Tài liệu môn đường lối - ĐẢNG LÃNH ĐẠO, THỰC HIỆN ĐỔI MỚI ĐƯỜNG LỐI ĐỐI NGOẠI (1986 - 1991)

ĐẢNG LÃNH ĐẠO, THỰC HIỆN ĐỔI MỚI
ĐƯỜNG LỐI ĐỐI NGOẠI (1986 - 1991)
1. Đổi mới tư duy và hoạt động đối ngoại của Đảng thời kỳ 1986 - 1989
Để góp phần đề ra chính sách đối ngoại trong Đại hội VI của Đảng
ngay từ ngày 12-6-1986, Bộ Chính trị đã đề ra nghị quyết số 32 Về tình hình
thế giới và chính sách đối ngoại của Đảng ta. Nghị quyết đã khẳng định
những cố gắng về mặt đối ngoại của Việt Nam từ năm 1975 đến nay tăng
cường sự hợp tác toàn diện với các nước trong cộng đồng XHCN, góp phần
vào cuộc đấu tranh duy trì hoà bình, độc lập dân tộc, dân chủ và CNXH.
Nghị quyết cho rằng xu thế của thời đại đang tiến đến một thế giới hoà
bình, hợp tác, cùng phát triển trên cơ sở tôn trọng độc lập, chủ quyền mỗi quốc
gia. Tuy vậy, đế quốc Mỹ vẫn chưa từ bỏ âm mưu bá chủ của thế giới, ráo riết
chạy đua vũ trang, tiến hành các vụ thử hạt nhân. Mỹ đang cùng các thế lực
chống Việt Nam tìm mọi cách không chế ba nước Đông Dương. Nghị quyết xác
định chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước Việt Nam là ra sức kết hợp tốt
nhất sức mạnh của dân tộc và sức mạnh của thời đại, góp phần giữ vững hoà
bình ở Đông Dương, Đông – Nam Á và trên toàn thế giới, củng cố quan hệ với
Lào và Campuchia, tăng cường quan hệ hữu nghị, hợp tác toàn diện với Liên Xô
và các nước trong cộng đồng XHCN, tranh thủ điều kiện quốc tế thuận lợi nhất
cho việc thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, góp
phần tích cực vào cuộc đấu tranh của nhân dân thế giới vì hoà bình, độc lập dân
tộc, dân chủ và CNXH. Nghị quyết đã nêu ra nguyên tắc giải quyết vấn đề
Campuchia bằng con đường hoà bình, tôn trọng độc lập, chủ quyền của
Campuchia, vì lợi ích của cách mạng ba nước Đông Dương, góp phần xây dựng
Đông – Nam Á thành khu vực hoà bình ổn định, hợp tác cùng phát triển.
Hạn chết của nghị quyết là chưa nhận thức được những diễn biến mới,
sự phức tạp của tình hình Đông Âu và Liên Xô.
1
Tình hình đất nước trước Đại hội VI diễn biến phức tạp. Sản xuất trong
nước bị đình đốn, lưu thông rối ren. Lạm phát lên tới đỉnh điểm
(1)

