Đề tài: Phân tích mối quan hệ giữa Nhà nước và làng xã trong lịch sử nông thôn Việt nam. pdf

NHÓM 2
Chuyên đề:
Phân tích mối quan hệ giữa Nhà nước và làng xã
trong lịch sử nông thôn Việt nam.
MỤC LỤC
I- ĐẶT VẤN ĐỀ 3
II- TỔ CHỨC BỘ MÁY NHÀ NƯỚC – LÀNG XÃ 4
1- Tổ chức bộ máy Nhà nước: 4
2- Tổ chức bộ máy Làng xã 5
III- MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ LÀNG XÃ TRONG LỊCH SỬ
NÔNG THÔN VIỆT NAM 6
1. Về phía Nhà nước: 6
1.1.Nhà nước thực thi chính sách của mình thông qua làng xã: 6
1.2. Nhà nước chỉ biết nội tình làng xã một cách đại khái, khái quát: 6
1.3. Nhà nước phong kiến thường bắt nhân dân liên đới trách nhiệm với
làng xã: 7
1.4. Nhà nước không nhúng tay vào việc làng xã nhưng đưa đẳng cấp vào
tận nông thôn: 7
1.5. Nhà nước gián tiếp tham gia vào việc phân phối ruộng đất của làng
xã: 7
1.6. Nhà nước có nghĩa vụ với làng xã như làng xã đối với Nhà nước: 8
2. Về phía Làng: 9
2.1. Làng có tính chủ động và linh hoạt một cách rõ nét: 9
2.2. Làng thuộc nước, nhưng làng vẫn độc lập: 9
2.3. Làng xã thường có quan hệ thù địch với những cá nhân hoặc tập thể
nào thường xâm phạm đến nó 10
2.4. Làng xã dễ có phản ứng mỗi lần nhà nước thi hành một chính sách
đụng chạm đến lợi ích của nó 10
3. Mối quan hệ giữa luật nước và lệ làng: 12
3.1. Luật nước phải dựa vào hương ước, lệ làng mà “thẩm thấu” vào đời
sống xã hội 13

3.2.Nhà nước kiểm soát việc xây dựng và thực thi các hương ước lệ làng.
13
3.3.Hương ước, lệ làng về phần mình không chỉ là sự biểu hiện cụ thể của
luật nước mà còn là sự bổ sung quan trọng cho luật nước 14
3.4.Tính cưỡng chế của các hương ước dựa vào tính cưỡng chế của luật
nước 14
3.5.Hương ước không chỉ bị quy định bởi luật định bởi luật nước mà về
phần mình, hương ước cũng chi phối mạnh mẽ đến luật nước 15
3.6.Luật nước và hương ước lệ làng không chỉ thống nhất và tác động lẫn
nhau mà còn mâu thuẫn với nhau 15
1
IV- KẾT LUẬN: 16
CÂU HỎI THẢO LUẬN 17
Mối quan hệ giữa Nhà nước và Làng xã ngày nay có gì thay đổi so với trước
đây 17
TÀI LIỆU THAM KHẢO 18
2
I- ĐẶT VẤN ĐỀ.
Xã hội Việt Nam truyền thống là xã hội nông nghiệp, văn hóa Việt Nam là văn hóa
nông nghiệp. Con người Việt Nam trong lịch sử, từ rất lâu đời đã là con người vừa của làng,
vừa của nước “Sống ở làng sang ở nước”.
Nhà nước và Làng xã là hai thực thể xã hội với hai cấp độ khác nhau về không gian
kinh tế - xã hội nhưng lại có mối liên quan, liên kết chặt chẽ tạo nên sức mạnh của làng, của
nước. Sự thống nhất giữa Làng – Nước đã tạo nên một sức mạnh lớn đưa đất nước Việt Nam
vượt qua biết bao thăng trầm của thời đại, vẫn đứng vững sau nhiều cuộc xâm lược của
những kẻ thù mạnh như: Phong kiến phương Bắc, rồi đến thực dân Pháp và Đế quốc Mĩ.
Cho đến ngày nay, dù đã bước sang giai đoạn lịch sử mới với chế độ Nhà nước Xã
hội chủ nghĩa nhưng mối quan hệ giữa Làng xã và Nhà nước vẫn được gìn giữ và phát huy,
đó là mối quan hệ hữu cơ, máu thịt. Có làng mới có nước. Nước hình thành trên cơ sở làng.
Mọi người đều gắn bó với làng, với nước.

Để hiểu rõ về mối quan hệ giữa Nhà nước và làng xã nông thôn Việt nam, chúng tôi
xin phân tích mối quan hệ này dưới chế độ Nhà nước nhất nguyên phong kiến với Vua là
người đứng đầu.
3
II- TỔ CHỨC BỘ MÁY NHÀ NƯỚC – LÀNG XÃ.
Muốn hiểu được mối quan hệ Nhà nước – Làng xã, trước hết ta cần tìm hiểu về cơ
cấu tổ chức bộ máy Làng – Nước truyền thống ở nước ta.
1- Tổ chức bộ máy Nhà nước:
Như chúng ta đã biết, ở Việt Nam thời kỳ trung đại, nhà nước được quản lý theo chế
độ gia trưởng chuyên chế, trên nguyên tắc không hề có sự chia sẻ quyền lực. Mọi quyền lực
được chia nhỏ cho những người có trách nhiệm, có phụ trách lẫn nhau nhưng tất cả đều tập
trung vào tay người tối cao là Vua. Đó là Bộ máy nhà nước nhất nguyên chế.
Tính nhất nguyên được thể hiện rõ rệt qua Tổ chức bộ máy nhà nước từ sau cải cách
Lê Thánh Tông (1460 - 1527):
Nhà nước là nhất nguyên nhưng toàn bộ hệ thống của nhà nước lại đặt trên cơ sở nhị
nguyên.
- Thứ nhất, Để có sức người sức của dùng vào việc công và quốc phòng, nhà nước
phải dựa trên sự đóng góp của của mỗi người dân thông qua làng xã - những tập thể quần
chúng. Nhà nước chỉ biết có tập thể làng xã mà không biết đến từng cá nhân hay từng gia
đình; cũng không quan tâm gì đến sự phân phối các nghĩa vụ đó.
- Thứ hai, để có người có đủ khả năng quản lý xã hội theo ý mình, nhà nước có một
đội ngũ cán bộ, trong đó có những phần tử ưu tú trúng tuyển sẽ gia nhập vào bộ máy quan
liêu có quyền hạn và địa vị theo thứ bậc.
4
VUA
Quan
đại thần
Cơ quan giúp việc
Nhà Vua
Lục Bộ

