Nghiên cứu thực trạng hen phế quản ở học sinh tiểu học trung học cơ sở thành phố thái nguyên và hiệu quả kiểm soát hen bằng ICS + LABA

3
LI CAM OAN


ây là công trình nghiên cu ca riêng tôi. Tôi xin đm
bo nhng s liu và kt qu trong lun án này là trung thc,
khách quan và cha có ai công b trong bt k mt công trình
nghiên cu nào khác.


TÁC GI


Khng Th Ngc Mai


5
NHNG CH VIT TT TRONG LUN ÁN

AIRIAP Asthma Insights and Reality in Asia – Pacific: Thc trng kim
soát hen ti châu Á- Thái Bình Dng
ACT Asthma Control Test: B công c đánh giá kim soát hen
BN Bnh nhân
CNHH Chc nng hô hp
CS Cng s
CSHQ Ch s hiu qu
DU D ng
T iu tr
GINA Global Initiative for Asthma: Chin lc toàn cu v HPQ

HPQ Hen ph qun
HS Hc sinh
ICS Inhaled Corticosteroid: Corticosteroid hít
ISAAC International Study for Asthma and Allergy in children: Nghiên
cu Quc t v hen và d
 ng  tr em.
KSH kim soát hen
KS Kim soát
LABA Long Acting β
2
Agonist: Thuc đng vn (cng) β
2
tác dng
kéo dài
LL Lu lng đnh
NKHH Nhim khun hô hp
PEF Peak expiratory flow: Lu lng đnh
TB Trung bình
TH Tiu hc
THCS Trung hc c s
TS Tin s
TSG Tin s gia đình
TSBT Tin s bn thân
TTT Thay đi thi tit
WHO World Health Organization: T chc Y t Th gii
VMDU Viêm mi d ng



6

MC LC

T VN  1
Chng 1 TNG QUAN 3
1.1 Dch t hc v hen ph qun 3
1.2 Các yu t nguy c gây HPQ 7
1.3 Chn đoán hen ph qun 18
1.4 iu tr d phòng (kim soát) HPQ 22
Chng 2 I TNG VÀ PHNG PHÁP NGHIÊN CU 32
2.1 i tng nghiên cu 32
2.2 Thi gian nghiên cu: 32
2.3 a đim nghiên cu: 32
2.4 Phng pháp nghiên cu 32
2.5 Các ch tiêu nghiên cu 37
2.6 Tiêu chun chn đoán HPQ theo GINA 2004 41
2.7 Tiêu chun chn bnh nhân can thip 42
2.8 Tiêu chun loi tr 42
2.9 Ni dung can thip 42
2.10 Công c và vt liu nghiên cu 47
2.11 Phng pháp và k thut thu thp s liu 48
2.12 Phng pháp khng ch sai s 52
2.13 X lý s liu 53
2.14 o đc nghiên cu: 53
Chng 3 KT QU NGHIÊN CU 54
3.1 Thc trng hen ph qun 54
3.2 Mt s yu t nguy c gây HPQ 57
3.3 Hiu qu kim soát HPQ bng ICS + LABA (seretide) 60

7
Chng 4 BÀN LUN 73
4.1. T l HPQ 73
4.2 Yu t nguy c gây HPQ 77
4.3 Hiu qu can thip 88
KT LUN 105
KHUYN NGH 107
TÀI LIU THAM KHO 108



8
DANH MC BNG

Bng 1.1. T l HPQ trên th gii
4
Bng 1.2 So sánh tình hình kim soát HPQ  mt s nc theo AIRIAP 22
Bng 1.3 Kt qu nghiên cu vic s dng thuc theo mc đ nghiêm
trng ca triu chng hen gia các vùng 23
Bng 2.1 Mc đ kim soát HPQ 38
Bng 2.2 Phân đ nng ca bnh theo GINA 2006 44
Bng 2.3 Tip cn x trí da trên mc đ kim soát cho tr trên 5 tui,
thanh thiu niên và ngi ln 45
Bng 2.4 Tr s PEF bình thng  tr em (s dng cho lu lng đnh k
tiêu chun châu Âu (EUI EN 13826) 49
Bng 3.1 T l HPQ theo gii 54
Bng 3.2 T l HPQ theo tui 54
Bng 3.3 T l hen theo mc đ nng nh 55
Bng 3.4 Tui bt đu b bnh 56

Bng 3.5 S ngày ngh hc, cp cu trung bình trong nm qua 56
Bng 3.6 Hiu bit ca ngi bnh v kim soát HPQ và thc trng KSH 57
Bng 3.7 iu tr ca ngi bnh khi b hen 57
Bng 3.8 Tin s gia đình có ngi b HPQ 57
Bng 3.9 Tin s gia đình có ngi b d ng 58
Bng 3.10 Tin s bn thân b d ng 58
Bng 3.11 Tin s bn thân b VMD 58
Bng 3.12 Các yu t gây khi phát HPQ 59
Bng 3.13 Các d nguyên gây khi phát HPQ 59



9
Bng 3.14 Các đc đim chung ca đi tng nghiên cu 60
Bng 3.15 Mi liên quan gia thi gian b bnh và mc đ nng ca bnh 61
Bng 3.16 T l bnh nhân còn các triu chng sau điu tr 61
Bng 3.17 T l BN còn các triu chng ban ngày sau điu tr 62
Bng 3.18 S ngày có triu chng trung bình trên mt bnh nhân 62
Bng 3.19 T l BN còn các triu chng ban đêm sau điu tr 62
Bng 3.20 S đêm có triu chng trung bình trên mt bnh nhân 63
Bng 3.21 T l bnh nhân dùng thuc ct cn 63
Bng 3.22 S ln dùng thuc ct cn TB /bnh nhân / ngày 63
Bng 3.23 S ngày ngh hc, cp cu TB trc và sau điu tr 4 tun 65
Bng 3.24 Thay đi ch s PEF bui sáng trc và sau điu tr 65
Bng 3.25 Thay đi tr s PEF bui sáng trc và sau điu tr 66
Bng 3.26 Thay đi ch s PEF bui ti trc điu tr và sau điu tr 66
Bng 3.27 Thay đi tr s PEF bui ti trc và sau điu tr 67
Bng 3.28  dao đng ca PEF sáng - ti trc và sau điu tr 68
Bng 3.29 Bin đi bc hen sau điu tr 69
Bng 3.30 Hiu qu kim soát HPQ qua bng đim ACT 70

