức văn bản có
công chứng, chứng nhận, chứng thực hoặc
đăng kí thì hợp đồng cha có hiệu lực pháp
luật.
Hình thức của giao dịch dân sự không
những đợc pháp luật quy định mà còn có
thể do các bên tự thoả thuận. Điều 139 BLDS
chỉ quy định giao dịch vô hiệu khi vi phạm
các quy định của pháp luật mà thôi. Vậy còn
các trờng hợp vi phạm thoả thuận giữa các
bên về hình thức của giao dịch thì sao? Ví dụ
trờng hợp cụ thể là mặc dù pháp luật không
quy định nhng hai bên của hợp đồng đ tự
thoả thuận với nhau áp dụng hình thức văn
bản có công chứng, chứng thực. Thế nhng
sau đó một bên từ chối không chịu thực hiện
việc công chứng hợp đồng, mặc dù phía bên
kia đ thực hiện xong toàn bộ hoặc một phần
nghĩa vụ của mình trong hợp đồng. Vậy giao
dịch hợp đồng đó có bị vô hiệu hay không?
Nh đ phân tích tại phần trên, khái niệm vô
hiệu của giao dịch về thực chất là chế tài
pháp lí buộc các chủ thể phải gánh chịu khi
vi phạm các quy định của pháp luật về điều
kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự. Chính

bởi vậy, việc tuyên bố giao dịch vô hiệu
không đợc áp dụng trong trờng hợp này,
khi yêu cầu về hình thức không do pháp luật
quy định mà chỉ do các bên tự thoả thuận.
Theo quy định tại mục 2 khoản 1 Điều 400
BLDS thì Khi các bên thoả thuận giao kết
hợp đồng bằng hình thức nhất định, thì hợp
đồng đợc coi là đ giao kết khi đ tuân theo
hình thức đó. Nh vậy, nếu các bên cha
thực hiện các yêu cầu về hình thức nh đ
thoả thuận thì hợp đồng cha đợc giao kết./.

(1).Xem: Cuốn Bình luận khoa học một số vấn đề cơ
bản của BLDS. Viện nghiên cứu khoa học pháp lí,
Nxb. Chính trị quốc gia. 1997, tr. 72.
(2).Xem: Điều 145 BLDS.
(3).Xem: Khoản 2 Điều 142 BLDS.
(4).Xem: Cuốn BLDS và thơng mại Thái Lan, Nxb.
Chính trị quốc gia 1995, tr. 34.
(5).Xem: Điều 173 BLDS Liên bang Nga đợc thông
qua ngày 21/10/1994.