Cơ quan chuyên môn
giúp việc nhà Vua
Cơ quan quản lý
nông nghiệp
Lục Khoa
Lục Tự
2- Tổ chức bộ máy Làng xã.
Làng là đơn vị tụ cư nhỏ nhất nhưng hoàn chỉnh nhất của cư dân nông thôn. Theo GS
Trần Quốc Vượng “Làng là đơn vị cộng cư có một vùng đất chung của cư dân nông nghiệp.
Làng được xem xét như một “hình thái tổng hợp kép kín”, hình thành trên quy mô sản xuất
nhỏ, đáp ứng nhu cầu tự túc của chính mình. Nó là cộng đồng truyền thống được gắn kết
không phải do sự liên kết kinh tế, tức là sự đa dạng hóa nhiệm vụ và chuyên biệt lao động
mà là mọi thành viên đều dành quyền ưu tiên cho lợi ích tập thể.
Trong hệ thống xã hội của làng, tồn tại sự khác biệt giữa người được làng trọng vọng.
Đó là những quan viên của làng, những thành viên của các Hội đồng của làng: Hội đồng kỳ
mục và lý dịch.
- Hội đồng kỳ mục là một hội đồng bao gồm những người có điền sản, phẩm hàm,
chức vụ hay bằng cấp.
+ Đứng đầu hội đồng kỳ mục là “tiên chỉ”, sau đến thứ chỉ (thường trong những làng
xã đông dân cư mới có chức này, số lượng thứ chỉ có thể là 1 hoặc 2 người tùy theo quyết
định của mỗi làng).
Tiên chỉ là người đứng đầu hội đồng kỳ mục có chức năng ký vào mọi giấy má chính
thức, kể cả văn tự ký kết giữa các tư nhân. Những người này thường là người cao niên, có uy
tín trong làng xã.
- Lý dịch, về danh nghĩa phải chấp hành những quyết định của hội đồng kỳ mục, chịu
trách nhiệm chính trong việc thi hành mọichủ trương của Nhà nước. Lý dịch thay mặt Nhà
nước để thi hành cai trị, họ là đại diện của làng giao tiếp với nhà nước.
+ Lý trưởng: người cầm đầu tổ chức lý dịch và chịu trách nhiệm chính với nhà nước
thực hiện những đòi hỏi của nhà nước đối với dân.
+ Phó lý: phụ tá cho lý trưởng, cùng lý trưởng chịu trách nhiệm trước Nhà nước.

+ Hương trưởng: người chịu trách nhiệm điều khiển công việc tại nơi làm việc công
ích.
+ Xã tuần: đặc trách vấn đề an ninh cho làng xóm bằng cách tổ chức, cắt cử canh gác
tuần phòng, ngăn ngà nạn trộm cắp và trong tay họ có một đội tuần đinh gồm những trai định
được cắt cử ra để làm nhiệm vụ tuần phòng.
- Ngoài ra trong làng còn có các chức vụ khác như thư ký, thủ quỹ, mõ làng,…
Với tổ chức bộ máy rõ ràng, chặt chẽ như trên, làng xã là cơ sở vững chắc, là đơn vị
hành chính quan trọng của nhà nước phong kiến. Đối với nhà nước, làng xã có tính chất hai
mặt: nhất trí và không nhất trí, thần phục và bướng bỉnh. Mối quan hệ giữa làng xã với nhà
nước là quan hệ phụ thuộc không triệt để. Mối quan hệ này thể hiện như sau:
5
III- MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ LÀNG XÃ TRONG LỊCH
SỬ NÔNG THÔN VIỆT NAM.
1. Về phía Nhà nước:
1.1.Nhà nước thực thi chính sách của mình thông qua làng xã:
Để các chính sách của mình đến được với người dân, Nhà nước không thể tự mình
thực hiện được mà phải thông qua tổ chức Làng xã.
Làng xã có một hội đồng quản trị do dân cử để làm việc cho nó và để liên hệ với nhà
nước, đứng đầu không phải là người có chức cao, học giỏi mà là một vài người nhiều tuổi
nhất gọi là “bô lão”, bên cạnh đó là “Hội đồng Kỳ mục”.
Thông qua Hội đồng kỳ mục, mọi thứ phú thuế, bất cứ một nghĩa vụ gì, nhà nước
thường chia ra cho các làng xã, bắt đóng góp nguyên vật liệu và sức lao động. Làng xã đến
lượt lại chia ra cho những người dân nam hay các hộ…Tóm lại, nhà nước chỉ biết có tập thể
làng xã mà không biết đến từng cá nhân hay từng gia đình; cũng không quan tâm gì đến sự
phân phối các nghĩa vụ đó.
1.2. Nhà nước chỉ biết nội tình làng xã một cách đại khái, khái quát:
Do nhà nước không đi tới từng người dân, từng đám đất, nên nhà nước không có khả
năng kiểm soát làng xã một cách chặt chẽ, chính xác. Nó chỉ nắm được một cách mơ hồ. Con
số trong sổ sách của nhà nước chỉ là con số ước lệ, nếu không nói là một con số ma. Đó là
chỗ yếu của nhà nước bất kỳ triều đại nào - dù là nhà nước phong kiến hay nhà nước của bọn