Bng 3.31 Mi tng quan gia bin đi PEF và ACT  thi đim sau 12
tun so vi sau 4 tun. 70
Bng 3.32 S cn hen kch phát trong 12 tun điu tr 70
Bng 3.33 Tác dng không mong mun ca thuc 71
Bng 3.34 S chp nhn ca ngi bnh đi vi thuc d phòng 71
Bng 3.35 S tuân th ca ngi bnh trong điu tr 72




10
DANH MC CÁC S  VÀ BIU 

S 
S đ 1.1 Laba và ICS tác dng hip đng 28
S đ 2.1 Quá trình nghiên cu 35
S đ 2.2 Chn mu nghiên cu 36
S đ 2.3 T chc can thip 43
BIU 
Biu đ 3.1 T l HPQ theo các trng 55
Biu đ 3.2 T l hc sinh ngh hc, cp cu vì hen trong nm qua. 56
Biu đ 3.3 T l bnh nhân còn triu chng ban ngày, còn triu chng
ban đêm, s dng thuc ct cn trc và sau điu tr 64
Biu đ 3.4 T l HS b nh hng th lc, ngh hc, cp cu trc và
sau điu tr 4 tun 64
Biu đ 3.5 S thay đi ch s PEF sáng và PEF ti trc và sau T 67
Biu đ 3.6 S thay đi tr s PEF sáng, ti trc và sau điu tr. 68
Biu đ 3.7 Hiu qu kim soát HPQ sau điu tr 69

1
T VN 

Hen ph qun là bnh khá ph bin trong các bnh đng hô hp 
nc ta cng nh nhiu nc trên th gii. Bnh do nhiu nguyên nhân gây
nên và có xu hng ngày càng tng. Theo báo cáo ca T chc Y t Th gii
2004, trên th gii có hn 300 triu ngi bnh hen ph qun, vi 6-8% ngi
ln, hn 10%  tr em di 15 tui, c tính đn n
m 2025 con s này tng
lên đn 400 triu ngi [89].
S gia tng nhanh chóng ca hen ph qun  khp các châu lc trên th
gii đc GINA (Global Initiative for Asthma) 2004 thông báo: Vng Quc
Anh, nc cng hòa Ailen có t l hen ph qun cao nht th gii 16,1%, t l
hen ph qun hin nay cao gp 5 ln so vi 25 nm trc; ti châu i Dng
t l hen ph qun 14,6% tng nhanh trong thp k
 qua;  Bc M 11,2%, t
l hen ph qun  tr em và thanh thiu niên tng t 25-75% trong mi thp
k t nm 1960 đn nay; Nam châu Phi t l hen ph qun 8,1% vùng Nam
Phi cao hn các vùng khác ca châu Phi [89].
Khu vc ông Nam Á - Tây Thái Bình Dng, tình hình hen ph qun
tr em trong 10 nm (1984-1994) tng lên đáng k: Nht Bn t 0,7%-8%,
Xingapo t 5-20%, Inđônêsia 2,3-9,8%, Philippin 6-18,8% [6].

 Vit Nam tuy cha có thng kê đy đ, theo công b
ca mt s tác
gi cho thy t l hen ph qun cng gia tng nhanh chóng nm 1998 t l
hen ph qun  tr em di 15 tui là 2,7% [21], nm 2002 là 9,3% [27], nm
2005, 2006 là 10,42% [34] và 8,74% [14].

Thit hi do hen ph qun gây ra không ch là các chi phí trc tip cho điu tr
mà còn làm gim kh nng lao đng, gia tng các trng hp ngh hc, ngh làm và
nh hng đn hot đng th
 lc. Nghiên cu ca AIRIAP (Asthma Insights and
Reality in Asia- Pacific) v tình hình hen ph qun ti châu Á- Thái Bình Dng nm
2000 cho thy: t l bnh nhân ngh hc, ngh làm trong mt nm là 30-32%,


2
( Vit Nam là 16-34%); t l nhp vin cp cu trong nm là 34%, (trong đó
Vit Nam là 48%); bnh nhân mt ng trong 4 tun qua là 47%, (Vit Nam là
71%) [79].
Thi gian qua, vic phòng và điu tr hen ph qun theo hng dn ca
GINA đã đt đc nhiu kt qu do hiu rõ c ch bnh sinh ca hen ph qun,
nhn din và phòng tránh các yu t nguy c gây hen ph qun s
m, đc bit là
nâng cao vic kim soát bnh và ci thin cht lng cuc sng ca ngi bnh
[66]. Tuy nhiên, theo báo cáo ca nhiu công trình nghiên cu trong và ngoài
nc v thc trng kim soát và điu tr hen ph qun vn còn nhiu thiu sót,
nhiu bnh nhân đc chn đoán hen ph qun ch đc điu tr ct cn mà
không đc điu tr
d phòng nên cn hen ph qun tái phát nhiu ln khin
bnh ngày càng nng, chi phí cho điu tr tn kém, tng t l nhp vin cp
cu, hiu qu điu tr không cao [20], [79], [95], [103].
Thái Nguyên là mt thành ph công nghip, nm trong khu vc min
núi phía Bc, trong nhng nm qua cùng vi s phát trin chung ca đt
nc, quá trình đô th hoá, công nghip hóa din ra khá nhanh chóng. T l
hen ph
qun và các yu t nguy c gây hen ph qun  đây nh th nào?
Hiu qu kim soát hen ph qun bng ICS + LABA  đây ra sao?  tr li

nhng câu hi này, chúng tôi tin hành đ tài nhm 3 mc tiêu sau:
1. Mô t thc trng hen ph qun  hc sinh tiu hc, trung hc c s
thành ph Thái Nguyên nm hc 2007-2008.
2. Xác đnh mt s yu t nguy c
gây hen ph qun  hc sinh tiu
hc, trung hc c s thành ph Thái Nguyên.
3. ánh giá hiu qu kim soát hen ph qun  hc sinh tiu hc,
trung hc thành ph Thái Nguyên bng ICS + LABA (Seretide).