.
Hội nghị lần thứ 11 Ban chấp hành Trung ương (khoá V) vào nửa cuối
tháng 11-1986 đã thông qua Dự thảo báo cáo chính trị trình Đại hội VI được
bổ sung và hoàn chỉnh bằng những quan điểm đổi mới của Hội nghị Bộ chính
trị tháng 8-1986. Nhiệm vụ đối ngoại được nêu bổ sung là cần có chính sách
mềm dẻo hơn, nhưng không được có ảo tưởng và mất cảnh giác với các thế
lực thù địch.
Nhằm tạo bầu không khí chính trị quốc tế thuận lợi cho Đại hội VI,
trong ba ngày 10, 11 và 12 tháng 11-1986 tại Matxcơva, đồng chí Trường
Chinh Tổng Bí thư Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đã
dự cuộc họp các Tổng bí thư, Bí thư thứ nhất của Đảng Cộng sản các nước
XHCN và gặp riêng Tổng bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô bàn bạc việc phối
hợp hoạt động kinh tế và phối hợp hoạt động chính trị theo hướng cải tổ mối
quan hệ các nước trong Hội đồng tương trợ kinh tế, phát triển liên kết kinh tế,
hợp tác hoá và chuyên môn hoá sâu, phát huy tiềm năng của từng nước và
toàn cộng đồng. Cuộc họp đã thống nhất việc đổi mới quan hệ hợp tác theo
chiều sâu và tăng cường việc ủng hộ, giúp đỡ ba nước Việt Nam, Cuba, Mông
Cổ. Đồng chí Trường Chinh đã thông báo Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên
Xô Goocbachốp về việc chuẩn bị Đại hội lần thứ VI của đối ngoại, cảm ơn
Đảng và Nhà nước Liên Xô đã ủng hộ những yêu cầu đổi mới của Đảng và
nhân dân Việt Nam, nhất là việc chuyển hướng đầu tư, giãn tiến độ đối với
một số công trình, giúp thêm vật tư nguyên liệu và phát huy công suất hiện
có.
Sau mấy năm chuẩn bị công phu, Đại hội VI của Đảng được tiến hành
từ ngày 5 đến ngày 18-12-1986 tại Hà Nội.
Đại hội VI giải quyết nhu cầu lịch sử đặt ra từ sau cuộc kháng chiến
(1)
Đảng cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII. Nxb Chính trị Quốc gia,
H.1996, tr.10.
2

chống Mỹ kết thúc mà Đại hội V chưa giải quyết được về cơ bản. Đó là nhu
cầu tìm ra con đường để Việt Nam thoát khỏi khủng hoảng và quá độ lên
CNXH phù hợp với Việt Nam. Với tinh thần nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá
đúng sự thật. Đại hội cho rằng: “Trong mười năm qua đã phạm nhiều sai lầm
trong việc xác định mục tiêu và bước đi về xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật
cải tiến XHCN và quản lý kinh tế”
(1)
.
Những sai lầm đó là nghiêm trọng, kéo dài về chủ trương, chính sách
lớn, sai lầm về chỉ đạo chiến lược và tổ chức thực hiện. “Khuynh hướng tư
tưởng chủ yếu của những sai lầm ấy, đặc biệt là những sai lầm về chính sách
kinh tế, là bệnh chủ quan, duy ý chí, lối suy nghĩ và hành động giản đơn nóng
vội, chạy theo nguyện vọng chủ quan, là khuynh hướng buôn lỏng trong quản
lý kinh tế xã hội, không chấp hành nghiêm chỉnh đường lối và nguyên tắc của
Đảng”
(2)
. Những sai lầm và khuyết điểm trong lãnh đạo kinh tế - xã hội bắt
nguồn từ những khuyết điểm trong hoạt động tư tưởng, tổ chức và công tác
cán bộ của Đảng”
(3)
, và do “sự lạc hậu về nhận thức lý luận và vận dụng các
quy luật đang hoạt động trong thời kỳ quá độ”.
Báo cáo chính trị khẳng định trách nhiệm trước hết thuộc về Ban chấp
hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Hội đồng Bộ trưởng, Đại hội VI
đã “Không đánh giá thấp những nguyên nhân khách quan, Đại hội đã nghiêm
khắc nêu ra những nguyên nhân chủ quan của tình hình khó khăn là do những
sai lầm, khuyết điểm trong sự lãnh đạo, quản lý của Đảng và Nhà nước”
(4)
. Để
khắc phụ những sai lầm, khuyết điểm và những bất cập dẫn đến khủng hoảng

