LIÊN QUAN ĐẾN HOA SEN - MỘT SỐ THUẬT NGỮ CẦN TRAO ĐỔI TRONG MỸ THUẬT doc

LIÊN QUAN ĐẾN HOA SEN - MỘT SỐ THUẬT
NGỮ CẦN TRAO ĐỔI



1. Thuật ngữ hoa bảo tiên
Theo cách gọi truyền thống từ các nhà nghiên cứu trước đây, hiện tượng đồ án có
tính tổ hợp giữa hoa sen, hoa cúc, hoa mẫu đơn sẽ tùy theo từng trường hợp được
gọi là hoa sen cách điệu, hoa cúc cách điệu hay hoa mẫu đơn cách điệu. Chữ “cách
điệu” được hiểu như một quá trình biến đổi, tái cấu trúc các cấu tạo tự nhiên của
một bông hoa thành một dạng thức đồ án đậm chất nghệ thuật. Cách thức diễn giải
như vậy rất phù hợp với mỹ học phương Tây, với hệ thống đào tạo của các trường
Mỹ thuật trước đây. Nhưng trong lĩnh vực Mỹ thuật tôn giáo (Tín ngưỡng), bất cứ
một hình tướng nào cũng liên quan đến thế giới biểu tượng, những ý niệm tôn giáo
– tín ngưỡng. Chúng ta không thể gọi kỳ lân là hươu cách điệu, nghê là chó cách
điệu, phượng hoàng là đại bàng cách điệu Hoặc như con rồng được tổ hợp các
tướng dữ từ chim ưng, cá sấu, hổ, cá… thì không biết phải gọi là cách điệu của con
gì!
Bảo tướng hoa, như tên gọi cho ta hình dung đây là loài hoa quý tổ hợp nhiều dạng
thức cao quý của các loài hoa khác, mà cụ thể là hoa sen, hoa mẫu đơn và hoa cúc.
Bảo tướng hoa hay còn có một số tên gọi khác như hoa Bảo tiên, hoa Bảo hoa.
Cuốn sách Mẫu hoa văn dân gian biểu thị những điều tốt lành do Hoài Phương sưu
tầm – NXB Văn hóa Thông tin – 2004, dịch là hoa Bảo tiên. Công thức tổ chức đồ
án dạng hoa này lấy hoa sen, hoa mẫu đơn và hoa cúc làm chủ thể. Cách thức cấu
tạo này khiến bông hoa trở nên đẹp một cách kỳ ảo. Lịch sử của sự phát triển đồ án
này liên quan đến quá trình Phật giáo thâm nhập vào Trung Hoa. Những chứng tích

khảo cổ cho thấy đồ án này bắt đầu thịnh hành ở Trung Quốc từ thời Ngụy Tấn,
Nam Bắc triều. ở phía sau một tấm gương đồng (giai đoạn này) đường kính 13 cm
xuất hiện đồ án tám bông hoa bảo tướng xoay quanh núm gương được trang trí
hình hoa đào. Sang tới thời Đường, đồ án này phát triển đến giai đoạn cực thịnh.
Người ta thấy nó trên các đồ tế khí, ngự dụng với đa dạng các chất liệu từ vải vóc,
kim khí hay sành sứ.
Sự phát triển của đồ án thực vật có liên quan tới Phật giáo đã dẫn đến sự thay đổi
nhanh chóng truyền thống mỹ học Trung Hoa. Nếu như những đồ án từ thời Xuân
Thu, Chiến Quốc đến Tần, Hán, chủ thể chính vẫn là hình các loài cầm thú và hình
kỷ hà. Cho tới thời Ngụy Tấn, Nam Bắc triều, tại các Phật động (thạch quật) trên
các bức bích hoa chúng ta thấy cơ man là cỏ cây hoa lá. Nỗ lực thâm nhập, dung
hòa, tiếp biến của Phật giáo đã đưa hoa sen vào cùng với hoa mẫu đơn (Nho giáo)
và hoa cúc (Lão giáo) như một thông điệp của tam giáo đồng nguyên.
ở Việt Nam, đồ án bảo tướng hoa phát triển mạnh thời Lý - Trần, không chỉ trong
chùa chiền mà cả chốn cung đình. Hoa bảo tiên ở chùa Phật Tích (Bắc Ninh), Long
Đọi (Hà Nam) thời Lý, ở tháp chùa Phổ Minh – thời Trần là những đồ án xuất sắc
nhất về nghệ thuật. Sang tới thời Lê, dù cho Nho giáo chiếm vai trò chủ đạo (có lẽ
chỉ trên phương diện chính trị), đồ án hoa bảo tiên vẫn phát triển mạnh mẽ. Trên
bậc điện Kính Thiên (Hà Nội) hoa bảo tiên được chạm khắc vô cùng tinh tế. Một
minh chứng rõ nét nữa, trong hệ thống hoa văn xuất hiện trên bia đề danh tiến sỹ ở
Văn Miếu Hà Nội thời Lê - Mạc, hoa bảo tiên được trông thấy nhiều nhất trong các
dạng đồ án thực vật. Như vậy hoa bảo tiên đã tồn tại không chỉ trên sách vở và có
một bề dày lịch sử trong mỹ thuật Việt.