3
Chng 1
TNG QUAN

1.1 Dch t hc v hen ph qun
1.1.1  lu hành ca hen ph qun
Hen ph qun (HPQ) là mt trong nhng bnh phi mn tính ph bin
nht trên th gii, bnh gp  mi la tui và  tt c các nc. Trong vòng
20 nm gn đây t l mc bnh ngày càng tng, đc bit  tr em [4], [68]. T
l tr
em có triu chng HPQ thay đi t 0-30% tu theo điu tra  tng khu
vc trên th gii [67]. ng trc s gia tng nhanh chóng nh vy, T chc
Y t Th gii (WHO) quan tâm đn vic so sánh t l HPQ gia các nc.
Tuy nhiên vic so sánh này còn hn ch do vic s dng đa dng các phng
pháp đánh giá khác nhau, vic thiu mt đnh ngha rõ ràng v hen đc chp
nh
n rng rãi, đã làm cho kt qu các t l bnh hen toàn cu ti các báo cáo

 các vùng min khác nhau trên th gii tr nên khó tin cy [66], [90].  gii
quyt vn đ này nghiên cu Quc t v hen và d ng tr em (International
Study for Asthma and Allergy in children: ISAAC) đã có các hng dn chi
tit và thit k b câu hi điu tra v hen và các bnh d ng tr em nhm
thng nht v phng pháp đ
iu tra. Các nghiên cu ca ISAAC giai đon I
đã đc tin hành t nm 1991 và lp li giai đon III sau 5 nm đã đa ra
mt tm nhìn toàn cu v t l hen  tr em [110]. Các kt qu nghiên cu ca
ISAAC cho thy HPQ là cn bnh đang gia tng trên toàn th gii và có s
khác bit ln gia các vùng và các châu lc. Nghiên cu toàn cu cho thy t
l HPQ cao nht  châu
i Dng (lên ti 28%) [126].  châu Âu, t l hen
cao  các đo Vng quc Liên hip Anh (t 15%-19,6%) [98], [112]. Châu
Phi có t l hen cao  Nam Phi (cao nht 26,8%) [60]. Ti châu M t l hen
 vùng Nam M là 23% [109]. Ti châu Á t l hen cao  Ixraen (16%) [70]
và Hng Kông (12%) [82], [110].


4
Tính đn nm 1997, đ lu hành ca HPQ  65 nc trên th gii nh sau:
24 nc có t l HPQ t 1-7%, 22 nc có t l HPQ t 8-11%, 14 nc có t l
HPQ t 12-19%, 5 nc có t l trên 20%. Nc có t l HPQ thp nht là
Udbêkixtan 1,4%, Pêru là nc có t l HPQ cao nht vi 28% dân s [6].

Mc dù có rt nhiu báo cáo v tn sut HPQ  nhiu đi tng khác
nhau, nhng da trên vic áp dng các phng pháp chun hóa đ đo lng t l
bnh HPQ và t l khò khè toàn b  tr em và  ngi trng thành theo GINA
2004 thì t l HPQ trên th gii nh sau: 12 nc có t l HPQ trên 12%, 16
nc có t l HPQ t 8-12%, 23 nc có t l hen t 5-8%, 33 nc có t l
HPQ di 5%. T l hen cao tp trung vào các nc châu Âu nh Xcôtlen,

Gisây, Gusây, x
Wales, đo Man, Anh, Niu Dilân và châu Úc (Ôxtrâylia).
T l này cng tng t t l hen cao  các nghiên cu trên và các nc t l
hen thp là Nga, Trung Quc, Anbani, Inđônêsia, Ma Cao [89].

Bng 1.1 T l HPQ trên th gii [89]
Quc gia % Quc gia % Quc gia %
Xcôtlen 18.4 Ivôry 7.8 Italia 4.5
Gisây 17.6 Côlômbia 7.4 Ôman 4.5
Gusây 17.5 Th Nh K 7.4 Pakixtan 4.3
X Wales 16.8 Li Bng 7.2 Tunisia 4.3
o Man 16.7 Kenya 7.0 Vecđ 4.2
Anh 15.3 c 6.9 Latvia 4.2
Niu Dilân 15.1 Pháp 6.8 Ba Lan 4.1
Úc 14.7 Na Uy 6.8 Angiêri 3.9
Cng hòa Ailen 14.6 Nht Bn 6.7 Hàn Quc 3.9
Canađa 14.1 Thy in 6.5 Bnglađet 3.8
Pêru 13.0 Thái Lan 6.5 Ma Rc 3.8
Trinidad và Tobago
12.6 Hng Kông 6.2 Palettin 3.6


5
Quc gia % Quc gia % Quc gia %
Côtta Rica 11.9 Philippin 6.2 Mêhicô 3.3
Braxin 11.4
Các tiu Vng quc
 rp Thng nht
6.2 Etiôpi 3.1
M 10.9 B 6.0 an Mch 3.0

Eigi 10.5 Áo 5.8 n  3.0
Paraguây 9.7 Tây Ban Nha 5.7 ài Loan 2.6
Uruguây 9.5  Rp Xê Út 5.6 Cng hòa Síp 2.4
Ixraen 9.0 Achentina 5.5 Thy S 2.3
Bacbado 8.9 Iran 5.5 Nga 2.2
Panama 8.8 Estonia 5.4 Trung Quc 2.1
Cô Oét 8.5 Nigiêria 5.4 Hy Lp 1.9
Ucraina 8.3 Chi Lê 5.1 Georgia 1.8
Êcuađo 8.2 Xingapo 4.9 Nêpan 1.5
Nam Phi 8.1 Malaixia 4.8 Rumani 1.5
Cng hòa Séc 8.0 B ào Nha 4.8 Anbani 1.3
Phn Lan 8.0 Udbêkitxtan 4.6 Inđônêsia 1.1
Manta 8.0 FYR Makêđônia 4.5 Ma Cao 0.7

Khu vc châu Á - Thái Bình Dng t l HPQ tr em trong 10 nm (t
1984-1994) tng lên đáng k: Nht Bn t 0,7% lên 8%, Xingapo t 5 lên
20%, Inđônêsia 2,3 lên 9,8%, Philippin 6 lên 18,8%, các nc Malaixia, Thái
Lan, Vit Nam đu đã tng lên gp 3 đn 4 ln [6].