kinh tế - xã hội đòi hỏi phải đổi mới toàn diện bắt đầu từ đổi mới tư duy,
trước hết là tư duy kinh tế để xây dựng mô hình mới về xây dụng CNXH ở
Việt Nam trong thời đại mới. Đổi mới tư duy phải trên cơ sở phương pháp
luận khoa học của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh để có
(1)
Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại biểu toàn quốc lần thứ VI, Nxb Sự thật, H.1986, tr 19, 26.
(2)
Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, Nxb Sự thật, H.1986, tr.19, 26.
(3)
Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, tr.27.
(4)
Lê Mậu Hãn: Đảng Cộng sản, các Đại hội và Hội nghị Trung ương, Nxb Sự thật, H.1995, tr.125, 126.
3
nhận thức đúng về CNXH khoa học và những quy luật cần nắm vững và vận
dụng trong quá trình xây dựng mô hình CNXH phù hợp với điều kiện Việt
Nam.
Đại hội cho rằng, phát triển và củng cố quan hệ đoàn kết giữa ba nước
Đông Dương là quy luật sống còn và phát triển của cả ba dân tộc anh em, làm
cho mỗi nước và cả nước vững mạnh làm thất bại âm mưu và thủ đoạn chia tẽ
của kẻ thù.
Xác định nhiệm vụ đối ngoại “ra sức kết hợp sức mạnh dân tộc với sức
mạnh của thời đại” trong điều kiện mới là một quyết định đúng, một nhận
thức mới của Đại hội VI và là quyết định đúng đắn của Đảng và Nhà nước
Việt Nam trên cơ sở quán triệt sâu sắc các bài học rút ra từ thời kỳ đấu tranh
giải phóng dân tộc, nhất là từ khi đất nước độc lập, thống nhất.
Đây là quan điểm của học thuyết Mác – Lênin về sứ mệnh lịch sử của
giai cấp vô sản. Giai cấp vô sản chỉ có thể thực hiện thắng lợi sứ mệnh lịch sử
của mình khi biết tổ chức lại trên phạm vi quốc tế, nghĩa là biết kết hợp sức
mạnh của dân tộc và sức mạnh của thời đại. Cùng tồn tại hoà bình thể hiện
sách lược đúng đắn của Đảng và Nhà nước Việt Nam trong một thế giới đa

dạng, khi CNTB vẫn còn đang mạnh. Cùng tồn tại hoà bình mới tạo ra bầu
không khí ổn định, hữu nghị hợp tác là điều kiện tiên quyết để đảm bảo sự
phát triển của mỗi dân tộc và nhân loại.
Hoà bình ở mỗi khu vực và hoà bình ở trên thế giới có quan hệ gắn kết
với nhau. Thế giới có hoà bình thì các khu vực mới có hoà bình và hoà bình ở
mỗi khu vực là một bộ phận trong nền hoà bình của thế giới. Do vậy, cùng
nhau giữ vững hoà bình ở Đông – Nam Á và hoà bình thế giới luôn là phương
châm trong đường lối, chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước Việt Nam.
Nhiệm vụ đối ngoại của Việt Nam là tranh thủ tối đa những điều kiện
quốc tế thuận lợi để thực hiện những mục tiêu tổng quát của cách mạng Việt
Nam. Trước hết trong điều kiện đất nước còn nhiều khó khăn phải giải quyết
4
những vấn đề cấp bách như ổn định tình hình kinh tế - xã hội và tạo ra những
tiền đề cần thiết cho chặng đường tiếp theo. Đồng thời chỉ rõ phương hướng,
giải pháp đối với từng đối tác cụ thể cho phù hợp với sự thay đổi của nó trong
xu thế phát triển chung của thế giới.
Với Liên Xô và các nước XHCN, Việt Nam coi Liên Xô là đối ngoại
quan trọng nên: “Tăng cường đoàn kết và hợp tác toàn diện với Liên Xô luôn
là hòn đá tảng trong chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước”
(1)
. Quan
điểm đó là thuỷ chung, nhất quán trong suốt thời gian từ sau khi Việt Nam
thống nhất đất nước, nhất là từ Đại hội VI, Liên Xô được Việt Nam đánh giá
cao trong hệ thống XHCN thế giới. Liên Xô đóng vai trò quan trọng trong hệ
thống XHCN thế giới, luôn có ảnh hưởng sâu sắc, giữ vai trò quyết định to
lớn trong cục diện thế giới. Sự giúp đỡ của Liên Xô đối với Việt Nam là rất
lớn lao. Tính đến năm 1986 (Đại hội VI Đảng Cộng sản Việt Nam) sau hơn
30 năm Liên Xô – Việt Nam ký các hiệp định thương mại, trao đỏi hàng hoá
giữa hai nước tăng lên 100 lần, Liên Xô giúp Việt Nam hơn 200 dự án trong
các ngành kinh tế quan trọng. Liên Xô đã đào tạo theo hướng bao cấp toàn bộ