đô hộ.
Nhà nước phải bằng lòng với những con số của làng xã, để rồi qua đó bắt chúng nộp
lên cho mình bao nhiêu thóc, vải, tiền bạc, bao nhiêu phu dịch, và lính tráng theo tỉ lệ và tiêu
chuẩn. Nhà nước cứ 3 năm hay 6 năm bắt khai hay duyệt hộ khẩu, và thỉnh thoảng mở những
“chiến dịch” khám đạc điền thổ, điều tra dân số. Nhưng thực tế vẫn không tài nào nắm vững
nội tình thay đổi của từng nơi. Chúng còn đặt ra những điều luật trị rất nghiêm khắc tội “ lậu
đinh lậu điền”, nhưng cũng không vì thế mà biết được một cách sáng sủa hơn. Cho nên, nói
chung con số thuế má, binh dịch, phu dịch, bổ cho các làng xã trong thời phong kiến có tính
cách khoán trắng rõ rệt. Chẳng hạn:
- Thời Trần đã có lúc áp dụng biện pháp “sinh ra không kể, chết đi không trừ” đối với
ngạch thuế binh, có nghĩa là nhà nước lấy con số hộ khẩu duyệt trong một năm nào đó làm
con số cố định.
- Về thuế điều, trong khi làng xã có số “ ruộng lậu” thì có những làng lại có “điền bất
cập bạ”. Có những làng xã chịu nộp một thứ đặc sản nào đó, hay nhận lấy việc cắt cỏ voi,
ngựa, giữ đền chùa, hay nộp thợ thủ công, Để được nhà nước miễn sưu hay thuế v v
6
1.3. Nhà nước phong kiến thường bắt nhân dân liên đới trách nhiệm với làng xã:
Lấy làng xã làm đơn vị cống phú và binh dịch, nhà nước phong kiến dùng biện pháp
bắt nhân dân làng xã phải liên đới trách nhiệm. Tính chất này được thể hiện rất rõ vào lúc
một vài thành viên thiếu thuế, đào ngũ, nhà nước vẫn cứ tróc vào làng xã ấy bắt nộp bù. Có
những làng xã có những người dân cá biệt phạm tội trộm cướp hoặc “làm giặc”, nhà nước
thường có thói bắt tội cai phó tổng, lý trưởng (như năm 1856 đời Tự Đức) hoặc trị tội cả
làng, thậm chí “làm cỏ” cả làng. Làng Lai Cách, làng Da Giá Thượng thời Lê Trịnh, làng
Sơn Âm đời Minh Mạng, làng Cổ Am, làng Yên Phủ thời Pháp thuộc đều là những làng bị
bọn thống trị “thi hành kỷ luật” tàn khốc, ít nhất cũng bằng cách triệt hạ. Chính nhờ ở luật
liên đới trách nhiệm mà nhà nước ngày xưa mới có thể buộc được tất cả làng xã phục tùng;
tuy không cần đi thẳng đến từng người dân, từng đám đất mà vẫn có đầy đủ những đảm phụ.
1.4. Nhà nước không nhúng tay vào việc làng xã nhưng đưa đẳng cấp vào tận
nông thôn:
Việc chọn lọc những phần tử ưu tú trao cho họ quyền hành và tước lộc đã gián tiếp

tạo ra sự cách bậc trong nông thôn và buộc các làng khác phải chấp nhận. Khi về làng, những
phần tử ưu tú giành những địa vị cao và quyền lợi nhiều hơn các thành viên khác.
Luật lệ đã từ lâu của làng xã là: người nhiều tuổi nhất – tiên chỉ (thủ chỉ) sẽ là người
nắm giữ mọi quyền hành của làng xã. Còn luật lệ của nhà nước thì địa vị đó phải dành cho
những người thi đậu, có quan tước cao trong các thành viên. Nhưng luật lệ làng xã nói chung
vẫn không chị để tự thủ tiêu một cách dễ dàng, “triều đình dụng tước, hương đảng dụng xỉ”.
Một sự giằng co xảy ra. Cuối cùng cũng mặc nhiên đi đến một sự thỏa thuận: có lúc bên cạnh
vai trò tiên chỉ còn có cai trò xã quan (cũng chỉ có nơi gọi là đại toát, tiểu toát).
Đời Nguyễn đó là những chức hương quan hoặc hương thân: có lúc làng xã chịu để
cho những người đồ đạt được ưu tiên vượt lên trên thứ tự đăng ký của họ theo tiêu chuẩn (ví
dụ ở Nam Đàn - Nghệ An đỗ tú tài được nhắc lên trên 10 người, đỗ cử nhân 15 người, phó
bảng 20 người, tiến sĩ 30 người….) để những người ấy được giữu chức tiên chỉ trước tuổi mà
không hoàn toàn phá vỡ nề nếp của làng xã: có lúc làng xã chịu để những người có chức
phận những quyền lợi tương đương hoặc cao hơn chút ít những người có tuổi tác (ví dụ ở xã
Cao Xá- Thái Bình lúc chia phần thịt tế, cái thủ cái cổ thường chia đôi: một nửa cho các cụ
già, một nửa cho những người thi đỗ (khoa tràng) hoặc làm quan (sắc mệnh).
1.5. Nhà nước gián tiếp tham gia vào việc phân phối ruộng đất của làng xã:
Chúng ta đều biết, mỗi một làng xã đều có ruộng đất công, một thứ tài sản tập thể lâu
đời. Thi hành quyền sở hữu, làng xã cứ mấy năm một lần chia đều cho các thành viên.
Nhưng đằng sau quyền sở hữu đó còn có quyền sở hữu tối cao về ruộng đất của nhà nước
7
(tức của vua). Cái quyền sau có thể tước đoạt cái quyền trước, vì là “đất của vua, chùa của
bụt”.
Nhà nước tham gia ngày một sâu vào việc phân phối ruộng đất cho các thành viên
đặc biệt là đựa vào đó tiêu chuẩn cấp bậc, làm cho những thành viên nào có chức sắc cao
thấp sẽ được phần ruộng nhỏ hơn, nhưng vẫn lướn hơn ruộng của thành viên thường. Thực
chất là nhà nước lấy một phần ruộng làng xã làm lộc bổ sung cho phần tử ưu tú (các quan) và
lương ăn cho quân đội. Số còn lại mới chia cho các thành viên làm nông nghiệp, nhưng nhà
nước lại cọi việc phân phối này là một phương diện của việc trả công cho những người gánh
vác nghĩa vụ đối với nhà nước: nông đân được chia ruông vừa phải nạp thuế nạp xâu, vừa