Các nghiên cu dch t hc gn đây cho thy: T l hen  HS 6-7 tui 
Bng Cc t 11,0% nm 1995 lên 15,0% nm 2001 và  Ching Mai t 5,5%
nm 1995 tng lên 7,8% n
m 2001. T l hen  HS t 13-14 tui ti Ching
Mai 12,7% nm 1995 và 8,7% nm 2001,  Bng Cc 13,5% nm 1995 và
13,9% nm 2001 [119].


6
Lee và CS nghiên cu ti ài Loan HS 12-15 tui, t l hen đc bác s
chn đoán nm 1995 là 4,5% và 2001 là 6% [80]

Wang nghiên cu  Xingapo HS 6–7 và 12–15 tui t 1994-2001. t l
hen  HS 12–15 tui tng 9,9% đn 11,9%. Nhng  HS 6-7 tui gim 16,6–
10,2% [123].
Wong và CS nghiên cu ti Hng Kông nhóm HS 13–14 tui t l hen
đc bác s chn đoán 11,2% nm 1995 và 10,2% nm 2002 [127].
Tanaka.K nghiên cu t l hen và khò khè liên quan đn hút thuc lá
th đng  tr
em Nht Bn cho kt qu t l hen là 7,6% [118].
Vit Nam là mt nc thuc khu vc ông Nam Á có t l HPQ tng
nhanh trong nhng nm gn đây. Theo Lê Vn Khang, Phan Quang oàn,
Nguyn Nng An "Bc đu phát hin t l HPQ trong mt s vùng dân c
Hà Ni" (1998) cho thy t l HPQ  tr em di 15 tui là 2,7% [21].
Nghiên cu ca khoa D ng - Min dch lâm sàng Bnh vin B
ch Mai nm
1998 kt qu t l HPQ  nc ta là 6 - 7% [4].
Nhng nghiên cu mi đây v t l HPQ hc sinh tui hc đng Hi
Phòng nm 2002 là 9,3% [27]. T l HPQ  hc sinh tui hc đng ni,
ngoi thành Hà Ni nm 2005 là 10,42% [34], nghiên cu  hc sinh mt s
trng trung hc ph thông ti Hà Ni nm 2006 là 8,74% [14].
Nghiên cu
tình hình hen, viêm mi d ng
 hc sinh mt s trng trung hc ph thông
ni thành Hà Ni nm 2003 cho thy t l HPQ là 10,3% [22].

V i nhng thng kê cha đy đ, c tính t l HPQ ca Vit Nam là
4-5% thì chúng ta có khong 4 triu ngi b HPQ và chc chn t l HPQ
không phi là thp [6].
1.1.2 Gánh nng do hen ph qun

Gánh nng do HPQ không ch đi vi ngi bnh mà còn nh hng

ti kinh t
, hnh phúc ca gia đình và gánh nng chung ca toàn xã hi. i
vi ngi bnh sc khe gim sút, nh hng đn hc tp, lao đng và công


7
tác, nh hng đn cht lng cuc sng, hnh phúc ca bn thân và gia đình,
nhiu trng hp t vong hoc tàn ph.
Nghiên cu ca AIRIAP ti châu Á Thái Bình Dng trong đó có Vit
Nam cho thy: t l bnh nhân ngh hc, ngh làm trong mt nm là 30-32%,
( Vit Nam là 16-34%); t l nhp vin cp cu trong nm là 34%, (trong đó
Vit Nam là 48%); bnh nhân mt ng trong 4 tun qua là 47%, (
 Vit Nam
là 71%) [79].
1.2 Các yu t nguy c gây HPQ
Các yu t nguy c nh hng đn HPQ có th chia thành 2 loi: các
yu t gây bnh HPQ và các yu t kích thích làm khi phát cn HPQ. Vai trò
chính xác ca mt s yu t cha rõ ràng. Mt s yu t khác nh d nguyên
ri vào c 2 loi trên. Yu t gây bnh HPQ gm yu t ch th (ch yu là
yu t
di truyn) và yu t gây cn HPQ thng là yu t môi trng.
Các yu t nguy c gây HPQ [66].
* Yu t ch th
• Gene
- Gene to c đa d ng Atopy
- Gene to c đa tng phn ng ca đng dn khí
• Béo phì
• Gii tính
* Yu t môi trng
• D nguyên

- Trong nhà: mt nhà, vt nuôi có lông (chó, mèo, chut), d nguyên
t gián, nm, m
c, bào t.
- Ngoài nhà: phn hoa, nm, mc, bào t.
• Nhim trùng (ch yu là virus)
• Cht gây d ng t ngh nghip


8
• Khói thuc lá: Th đng, ch đng
• Ô nhim không khí trong, ngoài nhà
• Ch đ n
C ch nh hng đn quá trình phát trin và biu hin HPQ ca các
yu t rt phc tp và chúng có tng tác ln nhau. Nhiu đa hình thái gene
có liên quan vi tính mn cm vi hen và d ng. Tng tác phc tp gia
gene và môi trng có v đóng vai trò ch cht trong s hình thành bnh.
Thêm vào đó các khía cnh phát trin nh là s trng thành ca đáp ng
min dch và thi đim tip xúc vi nhim trùng trong nhng nm đu tiên
đang ni lên nh là các yu t quan trng làm thay đi nguy c mc HPQ trên
ngi có sn gene quy đnh vic d mc HPQ [66], [72].
Mt s đc đim có liên quan đn nguy c HPQ tng cao, tuy nhiên bn
thân chúng không phi là yu t nguyên nhân th
c s. S khác bit rõ ràng v t
l HPQ toàn b gia các chng tc và sc tc cho thy có s khác bit v gene,
tuy nhiên có s trùng lp đáng k v các yu t môi trng và kinh t xã hi. V
mi liên quan gia HPQ và tình trng kinh t xã hi cho thy t l HPQ  các
nc đã phát trin cao hn so vi nc đang phát trin,  nhóm dân s nghèo
cao hn so v
i nhóm dân s giàu trong cùng mt quc gia. iu này phn ánh s
khác bit v li sng, môi trng sng, điu kin tip cn các dch v y t [66].

