Nền văn minh Inca và Ai Cập

I. KHÁI QUÁT VỀ HAI NỀN VĂN MINH INCA VÀ AI CẬP
Thời gian tồn tại của hai nền văn minh Inca và Ai Cập là một khoảng cách
rất lớn. Tuy nhiên, dù có sự cách biệt về không gian và thời gian tồn tại thì hai nền
văn minh này vẫn là những đóng góp lớn lao cho văn minh nhân loại. Hơn thế nữa,
người ta nhận thấy rất nhiều điểm tương đồng giữa hai nền văn minh này trong cả
đời sống vật chất lẫn tinh thần.

1. Thời gian tồn tại của hai nền văn minh Inca và Ai Cập
Thời kỳ mà chúng ta thường coi là Ai Cập cổ đại cũng là thời kỳ mà các
pharaông trị vì Ai Cập, tức là từ năm 3000 trước Công nguyên. Vào sơ kỳ của Thời
đại Đồ đá, dân cư Ai Cập đã sinh sống tại các vùng khá cao so với mực nước biển,
gần sông Nil, từ vùng châu thổ đến Aswan. Kể từ khoảng 5000 năm trước Công
nguyên, những người di cư từ Palextin và Xiri, từ các bộ lạc Libi ở phía tây, từ
Nubia ở phía nam đã tới định cư ở Ai Cập
(1)
. Một số người đã bị hấp dẫn bởi đất đai
màu mỡ của xứ xở này nên đã ở lại nơi đây. Những cư dân đầu tiên của Ai Cập đã
bắt đầu trồng lúa mạch, nuôi gia súc, lập nên những xóm làng với những túp lều
vách đất trên đồng bằng đất bồi, ở đó họ được an toàn trước những trận lụt hàng
(1)
George Hart, Lê Mạnh Chiến dịch, Ai Cập cổ đại, Nxb Kim Đồng, Hà Nội, 2002, tr 8.
1
Đế chế Inca trên bản đồ
châu Mỹ những năm 1500
Bản đồ bố trí kim tự tháp ở Ai Cập
năm của sông Nil. Người ta tìm thấy những phiến bằng đá, những vật bằng ngà voi
được chạm khắc tinh vi, hay các khay bằng đá cùng những ấm chén rất đẹp được
chôn cùng với chủ nhân của chúng trong những hầm mộ có niên đại sớm hơn 3000
năm trước Công nguyên. Đó chính là những dấu tích của văn minh Ai Cập.
Những gì người ta biết được về Inca không nhiều như Ai Cập bởi người Inca
không có hệ thống chữ viết. Vì thế, việc xác định thời gian tồn tại của nền văn

minh này đến nay vẫn là một câu hỏi. Inca- một vương quốc rộng lớn nằm trên dãy
núi Andes thuộc Nam Mỹ, được tạo ra bởi người Quechua, một tộc người bản đia
tại châu Mỹ vào thế kỷ 15 sau Công nguyên. Phần lớn những gì người ta biết được
về người Inca bắt nguồn từ những ghi chép của người Tây Ban Nha xâm lược vào
thế kỷ 16 còn trước đó đế chế Inca tồn tại từ bao giờ vẫn chưa xác định được.
Nhiều người cho rằng nền văn minh Inca còn tồn tại sớm hơn văn minh Ai Cập, tuy
nhiên vẫn chưa có bằng chứng chứng minh được điều này. Người Inca đã xây dựng
được một nền văn minh phong phú và rực rỡ với hơn 9 triệu dân.
Người Inca đã chinh phục được một số bộ tộc láng giềng khi họ mở rộng khu
vực ảnh hưởng ra khỏi thung lũng Cuzco thuộc cao nguyên của Peru ngày nay. Đất
đai của Inca dần dần lên tới 906.500km
2 (2)
. Phần lãnh thổ này kéo dài từ đình của
dãy Andes, mở rộng sang bờ Thái Bình Dương và lưu vực Amazon. Trung tâm
chính trị của Inca thuộc Peru ngày nay và lãnh thổ Inca bao gồm Ecuardo, Bolivia,
bắc Chile và tây bắc ArgentinAi Cập. Địa hình vùng này là những cao nguyên đồng
cỏ, rừng cây bụi thấp, sa mạc và các thung lũng sông màu mỡ.
Hầu hết các ý kiến và nghiên cứu đều cho rằng văn hoá của người Inca phát
triển từ các nền văn minh châu Mỹ bản địa sớm hơn ở vùng Andes. Theo truyền
thuyết, người Inca được biết đến là những nhóm nhỏ những người hiếu chiến và
sống gần Hồ Titicaca thuộc đông nam Peru trước thế kỷ 13.
2. Không gian tồn tại
(2)
/>2
Nền văn minh Ai Cập còn gọi là nền văn minh sông Nil bởi chính con sông
này đã tạo ra nơi sản sinh ra một trong các nền văn minh sớm nhất thế giới này.
Sông Nile là con sông dài nhất thế giới, có bảy nhánh đổ ra Địa Trung Hải. Phần hạ
lưu sông Nile rộng lớn, giống như hình tam giác dài 700km, hai bên bờ sông rộng
từ 10 đến 50km, tạo thành một vùng sinh thái ngập nước – một đồng bằng phì
nhiêu với động thực vật đa dạng và đông đúc