và đơn phương cho Việt Nam một đội ngũ chuyên gia có khoảng 20.000 trình
độ đại học, 2.000 phó tiến sĩ, 70 tiến sĩ, trong nhiều lĩnh vực khoa học, ngành
nghề khác nhau”
(2)
. Với các nước XHCN, Việt Nam “tiếp tục tăng cường
quan hệ hữu nghị và hợp tác với các nước thành viên Hội đồng tương trợ kinh
tế và mở rộng quan hệ với các nước XHCN khác”
(3)
. Việt Nam và các nước
XHCN hợp tác từ hình thức viện trợ kinh tế kỹ thuật tiến tới hợp tác toàn diện
trên mọi lĩnh vực kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng. Việt Nam tham gia vào
Hội đồng tương trợ kinh tế, cùng các nước ký hiệp định song phong và đa
phương. Mở rộng quan hệ với các nước để Việt Nam đứng vững trên đôi chân
của mình mà tiên lên. Từ cuối năm những năm 1970, 1980 để khắc phục tình
trạng trì trệ, khủng hoảng của các nước XHCN, nhiều nước XHCN đã tiến
(1)
Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI. Sđd tr.99, 200.
(2)
Tạp chí Giáo dục lý luận, số 7-1986, tr.69.
(3)
Đảng Cộng sản: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI. Sđd tr.101.
5
hành cải tổ, cải cách tiếp theo những cuộc cải cách nửa vời từ giữa những
năm 50 và 60 của Liên Xô, Nam Tư, Hunggari… Đi tiên phong trong những
cuộc cải cách để xây dựng mô hình CNXH mới là Trung Quốc (12-1978),
Liên Xô (1986). Tình hình thế giới những buổi đầu khi Việt Nam đổi mới
diễn biến nhanh và phức tạp.
Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện địa mở ra con đường phát
triển nhanh của nền kinh tế thế giới. Nền sản xuất vật chất và đời sống xã hội
của các nước trong cộng đồng quốc tế đang trong quá trình quốc tế hoá, toàn

cầu hoá sâu sắc. Toàn cầu hoá thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển mạnh
mẽ đòi hỏi các quốc gia phải cải cách thể chế và cơ cấu kinh tế để có sức
mạnh trong cuộc cạnh tranh trên thế giới. Các nước vừa hợp tác, vừa đấu
tranh trong cùng tồn tại hoà bình cùng chạy đua về kinh tế và khoa học kỹ
thuật. Trước tình hình đó, các nước lớn, nhỏ đều phải điều chỉnh chiến lược
với ưu tiên hàng đầu là phát triển kinh tế. Hoà bình, độc lập, hợp tác để phát
triển trở thành nguyện vọng chung của các dân tộc trên thế giới. Cũng chính
nhu cầu tập trung sức phát triển kinh tế đã thúc đẩy Xô - Mỹ đi vào hoà bình,
thúc đẩy quá trình cải thiện quan hệ tay đôi trong tam giác chiến lược Mỹ -
Xô – Trung. Tình hình ấy đã ảnh hưởng lớn đến chính sách đối ngoại của Việt
Nam. Trước mắt Việt Nam có thể lợi dụng những thành tựu mới của khoa học
và công nghệ hiện đại để sớm khắc phục cuộc khủng hoảng kinh tế, xã hội, đi
vào đối thoại và cải thiện quan hệ với Trung Quốc, các nước trong tổ chức
ASEAN và một số nước khác nhằm phá vỡ thế bị bao vây, cấm vận.
Với Trung Quốc, nhân dân Việt Nam và nhân dân Trung Quốc vốn có
quan hệ hữu nghị lâu đời, đã từng đoàn kết, giúp đỡ nhau trong đấu tranh
chống chủ nghĩa đế quốc, giành độc lập, tự do và xây dựng đất nước. Lợi ích
chung của nhân dân hai nước là hoà bình, độc lập và phát triển kinh tế. Chính
phủ và nhân dân Việt Nam, trước sau như một, quý trọng và nhất định làm hết
sức mình để khôi phục tình hữu nghị giữa nhân dân hai nước, đã đưa ra nhiều
6
đề nghị nhằm sớm bình thường hoá quan hệ giữa Việt Nam và Cộng hoà nhân
dân Trung Hoa. Lập trường cơ bản của Việt Nam là lấy lợi ích cơ bản và lâu
dài của hai nước làm quan trọng, Việt Nam cho rằng: “Việt Nam sẵn sàng
đàm phán với Trung Quốc bất cứ lúc nào, bất cứ cấp nào và bất cứ ở đâu
nhằm bình thường hoá quan hệ giữa hai nước, vì lợi ích của nhân dân hai
nước, vì hoà bình ở Đông – Nam Á và trên thế giới”
(1)
.
Quan hệ Việt – Trung được xác định ở Đại hội VI cụ thể hơn hai kỳ