1.2.1 Các yu t nguy c gây bnh HPQ (yu t ch th)
1.2.1.1 Yu t di truyn (Gen to c đa tng phn ng ca đng dn khí)
Trong bnh HPQ ngi ta chú ý nhiu đn yu t
 di truyn. Có đn 40 -
60% các trng hp b HPQ liên quan đn yu t này. Ngi ta c tính nu b
hoc m b HPQ nguy c mc HPQ  con 30%, nu c 2 b m cùng b bnh thì
nguy c này tng lên ti 50%, nu không ai b HPQ thì t l này còn 10-15%
[6], [78], [91].
HPQ đc xác đnh bi các tiêu chun ch quan (các triu chng lâm
sàng), các tiêu chun khách quan (tng tính phn ng ph qun hoc nng đ
IgE


9
trong huyt thanh) hoc c hai. Vì biu hin lâm sàng phc tp ca HPQ, nên c
s di truyn ca bnh thng đc xác đnh bng các tiêu chun có th đo lng
khách quan đc nh: C đa d ng Atopy (biu hin bng test ly da (+), nng
đ
IgE và hoc nng đ IgE đc hiu, hay đáp ng lâm sàng vi các d nguyên
trong môi trng thng gp). Tng tính phn
ng ph qun (khuynh hng co
tht đng th quá mc khi tip xúc vi các yu t kch phát, mà vn d không
hay rt ít tác đng trên ngi bình thng), và các đo lng d ng khác, mc dù
nhng tình trng này không đc hiu cho HPQ
[67].
Vi tin b ca sinh hc phân t và di truyn ngi ta thy rng HPQ
có yu t di truyn. Nghiên cu v di truyn hc cho thy r
ng nhiu gene có
liên quan đn sinh bnh hc ca HPQ, các vùng nhim sc th gene có tính
nhy cm hen đã đc nhân rng, và rt nhiu gene khác nhau có th liên

quan trong các chng tc khác nhau. Các yu t môi trng, bao gm c hút
thuc lá, ch đ n ung, và nhim trùng đng hô hp do virus, cng liên
quan đn nguyên nhân ca bnh hen. Hn na, s tng tác gia gene nhy
cm và yu t môi trng có th xy ra và là m
t thách thc đang đc các
nhà điu tra trên toàn th gii theo đui. Hiu bit v gene, môi trng tng
tác c bn trong s phát trin ca bnh hen dn đn vic xác đnh các cá nhân
nhy cm và cách tip cn đ phòng bnh hiu qu [125].
Nghiên cu v các gene có liên quan đn phát trin HPQ tp trung vào
4 nhóm chính: sn xut kháng th IgE đc hiu kháng nguyên (c đa d ng
Atopy); bi
u hin tng phn ng đng dn khí; s to thành hóa cht trung
gian gây viêm, nh cytokines, chemokines, yu t tng trng; và xác đnh t
s gia đáp ng min dch qua Th
1
Th
2

(type 1 helper T; type 2 helper T)
[111]. Nghiên cu gia đình cùng vi phân tích bnh chng kt hp đã xác
đnh đc mt s vùng nhim sc th có liên quan đn kh nng mc bnh
HPQ. Ví d khuynh hng sn xut IgE huyt thanh  nng đ cao di truyn
chung vi tng phn ng ca đng dn khí, và mt gene hay mt nhóm gene


10
quyt đnh tng phn ng ca đng dn khí nm gn nhóm gene điu khin
tng hp IgE huyt thanh trên nhim sc th 5q [67], [102].
Nghiên cu s liên kt b gene và nghiên cu bnh chng đã nhn đnh
đc 18 khu vc b gene và hn 100 gene liên kt vi d ng và hen  11

vùng dân s khác nhau. c bit có khu vc bn sao thích hp  nhánh dài
ca b nhim sc th 2,5,6,12 và 13. Trong đó 79 gene đã đc tái to trong ít
nht 1 nghiên cu rng hn. Mt nghiên cu liên kt v b gene rng gn đây
đã phát hin ra 1 gene mi ORMDL3 thuc nhim sc th 17, gene này có s
liên quan đáng k đn hen (p < 10
-12
) [91].
1.2.1.2 C đa d ng (Gene to c đa d ng Atopy)
C đa d ng là mt tình trng tng nhy cm bt thng khi tip xúc
vi các d nguyên, đã đc chng minh bi tng tng s và nng đ IgE trong
huyt thanh, bi kt qu test da (+) vi các d nguyên. C đa d ng là mt
yu t quan trng hình thành HPQ 
mi cá th, ngi ta cho rng 50% các
trng hp HPQ là do c đa d ng [100].
Các nghiên cu cho rng có s liên quan gia t l d ng và HPQ hoc
gia s lng IgE và HPQ. Nh vy tm quan trng ca d ng nh mt
nguyên nhân ca HPQ đã đc nhn mnh và đó đc coi nh mt trong các
yu t nguy c, thm chí là yu t nguy c rt quan trng cn thit bc l
HPQ [49]. Mc dù HPQ và d ng có th k tha đc lp, nhng s trùng hp
gia HPQ và d ng là rõ ràng, nh mt ngi b Eczema thì s tng cao nguy
c HPQ trong gia đình h. Nguy c b HPQ ca mt hc sinh cao hn khi có
c tin s HPQ ca b m và gia đình có tin s d ng. Tng t khi tng
phn ng ph qun và d ng cùng tn ti trong b m thì t l HPQ tng
trong các con [67]. Nghiên cu đánh giá yu t nguy c d ng vi tin s gia
đình d ng cho thy t l con b d ng t 38-58% vi 1 trong 2 b m d ng
và t 60-80% vi c 2 b m d ng. Hn na, con ca nhng ng
i mà b
m b d ng không ch có nguy c cao b bnh d ng mà còn có biu hin d

11
ng sm hn. Ví d con ca 2 b m có c đa d ng s phát trin bnh d
ng trong vòng 18 tháng đu ca cuc đi là 42 % [6], [47].
Mt nghiên cu
khác cho thy, mt đa tr không có b hoc m b d ng thì nguy c b d
ng ca con là 20%; nu ch có b b d ng thì nguy c b d ng cho con là
40%; nu ch
 có m b d ng thì nguy c cho con là 50%; nu c hai b m
cùng b d ng thì yu t nguy c d ng cho con là 90% [121]. D ng là yu
t nguy c mnh nht trong HPQ. Ngi có c đa d ng có nguy c mc
HPQ gp 10 – 20 ln so vi ngi không có c đa d ng [6].