(3)
. Hàng năm từ tháng 6 đến tháng 9,
nước lũ sông Nile dâng lên làm tràn cả khu đồng bằng rộng lớn và bồi đắp một
lượng phù sa khổng lồ, màu mỡ. Các loại thực vật chủ yếu như: đại mạch, tiểu
mạch, chà là, sen… sinh sôi nảy nở quanh năm. Ai Cập cũng có quần thể động vật
đa dạng và phong phú, mang đặc điểm đồng bằng – sa mạc như voi, hươu cao cổ,
sư tử, trâu, bò, cá sấu, các loài cá, chim… Tất cả những điều kiện thiên nhiên ưu
đãi đã góp phần hình thành nền văn minh Ai Cập sớm nhất.
Tồn tại trong bối cảnh lịch sử khác nhau và ở hai khu vực khác nhau, môi
trường sống của người Inca cũng khác so với người Ai Cập. Với khí hậu khắc
nghiệt và địa hình núi cao của dãy Andes, điều kiện tưới tiêu nông nghiệp và giao
thông của người Inca khó khăn hơn so với người Ai Cập. Tuy nhiên, họ cũng chọn
được cho minh các hình thức sản xuất phù hợp. Từ duy trì được nguồn lương thực
họ tạo dựng được những giá trị về đời sống vật chất và tinh thần. Tất cả những yếu
tố đó làm nên nền văn minh Inca.
Văn minh Ai Cập được hình thành trong điều kiện thiên nhiên thuận lợi, hài
hoà hơn so với văn minh Inca. Tuy nhiên, một điều đáng ghi nhận đó là sự nỗ lực
cải tạo thiên nhiên và xây dựng nên những giá trị tốt đẹp của cư dân thuộc hai nền
văn minh này. Những giá trị ấy dù ít hay nhiều vẫn tồn tại cho đến ngày nay được
ghi nhận như những di sản lớn mà người xưa để lại cho nhân loại.
3. Nguyên nhân sụp đổ của hai nền văn minh
Bất kỳ một thực thể nào tồn tại trên Trái Đất đều nằm trong quy luật hình
thành, phát triển rồi suy tàn và được thay thế bởi những thực thể mới. Do những
(3)
/>3
điều kiện chủ quan lẫn khách quan về yếu tố con người, môi trường, hoàn cảnh lịch
sử mà hai nền văn minh Inca và Ai Cập đã không tránh được sự sụp đổ cho dù
những giá trị về văn hoá mà họ xây dựng được là vô cùng to lớn.
Từ thế kỷ X trước Công nguyên, Ai Cập hết bị chia cắt bởi những mâu thuẫn
giữa các tầng lớp trong xã hội lại bị ngoại tộc thống trị. Đặc biệt, từ năm 525 trước