Đại hội trước. Sự thay đổi đó phù hợpp với xu thế của thời đại và tình hình
khu vực cũng như nguyện vọng của nhân dân mỗi nước.
Đối với phong trào giải phóng dân tộc, thái độ trước sau như một của
Đảng và Nhà nước Việt Nam là ủng hộ phong trào. Sau khi Việt Nam giành
được độc lập, thống nhất đất nước, nhiều nước vốn là thuộc địa địa chủ nghĩa
đế quốc đã vùng lên giành độc lập về chính trị. Những nước này có chung
nguyện vọng là được sống trong hoà bình, bình đẳng giữa các quốc gia cùng
với hợp tác xây dựng đất nước, hội nhập với cộng đồng thế giới. Ủng hộ
phong trảo giải phóng dân tộc khẳng định quan điểm, lập trường của Việt
Nam về mong muốn có một thế giới hoà bình, không có sự phân biệt chủng
tộc, cấm vận với bất kỳ quốc gia nào.
Thực hiện di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, sau ngày giải phóng
Miền Nam, Đảng và Nhà nước Việt Nam đã đi thăm và cảm ơn các dân tộc
giúp đỡ Việt Nam trong công cuộc giải phóng dân tộc. Những chuyến đi tới
của các nước Châu Á, châu Phi, châu Mỹ la tinh của các vị lãnh đạo của Đảng
và Nhà nước Việt Nam đã được các dân tộc chân thành đón tiếp, thông cảm
sâu sắc. Nhiều hiệp định, thông cáo chung đã được Việt Nam và các nước ký
kết. Như vậy, phong trào giải phóng dân tộc luôn được Đảng và Nhà nước
Việt Nam quan tâm, là một khía cạnh lớn trong chính sách đối ngoại của Việt
Nam nhằm xoá bỏ chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi, nêu cao tinh thần quốc tế vô
1()
Đảng Cộng sản: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI. Sđd tr.107.
7
sản. Việc Việt Nam tham gia các tổ chức quốc tế (Hội đồng tương trợ kinh tế,
Liên Hợp Quốc…) đã có tác động tích cực làm biến đổi các quan hệ quốc tế,,
nhằm mục đích hoà hợp các dân tộc vì một nền hoà bình, ổn định hợp tác,
phát triển thịnh vượng.
Đối với các nước TBCN, (Thuỵ Điển, Nhật, Pháp, Ôxtrâylia, Phần Lan)
và các nước phương Tây khác. Đảng và Nhà nước Việt Nam chủ trương mở
rộng quan hệ trên cơ sở bình đẳng, cùng có lợi. Việt Nam chủ trương: “Ủng

hộ mạnh mẽ cuộc đấu tranh ở các nước TBCN, chống sự áp bức, bóc lột của
CNTB lũng đoạn, chống chạy đua vũ trang hạt nhân, vì hoà bình dân chủ,
việc làm và cải thiện mức sống. Chúng ta ủng hộ chính sách đoàn kết, tập hợp
mọi lực lượng dân chủ và tiến bộ của các Đảng Cộng sản và công nhân anh
em”
(1)
.
Đối với Mỹ, Đảng và Nhà nước Việt Nam chủ trương: “Tiếp tục bàn
bạc với Mỹ để giải quyết các vấn đề nhân đạo do chiến tranh để lại và sẵn
sàng cải thiện quan hệ với Mỹ vì lợi ích của hoà bình, ổn định ở Đông – Nam
Á”
(2)