1.2.1.3 Tui, gii
HPQ có th gp  mi la tu
i và  c 2 gii, nhng gp nhiu nht là
 tr em. Tr em di 10 tui t l HPQ nam/n là 2/1 [47]. Lý do vì sao có
s khác bit liên quan đn gii tính nh vy cha rõ. iu này đc gii thích
 tr nam kích thc đng th hp hn, tng trng lc đng th và có th
trng lng IgE cao hn hc sinh n, dn đn tng gii hn
đng th trong
đáp ng vi s đa dng ca các yu t nguy c [69], [106]. Sau 10 tui, t l
HPQ ca gii nam không cao hn n vì t l đng kính ca đng th nh
nhau  c 2 gii do có s thay đi kích thc thanh qun xy ra  tui dy thì
 nam, không có  n [85], [104]. T tui dy thì tr đi, HPQ  n phát trin
nhiu h
n, vì vy đn tui trng thành t l HPQ toàn b  n nhiu hn
nam [47], [66]. a s các trng hp HPQ bt đu t khi còn nh và  nhiu
ngi HPQ còn dai dng đn khi đã ln tui. Nhiu nghiên cu đã thy rng
50 – 80% HPQ  tr em xut hin triu chng trc 5 tui. Khong mt na
các trng hp HPQ xut hin tr

c 10 tui, 1/3 bt đu trc 40 tui, 1/4
đc chn đoán HPQ sau 40 tui và đa s là n [47].
1.2.1.4 Béo phì: Béo phì cng đã đc chng minh là mt nguy c mc bnh
HPQ. Vài hóa cht trung gian nh Leptincos th nh hng ti chc nng
đng th và nguy c phát bnh HPQ [46].


12
Nghiên cu ca Flaherman V, tr em vi trng lng c th cao khi
sinh hoc sau này trong thi th u, có nguy c gia tng bnh hen trong tng
lai. C ch tim nng sinh hc bao gm ch đ n ung, trào ngc d dày
thc qun, các hiu ng c hc ca bnh béo phì, d ng, và nh hng đn
ni tit t [63].
1.2.2 Yu t môi trng
1.2.2.1 D nguyên: D nguyên là nhng cht có bn cht kháng nguyên hoc
không kháng nguyên nhng khi vào c th mn cm có kh nng kích thích
c th sinh ra kháng th d ng và xy ra phn ng d ng. Có rt nhiu d
nguyên khác nhau có kh nng gây HPQ. Ngi ta phân ra d nguyên trong
nhà và d nguyên ngoài nhà, d nguyên va là yu t nguy c gây HPQ va là
yu t khi phát cn HPQ.
- D nguyên b
i nhà: Thành phn bi nhà rt phc tp có xác côn trùng,
nm mc, các cht thi ca ngi, đng vt, hoa, c các cht hu c, vô c
nhng nhng con b nhà (house dust mites) có trong thành phn ca bi mi
là tác nhân chính gây HPQ [96]. Môi trng a thích và phù hp vi b nhà
là nhng tm thm, ga và đm trong phòng ng, nhng loi đ dt nh chn,
chiu, gi thm dt có rt nhiu lo
i b nhà khác nhau đc phân b trên
khp th gii, đc bit  nhng nc có khí hu nóng m. Các loi b nhà đu
mang đc tính chung là có tính kháng nguyên cao, vì vy kh nng gây mn

cm và các bnh d ng  ngi. Theo s liu ca nhiu tác gi loài
Dermatophagoides pteronyssinus là loài ph bin chim 70 – 80 % trong tng
s các loài b nhà có trong mu bi. B nhà có tính kháng nguyên khi có 2 –
10 microgam b nhà trong 1 gram bi nhà (tng ng vi 100 – 500 con b

nhà trong 1 gram bi nhà hoc là trên 0,5 microgram/1 gram bi nhà đi vi
loài b D. Pteronyssinus, nhng ngng đ gây triu chng HPQ không đc
xác đnh rõ [55], [59], [67].


13
 Vit Nam qua nghiên cu ca Nguyn Nng An, Phan Quang oàn,
V Minh Thc, ti khu vc Hà Ni b nhà có  57,1% trong tng s các mu bi
nghiên cu. Mt đ trung bình có 246 con b nhà trong 1 gram bi nhà, ch yu
là D.Pteronyssinus, thnh thong có rt ít Glycyphagus domesticus, s lng b
nhà D.Pteronyssinus trong 1 gram bi có nhiu  nhng nhà có bnh nhân HPQ
và ít  nhng nhà không có bnh nhân HPQ. S lng b nhà trong mt gram
b
i tng thì các triu chng HPQ cng tng theo [6].

Nghiên cu ca Phan Quang oàn ti khu vc Hà Ni ch ra rng 80% s
mu bi có b nhà.  nhng mu bi có b nhà, mi gram bi có 1200-1500
con, ch yu là D.Pteronyssinus, D.Farinae. Chúng sng đc t 8-12 tun 
môi trng thích hp: nhit đ 20-25 đ C, đ m 80 - 85% [10].
- Lông v: Các loi lông ca gia súc, gia cm nh lông chó, mèo, cu,
th, gà, vt đu có kh nng gây HPQ cho ngi.
Trong các loi d nguyên trên, d nguyên mèo có kh nng gây mn
cm đng hô hp mnh nht. D nguyên chính đc tìm thy t da mèo, đc
bit da vùng mt, các cht bài tit tuyn bã và nc tiu, nhng không có
trong nc bt. Nhng d nguyên t lông mèo (Fel d1) có kích thc rt nh

có đng kính 3 – 4 micromet chúng bay trong không khí và d dàng vào
trong đng th ca ngi mn cm v
i d nguyên mèo đ gây lên cn khó
th cp tính [55], [67].
D nguyên t chó: Chó sn xut ra 2 loi d nguyên quan trng là can f1
và can f2, đc đim d nguyên chó ging d nguyên mèo, d nguyên chó đc
chit xut t lông, vy da ca chó [67]. D nguyên t các loài gm nhm đã
đc bit đn khi tip xúc vi nc tiu ca chúng [67].