Công nguyên, Ai Cập bị nhập vào đế quốc Ba Tư ở Tây Á. Năm 332 trước Công
nguyên, Ai Cập bị Alexandre ở Makedonia chinh phục. Sau khi đế quốc
Makedonia tan rã, Ai Cập thuộc quyền thống trị của một vương triều Hy Lạp gọi là
vương triều Ptoleme (305 – 30 trước Công nguyên). Đến năm 30 trước Công
nguyên, Ai Cập thành một tỉnh của đế quốc La Mã. Từ đó cho đến nay, những gì
người ta biết được về nền văn minh Ai Cập là nhờ những di sản văn hoá mà họ để
lại. Nền văn minh Ai Cập phát triển rực rỡ một thời kết thúc do sự xâm chiếm của
đế chế La Mã.
Muộn hơn rất nhiều sơ với văn minh Ai Cập, văn minh Inca cũng như những
nền văn minh khác tồn tại ở Nam Mỹ đã bị thực dân phương nhòm ngó khi lục địa
mới này được khám phá. Năm 1532, người Tây Ban Nha đầu tiên là Francisco
Pizzaro đã đặt chân tới đế quốc Inca. Sự giàu có ở nơi đây đã khiến người Tây Ban
Nha nổi lòng tham và muốn chinh phục. Ngay từ vài năm trước đó người Inca đã
mắc phải những bệnh mà trước nay họ chưa từng có (đậu mùa và sởi), lan truyền
qua Trung Mỹ đến phía nam với hậu quả chết người. Khi Pizzaro đến, vương quốc
Inca không còn là một vương quốc hùng cường nữa mà là một quốc gia đang chìm
đắm trong cuộc chiến kế thừa giữa hai anh em Atahualpa và Huascar. Cuộc nội
chiến này đã lay chuyển nền móng của vương quốc và sự bất bình của các dân tộc
bị thống trị càng làm cho quốc gia này nhanh chóng sụp đổ. Tuy vậy, cuộc chinh
phục của người Tây Ban Nha đối với đế chế Inca không hề dễ dàng. Mãi đến năm
1572, người Inca mới bị chinh phục hoàn toàn
(4)
. Lịch sử 100 năm của đế chế Inca
kết thúc.
(4)
Rupert Mathews, Mai Thu Hà dịch, Thám hiểm, Nxb Kim Đồng, Hà Nội, 2000, tr 16.
4
Qua nhiều thế kỷ nhưng những giá trị mà người Inca và Ai Cập tạo dựng
được vẫn tồn tại bền vững và có một điểm đặc biệt là rất nhiều điểm tương đồng
được nhận thấy giữa hai nền văn minh này.

II. SỰ TƯƠNG ĐỒNG VÀ KHÁC BIỆT GIỮA HAI NỀN VĂN MINH
INCA VÀ AI CẬP
Những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai nền văn minh Inca và Ai Cập
được thể hiện qua các giá trị văn hoá vật chất lẫn tinh thần mà họ tạo dựng nên.
1. Trong hoạt động sản xuất
Một điểm chung có thể nhận thấy trong hoạt động sản xuất của người Inca và
Ai Cập là họ cùng là những cư dân nông nghiệp, trồng trọt và chăn nuôi đóng vai
trò chủ đạo trong đời sống của họ. Tuy nhiên, điểm khác biệt nằm ở điều kiện thiên
nhiên giành sự ưu đãi nhất định cho họ. Có thể nói, người Ai Cập có điều kiện
thuận lợi hơn trong các hoạt động kinh tế so với người Inca. Nhưng họ đều tìm ra
những cách thích hợp để thích nghi được với môi trường sinh sống.
Sa mạc còn gọi là vùng Đất Đỏ, chiếm hơn 90% diện tích Ai Cập, nhưng chỉ
có một số khu dân cư nhỏ ở các thung lũng sông và các ốc đảo
(5)
. Người Ai Cập
sống trên hai bờ sông Nil hoặc bên cạnh những kênh đào từ sông Nil toả ra. Gần
sông Nil có vùng Kemet, hoặc là vùng Đất Đen (vì đất ở đây có màu đen sẫm, rất
màu mỡ), ở đó nông dân gieo trồng ngũ cốc. Nếu không có vùng đất màu mỡ này
thì hẳn sẽ chẳng có nền văn minh nào ở Ai Cập. Từ những thời kỳ xa xưa cho đến
tận ngày nay, đối với đa số dân cư Ai Cập, lối sống của họ phụ thuộc vào việc khai
thác các tài nguyên nông nghiệp phong phú ở đây. Nước lụt của sông Nil mở đầu
một năm làm ăn cho người nông dân Ai Cập, khi mà nước dâng đầy cửa sông Nil
Xanh và sông Nil Trắng, hội lưu đúng ở phía bắc thành phố Khactum của Sudan
làm cho sông Nil mang phù sa đổ vào Ai Cập. Khi nước sông Nil rút xuống, nông
dân Ai Cập làm đất gieo lúa mạch và lúa mì. Kết quả thường là một vụ gặt bội thu
(5)
George Hart, Lê Mạnh Chiến dịch, Ai Cập cổ đại, Nxb Kim Đồng, Hà Nội, 2002, tr 8.
5
vào mùa hè. Việc làm nông nghiệp của người Ai Cập cũng được hỗ trợ bằng nhiều
loại nông cụ, họ còn biết đào kênh để dẫn nước vào ruộng. Bên cạnh trồng trọt,