phải thay nhau đi phu, đi lính cho nhà nước. Đó là chính sách làm cho người nông dân làng
xã phụ thuộc vào nhà nước phong kiến một cách cách chặt chẽ. Không phải ngẫu nhiên triều
đại nào cũng cố gắng duy trì và tìm nguồn bổ sung cho ruộng công làng xã. Như vậy, chi
phối ruông đất làng xã, nhà nước cuối cùng cũng biến một xã hội bình đẳng dân chủ xưa kia
thành một xã hội cấp bậc. Rõ ràng nạn tranh nhau ngôi thứ cứ tủn mủn diễn ra trong làng xã,
nạ cường hào,… là hậu quả bi đát cử hành động trên. Tóm lại, nhà nước đã có những thành
công nhất định trong việc đẳng cấp hóa làng xã.
1.6. Nhà nước có nghĩa vụ với làng xã như làng xã đối với Nhà nước:
Nghĩa vụ đó là bảo vệ sản xuất và bảo vệ an ninh cho nhân dân nói chung, cho các
làng xã nói riêng. Chống ngoại xâm, trị thủy là nhiệm vụ hàng đầu của nhà nước Việt Nam.
Một nhiệm vụ vào hàng thứ yếu là nhà nước tăng năng suất, tăng sản lượng mà
thường tìm cách tăng diện tích cày cấy, lập làng mới để giải quyết nạn nhân mãn, nạn du
dân.
Ngoài ra, những lúc nhân dân đói kém, tật dịch, nhà nước còn còn có nhiệm vụ tìm
cách chẩn cứu, những lúc có trộm cướp nhà nước phải tìm cách liễu trừ. Dân mất mùa nhà
nước phải giảm sưu thuế, dân phiêu tán nhà nước phải tìm cách chiêu hồi,…
Trải qua các triều đại, nhà nước đều thi hành chính sách trọng nông ức thương, hết
sức hạn chế các cuộc kinh doanh to lớn, hạn chế tích lũy tài sản cá thể. Ở đây thể hiện rất rõ
tính chất bảo thủ phản động của nhà nước phong kiến. Không phải ngẫu nhiên mà ta thấy thi
thoảng nhà nước lại trưng thu ruộng tư biến thành ruộng công ( Hồ Quý Ly, Minh Mạng).
Nhà nước hết sức khuyến khích việc chiêu dân lập ấp nhưng lại hạn chế bọn giàu có
lập trang trại riêng (thời Lê sơ). Khi có nạn đói kém hay khi có việc cần đến tiền thóc, nhà
nước thường có chế độ quyên góp đổi lấy nhân phẩm, hoặc khen thưởng những hành động
gương mẫu trong làng xã của những người những hộ bỏ tiền cá nhân để cứu giúp tập thể,
giúp nước cũng như để xây dựng đền chùa và các công trình công cộng…
8
Tất cả đều hành động như thế để phản ánh xu hướng cổ vũ biểu dương tinh thần vì
tập thể, tinh thần hào hiệp, nhưng mặt khác, ít nhiều trong đó cũng mang ý thức bình quân,
nói cách khác là ý thức hạn chế sự phân hóa giai cấp cưứ phát triển một cách tự phát, không
theo ý muốn chủ quan của nhà nước.

Khi quy luật kinh tế hàng hóa phát triển thì quan hệ đẳng cấp được nước khuyến
khích, quan hệ công xã được làng xã bảo lưu: cả ba đúc thành một mối quan hệ áp bức bóc
lột khá nặng nề nhưng lại được ngụy trang bằng những cái lốt như quan hệ thân thuộc, quan
hệ láng giềng, … những cái lốt đẹp đẽ êm dịu này che khuất cái ruột gớm ghiếc, có nghĩa là
chúng làm mờ tính chất giai cấp trong quan hệ giữa người với người trong làng xã.
2. Về phía Làng:
2.1. Làng có tính chủ động và linh hoạt một cách rõ nét:
Làng xã không phải là một thực thể cứng đờ, bị động mà nó rất linh hoạt, chủ động,
biết phản ứng khi có va chạm, nó tự động mai phục, ngụy trang, chống trả,… khi cần thiết thì
không phải chỉ là hành động, là thái độ của vài người. Có thể nói đó là một cơ thể trọn vẹn,
gần như một con người, nhưng một con người phi giai cấp. Trong “ cơ thể người” trọn ven
đó còn ẩn giấu một linh hồn, một tâm lý ý thức cộng đồng mà còn có một cá tính riêng, có
nét riêng đặc sắc về tính cách. Chúng ta chẳng những nghe được những câu tục ngữ trình bày
nhận xét vê cá tính của một số làng xã như : “Trai Cầu Vòng Yên Thế, gái Nội Duệ Cầu
Lim”. “ Văn chương Xuân Mỹ, lý sự Thủy Khuê” ,… tất nhiên, trong những nhận xét trên
cũng có những trường hợp cường điệu, nhưng về cơ bản vẫn phản ánh được tính biệt lập của
địa phương. Tính biệt lập này có nguồn gốc từ đặc trưng khép kín của công xã xa xưa, nó
làm cho làng xã phần nào bằng quan với các đơn vị ở xung quanh nó, nó nuôi dưỡng đầu óc
địa phương.
2.2. Làng thuộc nước, nhưng làng vẫn độc lập:
Một mặt, làng xã phục tùng Nhà nước, một mặt lại giấu giếm thực chất bản thân, mục
đích là để giảm binh lương thuế khóa nhà nước phong kiến đổ vào đầu người dân.
Đâu có phải chỉ có một vài thứ phú dịch mà ta thường biết. Bóc lột siêu kinh tế vốn là
một đặc trưng của chế độ phong kiến. Cho nên, ngoài “binh lương thuế khóa” ra, còn có
nhiều món bóc lột khác rất tùy tiện và đều gõ vào làng xã. Bọn quan lại lính tráng thường cứ
dựa vào khả năng, nghĩa là dựa trên con số dân cư, ruộng đất, tài sản v.v mà các làng xã đã
khai báo, tức là đã đăng ký với nhà nước, để quân phân theo tỷ lệ một cách rất máy móc.
Nhưng nếu chỉ có thế thì chẳng nói làm gì. Thói tục “bán hàng nói thách, làm khách trả rẻ”
thường được áp dụng một cách linh động vào quan hệ giữa nhà nước với làng xã. Có nghĩa là
mỗi lần có những phú dịch bất thường ngoài phú dịch thường kỳ, thì bọn quan lại ở các