- Nm, mc và men đóng vai trò nh nhng d nguyên trong nhà. Trong thiên
nhiên có khong 8 vn lo
i nm, nhng ch có hn 1000 loi có kh nng gây d ng.
Các loi nm gây d ng Aspergillus, Penicillium, Allternaria, Cladosporium và
Candida có kích thc rt nh khong 2-3 micromet, tn ti lâu trong không khí


14
theo mùa, nhit đ, vùng, min khác nhau rt d gây viêm nhim đng hô hp. Các
loi nm Allternaria, Cladosporium còn có trong nhà  [67].
- D nguyên gián:  mt vài ni và mt s dân tc, s nhy cm vi d
nguyên gián là nguyên nhân chung nh s nhy cm vi d nguyên bi nhà,
đc bit là loài gián sng  vùng khí hu nhit đi. Nhng loi gián hay gp
nht là Periplaneta Americana (M), Blatella Germanica (c), B. Orientalis
(châu Á), P. Autralasiae (Úc) [67].
- Phn hoa: Các d nguyên ht phn thng gây HPQ nhiu nht là t
cây trng, hoa và c. D nguyên này phi có s lng ht phn đ ln, ht
phn phi có kích thc nh 5-15 micromet, nh d bay mi có th lt vào và
gây bnh  đng hô hp. Nhiu loi hoa có kh nng gây HPQ  ngi do
các loi phn hoa ca chúng rt nh, có th vào tn ph nang khi hít ph
i.

Phn hoa là mt trong nhng loi d nguyên gây nên bnh cnh lâm sàng d
ng đng hô hp: HPQ, viêm mi d ng.  M, hoa Ambrosia gây d ng
nht (viêm mi d ng theo mùa). Mt cm Ambrosia cho 8 t ht phn trong
1 gi.  Vit Nam, phn hoa sa thng vào cui thu sang đông. HPQ do
phn hoa có đc đim v lâm sàng bao gi cng kèm viêm mi d ng, viêm
kt mc m
t, rt ít khi HPQ đn thun. V thi đim, bnh thng xy ra theo
mùa trong nm, thng là mùa tng ng vi các cn “ma” phn hoa. Nhiu
nc đã xác lp đc thi đim “ma” ca tng loi phn hoa.  Vit Nam,
“ma” phn hoa sa thng vào cui thu sang đông [2], [102].

1.2.2.2 Nhim trùng
Nhim trùng đng hô hp: Các nhim trùng đng hô hp có liên
quan ch
t ch vi HPQ. Nhim trùng đng hô hp cp gây ra s trm trng
ca HPQ  c ngi ln và tr em. Nguyên nhân có th là virus nh:
Rhinovirus, Coronavirus, Influenza, Parainfluinza, Adenovirus, virus Hp
bào hô hp. Các virus gây nhim khun đng hô hp chim 50-80%, ch yu
là virus Hp bào hô hp hay gp  tr em [67]. Trong thi kì tui hc sinh


15
(tui nhi đng), mt s virus có liên quan đn s phát trin phenotype hen.
Virus Hp bào hô hp và virus Á cúm gây ra kiu triu chng nh viêm tiu
ph qun rt ging HPQ  tr em.
Mt s nghiên cu tin cu dài hn trên tr
em nhp vin vì nhim virus Hp bào hô hp thy rng có đn 40% các tr em
này s tip tc khò khè hay phát thành HPQ sau này [107]. Mi tng tác
gia c đa d 
ng và nhim virus khá phc tp, trong đó c đa d ng có th

nh hng đn đáp ng đng hô hp di đi vi nhim virus, nhim virus
có th nh hng đn s phát trin d ng, và mi tng tác gia hai phn này
có th s xy ra khi cá nhân tip xúc đng thi vi d nguyên và virus [66].
Các vi khun nh Chlamydia, Pneumoniae có vai trò quan trng trong
s xut hin bnh HPQ [67].
1.2.2.3 Ô nhim không khí
Vai trò ca ô nhim không khí gây ra HPQ vn còn bàn cãi. S bùng
phát các cn HPQ xy ra trong các đt không khí b ô nhim, có l là do nng
đ các d nguyên đc hiu và các cht ô nhim mà cá nhân b d ng tng lên.
Ngi ta cng thy đc mi liên quan tng t gia ô nhim không khí
trong nhà và HPQ. Trong mt môi trng nóng và m t vi t l thông khí
thp, rt phù hp đ phát trin bi nhà [55].
- Các cht ô nhim ngoài nhà: khói công nghip (hn hp các ht SO
2
),
khói quang hoá (ozone và nitrogen oxides), các cht ô nhim môi trng nh:
sulfur dioxide, ozone và nitrogen dioxides làm tng co tht ph qun, tng
phn ng ph qun tm thi và tng s đáp ng d ng [6], [67].

- Các cht ô nhim trong nhà chính là: carbon dioxide, carbon monoxide,
nitric oxide, nitrogen oxides, sulfur dioxide, formaldehyde và các cht sinh hc
nh ni đc t. Các ngun to ra các cht ô nhim nh: đun nu bng khí gas t
nhiên hoc propan to ra carbon dioxide, carbon monoxide, nitric oxide, nitrogen
oxides, sulfur dioxide. Nu bng g, d
u la hoc bp than to ra carbon
monoxide, nitric oxide, sulfur dioxide. Các cht này có tác dng đc lp hay


16
đng thi gây kích thích ph qun, tng phn ng ph qun gây nên phn ng d

ng [66], [67].
1.2.2.4 Khói thuc lá
- Khói thuc lá là tác nhân chính gây bnh phi tc nghn mn tính
(COPD) và HPQ. Hút thuc ch đng hoc th đng đu có th mc các bnh
trên. Hn 4500 hp cht và cht gây ô nhim đc tìm ra trong khói thuc lá
nh: polycyclic hydrocarbons, nicotine, carbon monoxide, carbon dioxide,
nitric oxide, nitrogen oxides và acrolein các cht này làm tng phn ng ph
qun, gây viêm nhim, tng xu
t tit ph qun. Có nhiu bng chng cho thy
trong môi trng khói thuc lá (hút thuc lá th đng) làm tng nguy c mc
bnh đng hô hp, tng t l khò khè và hen suyn, nht là  tr em t 6 đn
10 tui và tr em có tin s b m b d ng [62], [118]. Nhng ngi hút
thuc lá th đng có nguy c nhn đc nhiu cht đc hn so v
i ngi hút
thuc lá ch đng, đc bit trong vai trò kích ng đng hô hp ca khói
thuc. Khói thuc lá làm cho các chc nng phi ca bnh nhân HPQ mau b
suy gim, làm tng mc đ nng ca HPQ và làm gim đáp ng vi thuc
điu tr Glucocorticoid hít và toàn thân, gim kh nng kim soát HPQ tt
[43], [56], [67], [91].
1.2.2.5 Ch đ n