chăn nuôi cũng đóng vai trò rất quan trọng đối với người Ai Cập. Số gia súc mà
một người Ai Cập cổ đại làm chủ là thước đo quan trọng về mức độ giàu có của
người đó. Dù điều kiện tự nhiên hỗ trợ nhiều cho nông nghiệp của người Ai Cập
nhưng gặp năm thời tiết khắc nghiệt, mùa màng cũng có khi thất bát, dân chúng có
thể bị đói trầm trọng.
Cuộc sống của người Inca cũng dựa vào nông nghiệp và việc sử dụng cẩn
trọng các nguồn tài nguyên thiên nhiên thưa thớt. Để đề phòng nạn đói và cung cấp
lương thực cho dân số khổng lồ so với điều kiện trên núi cao, gần như toàn bộ các
sườn đồi, núi đều được canh tác theo hình bậc thang và được tưới nước bằng kênh
đào. Lương thực dư thừa được trữ trong các nhà kho đặc biệt, bảo vệ chống mưa và
trong đó có gió thổi tuần hoàn để chống hư thối. Ngô, khoai tây, hạt qinoa (hạt
diêm mạch), bí, cà chua, lạc và ớt được trồng trên các cánh đồng bậc thang trên
cao. Họ nuôi Ilama (lạc đà không bướu), vịt, alpaca và chuột lang làm gia súc, lấy
len lạc đà, lấy thịt ăn và để chở hàng hoá.
Chính nhờ sự linh hoạt mà người Inca và Ai Cập đã thích nghi với những
điều kiện sống dù là khắc nghiệt hay thuận lợi. Không chỉ duy trì cuộc sống mà họ
còn phát minh ra những công cụ lao động, những kỹ thuật canh tác trong nông
nghiệp… và tất cả đều có thể coi là những giá trị văn hoá vật chất to lớn của hai
nền văn minh này.
6
Ruộng bậc thang của
người Inca
2. Trong tổ chức xã hội
Xã hội Inca và Ai Cập còn được biết bởi sự quản lý và tổ chức chặt chẽ với
những hình thức và biện pháp khác nhau. Ở nhiều mức độ, sự quản lý đó thể hiện
được uy quyền của những người thống trị trong xã hội.
Để quản lý cho dễ, người Ai Cập cổ đại chia vương quốc thành nhiều vùng,
được gọi là nome. Các nome có thể được bắt đầu từ thời kỳ Tiền triều đại (trước
năm 3100 trước Công nguyên), khi đó các vùng được tự trị như tiểu đô thị. Hệ
thống cai trị này phổ biến dưới nhiều thời pharaông Ai Cập, vương quốc đã được

chia thành 42 nome. Thời kỳ suy yếu, Ai Cập được chia thành 22 nome
(6)
. Trong
mỗi vùng việc cai trị được trao cho một người đứng đầu với đầy đủ quyền lực. Địa
vị thủ lĩnh của một vùng được phép truyền từ đời này sang đời khác hoặc do sự bổ
nhiệm của pharaông.
Sự cai trị của Ai Cập áp đặt khác nhau về số thuế phải đóng của các cư dân.
Người ta chưa xác định được từ khi nào người dân Ai Cập phải đóng thuế bằng các
hình thức hoặc là sản phẩm, hoặc là lao động. Vị quan điều hành hệ thống thuế
thông qua một bộ của bang, vùng. Các loại thuế phải nộp dựa trên kết quả các
ngành nghề thủ công và lợi tức. Các chủ đất phải nộp thuế bằng các sản phẩm thu
hoạch trên đất đai của họ. Người dân lao động phải nộp thuế cho mảnh đất mà họ
kiếm sống. Mỗi thành viên trong các gia đình buộc phải trả thuế bằng sức lao động
ở các công trường bằng số lượng vài tuần trên một năm, ví dụ như đào kênh hay
làm việc ở các khu khai khoáng. Tuy nhiên, những người giàu có được phép thuê
những người đàn ông nghèo khổ đi đóng thuế lao động cho mình.
Chính quyền của người Inca cũng dựa trên việc sử dụng lao động nặng nhọc
của thường dân. Những người đàn ông tráng kiện phải phục vụ trong quân đội Inca
hoặc lao động khổ sai trên các công trình công cộng như kênh thuỷ lợi, đường sá và
toà nhà công cộng. Để kiểm soát chặt chẽ người dân và công việc họ làm, chính
quyền Inca thường xuyên tiến hành điều tra và thống kê dân số. Quipucamayoc là
(6)
/>7