huyện thường nâng mức phân phối lên cao hơn một ít (ví dụ đáng lý trưng thu 100 cây tre thì
9
nâng lên 120) để cho làng xã xin hạ bớt xuống, hoặc để trừ hao đi (vì có thể có những địa
phương không kham nổi) thì vừa. Cho nên, nói chung làng xã rất sợ cách làm việc tùy tiện
của bọn quan lại, và họ cũng không quên cò kê bớt một thêm hai. Từ đó nó tạo cho làng xã
một thói quen co mình lại, và viện hết cớ này đến cớ khác để kêu ca. Có thể nói giả nghèo
giả khổ là thái độ phổ biến của làng xã.
Về phía bọn thống trị, chúng thường chia làng xã làm nhiều loại, trong đó có bốn loại
làm vất vả chúng hơn cả là “xung” (lắm việc), “phiền” (phức tạp), “bì” (mệt mỏi), “nan”
(khó khăn). Không những có thói quen co mình lại, mà làng xã còn có thói quen lẩn tránh
hoặc gan lì.
O-ri (Ory) – một tên thực dân nghiên cứu làng xã Việt Nam – mới kể rằng “khi một
làng nào đó được tin có một ông quan bản xứ đi qua, tất cả đàn ông đều lẩn tán trốn biệt cho
đến khi quan đi khỏi”. Roi vọt, giam chấp, trưng thu là những biện pháp thúc bách làng xã
phải làm theo ý định của bề trên, nhưng những biện pháp ấy không phải là lúc nào cũng có
hiệu quả. “Đầu chày máy, đít thớt”, câu tục ngữ này miêu tả tình trạng những hương chức
ngày xưa thường đóng vai “bung xung” chịu đòn thay cho dân làng để từ chối phần nào
những yêu sách từ trên xuống.
2.3. Làng xã thường có quan hệ thù địch với những cá nhân hoặc tập thể nào
thường xâm phạm đến nó.
Truyện Lê Phụng Hiểu và hàng loạt những truyện dân gian khác đều phản ánh sự
tranh giành địa phận đẫm máu giữa hai làng. Chẳng những thế, làng xã còn không muốn để
cho những người ngoài đến “xâm canh”. Tài liệu của thực dân cho ta biết một mẩu chuyện lý
thú: một viên quan lớn có thế lực tậu nhiều ruộng tại một làng nọ ở Hà Đông. Ruộng đều là
loại nhất đẳng. Thế nhưng năm nào cũng vậy, thu hoạch chẳng có gì. Thế là tại làm sao? Về
sau mới vỡ lẽ là dân làng không muốn có địa chủ có thế lực ở ngoài làng tới lũng đoạn ruộng
đất làng mình, nên đã tìm cách phá hoại bằng việc giăng một sợi chỉ cho chạy lướt qua ngọn
lúa mỗi lần lúa trổ. Phấn (hoặc mao) mà mất đi thì lúa trở nên không hạt (lép), người nông
dân dĩ nhiên đã nắm chắc qui luật ấy của tự nhiên.
Thậm chí nó còn không muốn, cũng không chịu để cho một kẻ nào cười cợt, nói xấu

đến mình. Vào năm 1935, có hai làng ở Tam Kỳ (Quảng Nam) suýt đánh nhau to vì một bài
thơ trào phúng (người bên này làm thơ chế giễu đám hương lý bên kia bày chuyện khánh
thành trường học để kiếm chác, và bên kia họa lại để trả đũa bên này).
2.4. Làng xã dễ có phản ứng mỗi lần nhà nước thi hành một chính sách đụng
chạm đến lợi ích của nó.
Mỗi một yêu cầu mới của chính quyền phong kiến ngoài phú thuế thường kỳ, thường
vấp phải ít nhiều sự chống đỡ của làng xã. Thậm chí có làng xã nghi ngờ đến cả những công
10
việc có tính chát lợi ích chung. Gu-ru một học giả thực dân viết Người nông dân đồng bằng
Bắc Bộ từng nói đến một làng nọ đã góp nhau số tiền 200 đồng để chạy chọt với quan, xin
quan tránh cho con đường đê không đi qua địa phận làng mình. Không phải là họ ngốc mà có
lẽ vì sợ mất một diện tích ruộng đất nào đó, cũng có lẽ vì sợ con đường ấy sẽ là con đường
thuận tiện đi vào làng, do đó, quan nha lính tráng sẽ quấy nhiễu làng nhiều hơn trước.
Sự phản ứng của làng xã còn bộc lộ tích cực hơn. Ví dụ có những làng ở An Quảng
thời Hồng Đức liên kết lại chống quân đội nhà nước kéo về khám đạc điền thổ vì đã đến lúc
không thể ẩn lậu được mãi về diện tích ruộng đất của mình. Hay là có những làng ở Nghệ
An, Quảng Bình, bằng những thủ đoạn ranh mãnh khác nhau đã buộc bọn vua chúa phải
chấm dứt những lệ cống đặc sản (ví dụ cá rô bầu Nón, Nam Đàn; mắm hâm hương, Cảnh
Dương v.v ) Lịch triều hiến chương loại chí chép năm 1773 khi Trịnh Sâm buộc các làng xã
phải khai thật đúng số đinh, thì “dân chúng bốn phương không đâu là không xôn xao ơ ư
mạn đông nam nhiều người làm phản, có kẻ tự xưng “Đinh suất đại vương” để dụ quần
chúng”. Việc ấy cuối cùng đành phải tạm gác lại.
Như vậy là không phải bất cứ lúc nào nhà nước cũng buộc được các làng xã tuân
theo ý chí của nó. Nõi một cách khác, làng xã thời xưa cũng có lúc đấu tranh có kết quả để
buộc nhà nước làm theo ý chí của mình.
2.5. Mâu thuẫn: Trong phong trào nông dân, làng xã nhiều lúc không hoàn toàn đứng
về phía nông dân.Trong cùng một làng một bộ phận tham gia tích cực, một bộ phận tham
gia miễn cưỡng.
Rất ít trường hợp có làng xã dám chống lại nhà nước một cách cực đoan. Không
những thế, đối với những việc thiết thân với quyền lợi của mình, làng xã còn tỏ ra chấp hành