- Mt vài d liu gi ý rng đc
đim ca ch đ n phng Tây nh
nhiu thc phm ch bin sn, ít cht chng oxy hóa (trái cây và rau), nhiu
acid béo đa vòng 6 không no (margarin và du thc vt), ít acid béo đa vòng 3
không no (m cá), làm tng nguy c b HPQ và bnh d ng [57].

- Phn ng d ng vi thc n có th là yu t khi phát cn khó th,
thng ít gp và ch yu  tr
nh, trong đó có các thc n giàu đm nh:

tôm, cua, cá, c, trng sa, nhng tm, các loi hi sn là nhng d nguyên
chính gây nên phn ng d ng. Ngoài ra, các cht bo qun thc phm


17
(sulffite), cht nhum màu thc phm (tartrazine, benzoate, monosodium
glutamate) tuy ít gp nhng cng có th gây ra cn HPQ [6], [67].
1.2.3 Các yu t nguy c khác gây bùng phát cn HPQ
1.2.3.1 Thay đi thi tit: iu kin thi tit làm tng nng đ các cht ô
nhim, làm nng thêm HPQ và các bnh đng hô hp khác. Mt s bnh
nhân HPQ rt nhy cm vi s thay đi nhit đ, đ m ca môi trng nh

nóng quá, lnh quá, m t quá hoc khi dông bão, khi chuyn mùa có gió
mùa đông bc. Nguy c lên cn HPQ là rt ln  bnh nhân HPQ nu b tác
đng ca các yu t trên. Hít phi khí lnh có th làm xut hin các triu
chng HPQ. Hít phi các cht kích thích nh khói thuc lá, than ci, các mùi
mnh nh nc hoa, cht ty có th đy nhanh các cn HPQ [6], [67].
1.2.3.2 Thuc gây HPQ: Các thuc hay gây cn HPQ cp tính nht là Aspirin,
các thuc chn
 Adrenergic, các thuc kháng viêm không Steroid. Hi chng
hô hp do d ng vi Aspirin ch yu gp  ngi ln (khong 10%), nhng
đôi khi có th gp  tr em. HPQ do Aspirin hay gp tam chng: khó th,
mày đay, polip mi [6], [115].
1.2.3.3 Tp luyn và tng thông khí: Vn đng th lc là yu t ph bin
nht thúc đy làm xut hin cn HPQ,  mt s bnh nhân đây có th là
nguyên nhân duy nht [114]. Co tht ph qun do vn đng thng xut hin
trong vòng 5-10 phút sau vn đng (him khi xy ra ngay khi đang vn
đng). Bnh nhân s có triu chng HPQ đin hình hay là ho gây khó chu,
t nhiên ht trong trong vòng 30-45 phút, triu chng này ci thin nhanh
chóng khi dùng thuc đng vn 

2
hít, hay có th nga triu chng sau vn
đng bng cách điu tr trc đng vn 
2
gi ý chn đoán HPQ. Mt s
dng vn đng nh là chy b là yu t kch phát mnh [114]. Co tht ph
qun do vn đng có th xy ra trong mi thi tit, nhng thng xy ra khi
bnh nhân th không khí lnh, khô hn là không khí nóng m. Mt s tr em
b HPQ ch có triu chng khi vn đng. i vi nhóm này hay nghi ng


18
chn đoán HPQ, thc hin test vn đng rt có ích giúp chn đoán HPQ
[67], [117].

HPQ do gng sc đc gii thích là do s mt nc t niêm mc đng
hô hp, làm tng áp lc thm thu  lp lót ca đng dn khí dn đn gii
phóng các cht trung gian hóa hc gây co tht ph qun t nhng t bào mast.
Cng có nghiên cu cho rng vn đng gng s
c có th tng gii phóng acetyl
cholin gây co tht ph qun [6].
c đim ca khu vc nghiên cu: Thái Nguyên là mt thành ph
công nghip, có khu công nghip Gang Thép là cái nôi ca ngành luyn kim
c nc vi hàng chc c s sn xut gang, thép ln nh trên đa bàn. Nhà
máy Cán thép Gia Sàng là mt trong h thng sn xut thép ca khu công
nghip cung cp thép cho c nc và xut khu. Vi quy trình sn xut ln
nh vy lng khói, bi và nc thi ln liên quan đn môi trng xung
quanh, đc bit là gây nh hng môi trng và sc khe ngi dân trong
vùng nu quy trình x lý cht thi không đm bo.
1.3 Chn đoán hen ph qun

Chn đoán lâm sàng HPQ d dàng nhanh chóng da trên các triu
chng lâm sàng đin hình nh là khó th, ho, khò khè, nng ngc. Tuy nhiên
thm dò chc nng hô hp giúp đánh giá mc đ nng, hi phc, dao đng và
s gii hn lung khí cho phép khng đnh chn đoán hen. Hin nay có nhiu
cách khác nhau đ đánh giá gii hn lu
ng khí, nhng có 2 cách đc chp
nhn s dng rng rãi cho tr em trên 5 tui đó là hô hp ký đ đo th tích khí
th ra trong giây đu tiên (FEV1), dung tích sng gng sc (FVC) và lu
lng đnh th ra (PEF) [66].
Các giá tr d đoán ca FEV
1
, FVC, PEF da trên tui, gii, chiu cao có
đc t nghiên cu trên cng đng. Thut ng hi phc và dao đng đ cp đn
các thay đi triu chng kt hp vi thay đi gii hn lung khí t nhiên hay sau
điu tr. Thut ng hi phc thng đc áp dng cho trng hp phc hi