2. Thuật ngữ ngói cánh sen
Cũng liên quan đến hoa sen, có một thuật ngữ rất đáng ngờ là ngói mũi hài – mà ở
bài viết này, chúng tôi đề nghị nên thống nhất gọi là ngói cánh sen. Trong tài liệu
khảo cổ học và lịch sử mỹ thuật, các chuyên gia vẫn gọi loại ngói giống như chiếc
hài là ngói mũi hài1. PGS.TS Tống Trung Tín ở bài viết Hoàng thành Thăng Long
giới thiệu những phát hiện khảo cổ ở khu vực hoàng thành trong đợt khai quật từ

tháng 12/2002 đến tháng 8/2003 gọi loại ngói này là ngói mũi hài. Tuy vậy, bản
thân trong giới khảo cổ học dường như cũng chưa nhất trí trong việc phân định
giữa ngói mũi hài và ngói cánh sen.Tại di chỉ khảo cổ 62 - 64 Trần Phú (Hà Nội)
được khai quật cuối tháng 12/2007, các nhà khảo cổ đã tìm thấy những mảnh ngói
cánh sen có niên đại TK XIII - XIV - theo thông báo với truyền thông. Năm 2008,
phát hiện ở khu vực Thông Đàn (Yên Tử) theo thông báo của Nguyễn Văn Anh
(Viện Khảo cổ học) đã đào thấy những viên ngói thời Lê Trung Hưng. Trên ngói in
hai chữ Vân Phong. Nguyễn Văn Anh gọi ngói này là ngói cánh sen.
Trở lại với tiêu chí của một thuật ngữ khoa học, xét về việc mô tả thuần túy thị giác
thì ngói cánh sen và ngói mũi hài không khác nhau là bao - cho ta hình dung về
một loại ngói mũi nhọn về phía trước và mũi ngói uốn cong lên trên. Nhưng xét về
ý niệm tôn giáo, mũi hài không có nghĩa và cũng không tao nhã gì. Trái lại, hãy
hình dung về những mái ngói đỏ rực trong nắng như muôn ngàn cánh sen đang hé
nở dưới trời xanh. Năm 2011, trong lần đi điền dã với GS Trần Lâm Biền ở đình
Hoành Sơn, chúng tôi còn thấy trong một đống ngói cổ sau đình có mấy loại ngói
lá, trong đó có một loại ngói cánh sen có in nổi hình bông hoa sen lên trên mặt
ngói. Hoa sen đã hiện diện gần như hầu khắp các thành tố kiến trúc của người Việt,
từ viên gạch lát nền ngoài sân, chân tảng cột trong nhà, trên các vì kèo… lên tới
mái và thậm chí cả bờ nóc. Đền vua Lê còn bảo lưu khá nguyên vẹn dạng thức đồ
án nề ngõa trên bờ nóc, ở chính giữa bờ nóc có hình lá sen đang đỡ lấy quầng lửa -
thái dương.
Thuật ngữ khoa học có thể xuất phát từ những tên gọi thuần tùy dân gian như
những tên gọi các thành tố kiến trúc đình làng: cốn, kẻ, bụng lợn, ván bưng, ván
gió, con rường, khu đĩ… Nhưng có những tên gọi mang tính bác học như quán tẩy,
nghi trượng, hương án, hương đỉnh, bát bảo, hoành phi… Dẫu sao, tên gọi cũng chỉ
là tên gọi, nhưng chính danh thì bao giờ cũng tốt hơn, đặc biệt trong bối cảnh Việt
Nam đang hội nhập sâu với thế giới không chỉ kinh tế, chính trị mà còn cả trên các
phương diện văn hóa, tín ngưỡng. Có chính danh mới thấy hết cái phổ quát và độc
đáo của từng nền văn hóa trong tương quan với thế giới.
TRẦN HẬU YÊN THẾ

1 Người Hán ở phương Bắc phổ biến ngói ống, người Yue ( Việt) ở phía Nam (
vùng từ An Huy) rất nổi tiếng với loại ngói vảy cá. Có thể loại ngói mũi sò mà
chúng ta vẫn gọi có nguồn gốc từ ngói vảy cá. Người Chăm có loại ngói lá khiến ta
liên tưởng đến những lá tre. So sánh về hình dạng, ngói cánh sen giống hệt như
ngói mũi hài.