một cách tích cực, chẳng hạn việc đắp đê, việc quyên góp khi có kháng chiến chống ngoại
xâm, hay việc xây dựng thôn xã thành những cơ sở chống giặc giữ làng, xây dựng xã thương
và nghĩa thương (đời Tự Đức). Trong kháng chiến chống Nguyên, các làng xã đời Trần đã
chấp hành mệnh lệnh nhà nước một cách gần như tuyệt đối. Chứng minh rõ nhất là sau thắng
lợi năm 1288, chỉ thấy nhà nước thi hành kỷ luật có hai hương Ba Điểm và Bàng Hà – về tội
đầu hàng tập thể mà thôi. Tinh thần kỷ luật cũng như tinh thần hy sinh chịu đựng của làng xã
đời Trần là như vậy. Khỏi phải nói làng xã đã đóng góp phần ngăn chặn bước tiến của giặc
góp phần vào việc bưng tai bịt mắt, tuyệt lương giặc.
Trong thời đại cũ, chỉ có làng xã với một tinh thần tập thể, một trách nhiệm cao mới
thực hiện việc “đồng không nhà trống”, việc di chuyển từ nơi này sang nơi khác một cách
đồng loạt nhanh chóng được. Đó là việc mà nếu chỉ cá nhân hay gia đình không thôi, không
có sức mạnh truyền thống của cộng đồng làng xã để lại, thì không thể làm được đều khắp.
Năm 1570 khi bị quân Mạc đánh thua, trong một đêm quân Lê trưng dụng tất cả gỗ lạt phiên
11
vách của nhân dân làm thành một cái thành giả, ngoài trét đất bùn, trên cắm chông tre bao
bọc lấy lũy An Tràng hơn 10 dặm, làm cho quân Mạc sáng mai trở dậy kinh hãi, không dám
đến gần. Việc ấy nếu chỉ có cưỡng bức đơn thuần, thì khó lòng làm được thần tốc đến thế và
giữ được bí mật đến thế.
Như vậy, trước thời đại xã hội xã hội chủ nghĩa của chúng ta đã có những lúc quan hệ
giữa nhà nước với làng xã là quan hệ nhất trí. Sự nhất trí tạo nên sự cố kết mạnh mẽ. Đó là
nguồn gốc của những thắng lợi tuyệt vời trong công cuộc chống ngoại xâm. Đó cũng là lý do
tồn tại khá lâu dài của những triều đại phong kiến.
Trong phong trào nông dân, làng xã đã nhiều lúc tỏ ra không hoàn toàn đứng về
phía nông dân. Sự thực đã có những thời kỳ mà những cuộc khởi nghĩa nông dân từng lôi
kéo được cả làng cùng đồng loạt nổi dậy. Họ được sự đồng ý của hào trưởng hay chịu sự
lãnh đạo của hào trưởng, như khởi nghĩa Đại Hoàng đời Lý chẳng hạn. Nhưng do sự phân
hóa xã hội trong nội bộ làng xã ngày càng sâu, nên về sau, những cuộc khởi nghĩa nông dân
thường là sự tập hợp của những cá nhân – những nhóm cùng chí hướng, cùng thành phần xã
hội ở các làng xã khác nhau lại mà thành một tổ chức. Ngay trong một làng xã có bộ phận
tham gia tích cực, có bộ phận miễn cưỡng , cũng có bộ phận không theo hoặc chống lại. Do

đó, thái độ cảu làng xã đối với khởi nghĩa cũng không dứt khoát, trừ những làng nào mà bộ
phận tham gia chiếm ưu thế, có sức mạnh lôi cuốn hoặc cô lập được bộ phận chống đối. Sự
hưởng ứng không triệt để (hoặc thái độ hai mang) của làng xã thường là đầu mối thất bại của
phong trào nông dân nói chung. Nếu phong trào Tây Sơn lúc mới nổi dậy đã đưa các làng xã
chống lại chính quyền phong kiến, phục tùng mình một cách tuyệt đối, thì, khi phong trào đi
dần vào thất bại cũng không ngăn cản được các làng xã ly khai mình để đi theo Nguyễn Ánh.
3. Mối quan hệ giữa luật nước và lệ làng:
Luật pháp hay luật nước là những văn bản thể hiện quyền lực của nhà nước. Tuy
nhiên ở mỗi làng xã Việt Nam luôn có luật lệ riêng được làng ghi nhận dưới danh nghĩa
“Hương ước”. Đôi khi luật lệ này trái với cả pháp luật của Nhà nước. Do tính khép kín cho
nên: “Phép vua thua lệ làng”, chức dịch kỳ hào có thể tổ chức thành một pháp đình tiêng để
phạt vạ trong làng.
Hương ước do mỗi làng lập nên, có thể xem là hệ thống luật tục tồn tại song song với
pháp luật của Nhà nước nhưng không đối lập với luật pháp của Nhà nước. Từ đây chúng ta
đặt ra các câu hỏi như luật nước lớn hợn hay lệ làng lớn hơn? Lệ làng phụ thuộc hay tách
biệt với luật nước? Như vậy, khi xem xét mối quan hệ giữa nhà nước và làng xã trong lịch
sử nông thôn Việt nam ta không thể không xem xét mối quan hệ giữa luật nước và lệ làng.
12
Có thể thấy rằng phép nước và lệ làng là hai mặt của một thể chế chính trị phản ánh
mối tương quan của sự thống nhất quốc gia và quyền riêng tự quản của các cộng đồng làng
xã, làm quân bình sự phát triển của mọi mặt đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của
làng xã và cả nước. Con người Việt Nam luôn tồn tại trong mối quan hệ chi phối giữa làng
và nước. Do vậy, việc làng, việc nước luôn là mối quan tâm của cả cộng đồng và lợi ích của
làng luôn gắn với lợi ích của nước, chúng vừa thống nhất, vừa mâu thuẫn với nhau.
3.1. Luật nước phải dựa vào hương ước, lệ làng mà “thẩm thấu” vào đời sống xã
hội.
Tính chất tự trị của các làng xã trong lịch sử về phương diện hình thức tưởng chừng
như phong tỏa quyền lực nhà nước trung ương và sự hiện diện của hương ước dường như
ngăn chặn khả năng điều chỉnh của luật nước. Nhưng trên thực tế cơ cấu tổ chức bộ máy tự
quản của các làng, xã được quy định trong các bản hương ước đều là công cụ “cai trị” của

chính quyền nhà nước hóa thân trong các loại cơ cấu như Hội đồng kì mục, bộ máy lí dịch.
Làng là gốc nước và luật nước ban hành chủ yếu là cho các làng và thực hiện ở các làng.
Theo lí luận, luật nước là các quy phạm có tính phổ biên và điển hình tạo ra các
khuôn khổ pháp lý nói chung cho sự điều chỉnh. Tuy nhiên, những điều đó không thể áp
dụng chung cho mọi đối tượng, mọi nơi trong hoàn cảnh làng xã Việt Nam tự trị và khép kín
với lối sống và tập tục khác nhau. Để có thể đi vào đời sống, phát huy khả năng điều chỉnh
của mình, các quy phạm của luật nước phải tìm cách hóa thân vào các quy định của hương
ước, thông qua hương ước để đưa mục tiêu điều chỉnh của mình đến từng cộng đồng làng xã.
Vd: Hương ước làng Thổ Khối, tổng Cự Linh, huyện Gia lâm đã viết: “… Làng có luân
lý, ăn ở cho phải đạo có khoán ước rang buộc cho hợp lệ cững như Nhà nước có quy ước,
luật lệ để khuyên răn, ngăn cấm long dân, chính là nghĩa trời đất sinh người đặt nước như
làm vậy…”
 Thông qua hương ước, nhà nước phong kiến đã đưa hệ chính trị - pháp lý của mình
tới từng người dân.
3.2.Nhà nước kiểm soát việc xây dựng và thực thi các hương ước lệ làng.
Điều này được thể hiện rõ trong sách Hồng Đức thiện chính thư ghi lại điều luật do
vua Thánh Tông ban hành ngày 20 tháng 4 năm 1476: “Nhà nước đặt ra điều luật để mọi
người căn cứ vào đó mà thi hành giúp cho nhân dân cả nước an khang thịnh đạt, do vậy
không nhất thiết phải đặt ra khoán ước riêng. Nếu như trong dân gian muốn ngăn ngừa các
tệ nan, khuyên răn người ta cải tà qui chính, vứt bỏ các thói xấu mà đặt ra khoán ước riêng
thì phài nhờ cậy những người có đức hạnh, có học thức thì khoán ước đó mới được ban bố
13
cho thi hành. Đồng thời khoán ước đặt ra đó phải trình lên trên xem xét lại các điều khoản
ấy có hợp với tập tục hay không thì mới cho phép thi hành.
Nếu thấy trong khoán ước có ý đặt ra để mưu lợi riêng tư thì phải bác bỏ để tránh nảy sinh
mưu kế tà gian. Trường hợp người nào lén lút đặt ra tư ước riêng thì cho phép dân xã tố cáo
lên để trị tội nhằm gạt bỏ tục xấu.”
 Luật làng không thể vượt ra khuôn khổ luật nước và về thực chất là hình ảnh cụ thể
của luật nước trong các điều kiện đặc thù của mỗi làng.
3.3.Hương ước, lệ làng về phần mình không chỉ là sự biểu hiện cụ thể của luật

nước mà còn là sự bổ sung quan trọng cho luật nước.
Luật nước cụ thể đến mấy cũng không thể bao quát được tất cả các đặc thù cả quan
hệ làng xã, hơn nữa mỗi làng xã lại có đặc điểm riêng. Do vậy, mỗi cồng động làng xã cụ thể
luôn cần đến các quy định cụ thể gần gũi dễ hiểu, dễ thực hiện cho mọi thành viên trong
làng, phản ánh được nhu cầu tổ chức và phát triển quan trọng cho khả năng điều chình của
luật nước.
Điều đó được thể hiện qua:
- Hương ước biến các quy định chung của pháp luật thành các quy định cụ thể của làng
qua lỗi hành văn dung dị, có vần, có điệu theo kiểu dân gian. Do vậy, tinh thần của
pháp luật thấm sâu và đời sống cộng đồng một các tự nhiên mà không ít cần đến các
phương tiên tuyên truyền, phổ biến ồn ào, tốn kém.
- Hương ước góp phần biến cái khuôn khổ cứng nhắc, các quy tắc có tính nghiêm khắc
lạnh lung của luật pháp thành cái uyển chuyể, linh động và biến hóa trong lối hành xử
của các cộng đồng.
- Hương ước đưa ra nhiều quy định cụ thể bổ khuyết và các lỗ hổng của luật pháp
trong các mối quan hệ cụ thể cả cuộc sống làng xã, Các vấn đề như chia ruộng đất
công, lão quyền…thường là những vẫn đề được quy định chung trong luật nước lại
rất cụ thể trong hương ước.
3.4.Tính cưỡng chế của các hương ước dựa vào tính cưỡng chế của luật nước.
Hương ước sở dĩ có hiệu lực điều chỉnh khá cào đối với các công việc và quan hệ
trong khuôn khổ các làng không chỉ do chúng phù hợp với các đặc điểm về phong tục, lối
sống và tâm lý của người dân trong xã mà còn do tính cưỡng chế của chúng luôn được đảm
bảo bởi tính cưỡng chế của luật nước. Có thể dễ dàng nhận thấy điều đó qua các quy định về
xử phạt. Các hình thức phạt quy định trong các hương ước là sự cụ thể hóa về phạm vi, mức
độ trong mối quan hệ với luật nước và được chính quyền nhà nước chấp nhận, bảo trợ.
14
3.5.Hương ước không chỉ bị quy định bởi luật định bởi luật nước mà về phần
mình, hương ước cũng chi phối mạnh mẽ đến luật nước.
- Hương ước phản ánh lợi ích, ý chí, nguyện vọng của các cộng đồng làng xã buộc các
chính quyền nhà nước phải tính đến trong việc ban hành và thực thi luật nước.

- Các tư tưởng chính trị - pháp lý và đạo đức được đề xuất và xác định trong các hương
ước không hoàn toàn là sản phẩm của tư tưởng pháp lí, đạo đức Nho giáo vốn là cơ
sở tư tưởng của luật pháp phong kiến trước đây.
3.6.Luật nước và hương ước lệ làng không chỉ thống nhất và tác động lẫn nhau
mà còn mâu thuẫn với nhau.
- Luật nước có thiên hướng khẳng định sự quản lý (cai trị) có tính tập trung thống nhất,
hạn chế quyền tự chủ của làng xã. Ngược lại, hương ước có xu hướng xác lập và
củng cố quyền tự chủ, tự quản cộng đồng. Vì vậy không phải lúc nào chính quyền
nhà nước cũng hoan nghênh “hương ước” và đôi lúc còn tìm cách hạn chế, kiểm soát
hương ước.
- Luật nước có xu hướng xác lập sự thống nhất của không gian pháp lý trong phạm vi
toàn quốc gia. Hương ước, lệ làng tạo ra tính khép kín đối với cuộc sống của làng xã,
mỗi làng lại có hương ước riêng.
- Được biểu hiện rõ qua câu nói “phép vua thua lệ làng”, mâu thuẫn không chỉ trên
phương diện làng có bộ máy chính quyền riêng độc lập với tổ chức bộ máy chính
quyền của Nhà nước mà còn đặc biệt thể hiện trên phương diện thực thi luật nước.
Trong trường hợp luật nước xâm hại đến lợi ích cục bộ của làng xã, đặc biệt xâm hại
đến các lợi ích của các thế lực chức sắc địa phương thì thường sẽ bị vô hiệu hóa và
không được tuân thủ. Ngoài ra, dư luẫn xã hội ở địa phương cũng là công cụ để quản
lí và thực thi hương ước.
=> Qua đây, có thể thấy Hương ước là công cụ để Nhà nước phong kiến can thiệp
vào làng xã và quản lý làng, điều hòa lợi ích giữa làng và Nhà nước thông qua việc xác lập
các nghĩa vụ của làng đối với nước, và qua việc thừa nhận về mặt pháp lý của Nhà nước đối
với hương ước của mỗi làng. Chính vì thế giữa làng và nước hình thành một thỏa thuận
ngầm: Về nguyên tắc, Nhà nước chỉ cần các làng xã đảm bảo đủ nguồn thuế (thuế đinh và
thuế tiền), lính, phu, còn lại là để làng tự điều khiển hay tự điều chỉnh các mối quan hệ, các
mặt đời sống của nó. Do đó hương ước không mâu thuẫn và trái ngược với luật pháp Nhà
nước phong kiến. Nói cách khác, hương ước là hiện thân của sự dung hòa về quyền lợi giữa
Nhà nước và làng xã, giữa luật tục và luật pháp. [Bùi Xuân Đính, 1998: 95 – 104].
15

IV- KẾT LUẬN:
Tóm lại, trong thời đại cũ, làng xã là cơ sở vững chắc, là đơn vị hành chính quan
trọng của nhà nước phong kiến. Vì thế, chỉ với nguyên tắc “liên đới trách nhiệm” của pháp
chế phong kiến, nhà nước đã khuôn được làng xã đi theo quỹ đạo của mình. Không cần đi
thẳng đến cá nhân, chỉ thông qua làng xã, nhà nước vẫn buộc được cá nhân làm theo ý chí
của nó. Mặt khác, nhà nước còn biết nắm lấy ruộng công của làng xã, sử dụng nó như một hệ
thống tiền lương, thắt chặt nông dân vào sự phụ thuộc phong kiến. Đó là những thủ đoạn tinh
vi nhất của nhà nước phong kiến chuyên chế Việt Nam, và nó có những thành công nhất
định.
Nhưng đặc biệt làng xã Việt Nam vẫn giữ được tính độc lập tương đối. Nó không
đóng kín cửa, không bàng quan với mọi biến động từ bên trên như công xã Ấn Độ mà Mác
đã nhận xét. Làng xã chúng ta rất nhạy cảm đối với những vấn đề thiết thân: trị thủy, chống
ngoại xâm v.v Cái năng động tính của nó nhiều lúc khá nổi bật. Không những thế, nó còn
biết phản ứng, biết co mình để tự vệ, có lúc còn chống trả kịch liệt vì lợi ích của nó.
Nói chung, đối với nhà nước, làng xã có tính chất hai mặt: nhất trí và không nhất trí,
thần phục và bướng bỉnh. Rõ ràng quan hệ giữa làng xã với nhà nước là quan hệ phụ thuộc
không triệt để. Điều đó không khỏi để lại ảnh hưởng sâu sắc: mặt tích cực lẫn mặt tiêu cực
trong việc xây dựng quan hệ xã hội chủ nghĩa của chúng ta ngày nay.
Lịch sử trải qua hàng nghìn năm đã chứng minh mối quan hệ không thể thiếu giữa
Làng – Nước. Trải qua một thời gian dài từ quá khứ đến hiện tại và tương lai, mối quan hệ
đó sẽ và còn đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển và xây dựng đất nước.
16
CÂU HỎI THẢO LUẬN
Mối quan hệ giữa Nhà nước và Làng xã ngày nay có gì thay đổi so với trước đây.
* Mối quan hệ giữa Nhà nước và làng xã ngày nay:
Nước ta là một nước xã hội chủ nghĩa đang từng bước phát triển với quá trình công
nghiệp hóa, hiện đại hóa và đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ. Trong sự phát triển đó, làng xã Việt
Nam truyền thống quan hệ giữa làng xã và Nhà nước hiện nay cũng đã có một số thay đổi so
với trước đây.
- Bộ máy do nông dân bầu ra, ý kiến của người dân tham gia vào bộ máy nhà nước phổ

biến hơn. Điều này đã được thể hiện rõ thông qua “Quy chế dân chủ cơ sở” (2003) do
Nhà nước ban hành, qua đó người dân có quyền đóng góp ý kiến trước khi Nhà nước
đưa ra một văn bản pháp luật hoặc họp cử tri trước khi họp Quốc hội…
- Ngày nay, mối quan hệ này tuy vẫn có tính đọc lập nhưng tính mở hơn, tính thống
nhất giữa Nhà nước với làng xã tăng lên. Ta thấy rõ được điều đó khi lệ làng có xu
hướng gần phép nước hơn, người dân thực hiện luật pháp hơn là lệ làng. Điều này đã
hạn chế được tính bảo thủ của làng, tuy nhiên lại làm hạn chế nét đặc sắc văn hóa
riêng của từng làng.
- Nhà nước thực thi chính sách của mình thông qua làng xã, đại diện là UBND, HĐND
các cấp, trưởng thôn, trưởng bản…
- Nhà nước không còn bắt người dân liên đới trách nhiệm với làng xã: nếu cá nhân nào
vi phạm pháp luật thì bị xử theo Luật pháp.
- …
17
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- XÃ HỘI HỌC NÔNG THÔN – Tống Văn Chung
(Chương VIII- Làng xã nông thôn Việt Nam – Trang 153)
- NÔNG THÔN VIỆT NAM TRONG LỊCH SỬ - TẬP II – NXB Khoa học xã hội,
1977
- QUAN HỆ GIỮA NHÀ NƯỚC VÀ LÀNG XÃ Ở VIỆT NAM TRƯỚC CÁCH
MẠNG – Nguyễn Đổng Chi
- Bài giảng TỔ CHỨC XÃ HỘI NÔNG THÔN – Nguyễn Lập Thu
- Luật nước và hương ước lệ làng trong đời sống pháp lí của các cộng đồng làng
xã Việt Nam (PGS.TS.Lê Minh Thông)
- VỀ SỰ THA HÓA CỦA BỘ MÁY CHÍNH QUYỀN CẤP XÃ – Bùi Xuân Đính
- Tổ chức làng xã cổ Việt Nam - Song Thuận
Link: (
- />nuoc-phong-kien-viet-nam#ixzz28oYc5fXx
- />%87-nh%C3%A0-l%C3%A0ng-n%C6%B0%C6%A1c-st#!p=6
18