Cay đắng trước thất bại ở Việt Nam, Mỹ đã siết chặt cấm vận và phối
hợp với các lực lượng thù địch ngăn cản sự hoà hợp của Việt Nam, Lào và
Campuchia với các nước trong khu vực, gây trở ngại cho Việt Nam trong việc
tiến hành đối thoại, thiết lập quan hệ với các nước trong khu vực và trên thế
giới. Chính sách của Việt Nam thể hiện thiện chí trong quan hệ Việt - Mỹ và
với các nước trong khu vực vì lợi ích hoà bình và ổn định, hợp tác và phát
triển của cả nhân loại.
Đối với các nước có chế độ chính trị khác nhau, Việt Nam: “Chủ
trương ủng hộ chính sách cùng tồn tại hoà bình giữa các nước có chế độ chính
trị xã hội khác nhau, loại trừ chiến tranh xâm lược và mọi hình thức chủ nghĩa
khủng bố, nhất là chủ nghĩa khủng bố Nhà nước đế quốc Mỹ coi là quốc sách
(1)
Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, Sđd tr.103.
(2)
Đảng Cộng sản: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI. Sđd tr.108, 105.
8
của họ”

(1)
.
Sau Đại hội VI, tình hình thế giới và trong nước diễn biến nhanh và
phức tạp. Cuộc cách mạng khoa học – công nghệ tạo ra xu thế hào hoãn để
phát triển kinh tế, tác động tích cực đến công cuộc đổi mới để xây dựng đất
nước của Việt Nam. Việt Nam có thể tranh thủ những thành tựu mới của khoa
học và công nghệ hiện đại để sớm khắc phục cuộc khủng hoảng kinh tế - xã
hội, đối ngoại để cải thiện quan hệ với các nước trong khu vực. Mặt khác diễn
biến của tình hình chính trị thế giới có tác động tiêu cực đến Việt Nam, nhất
là diễn biến của cải tổ, cải cách ở Liên Xô. Đông Âu và cuộc phản kích của
chủ nghĩa đế quốc và các thế lực thù địch chống CNXH.
Năm 1987, thất bại trong “Chiến lược tăng tốc” về kinh tế, Goobachốp
chuyển trọng tâm sang cải tổ về chính trị, thực hiện “dân chủ” và “công khai”,
“đổi mới tư duy chính trị, thực dân là thực hiện đa nguyên chính trị, đa đảng
đối lập, từng bước chuyển sang chế độ dân chủ tư sản. Do một loạt chủ
trương sai lầm như chính phủ nhận thành quả của chủ trương sai lầm như phủ
nhận thành quả của CNXH, phủ nhận lịch sử Đảng Cộng sản Liên Xô và nhà
nước Xô viết, phủ nhận Xtalin, thoả hiệp với chủ nghĩa đế quốc…, làm cho
tình hình Liên Xô xấu đi nghiêm trọng, lực lượng cơ hội chủ nghĩa nắm toàn
quyền lãnh đạo Đảng và Nhà nước, vai trò lãnh đạo của Đảng bị tê liệt, xã hội
Liên Xô mất ổn định về chính trị (biểu tình, bãi công, ly khai…); kinh tế bị
khủng hoảng nghiêm trọng”.
Tình hình Đông Âu, đặc biệt Ba Lan và Hunggari còn khó khăn hơn
nhiều. Ở Ba Lan, phe đối lập tổ chức đình công đòi tái hợp pháp hoá Công
đoàn Đoàn kết. Ngày 19-3-1988, Quốc hội Ba Lan đã chấp nhận việc từ chức
của Chính Phủ trước kháng nghị bất tín nhiệm Chính phủ của các đại biểu
Quốc hội thuộc Hội đồng toàn quốc các công đoàn Ba Lan. Lần đầu tiên ở
một nước XHCN Chính phủ phải từ chức. Ngày 20 và 21-12-1988 các phần
(1)
Đảng Cộng sản: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI. Sđd tr.108, 105

9
tử đối lập trong Đảng và trong xã hội ép Thủ tướng Racôpxki tuyên bố tại Hội
nghị Uỷ ban Trung ương Đảng công nhân thống nhất Ba Lan rằng Ban lãnh
đạo Đảng sẵn sàng mở ngay các cuộc hội nghị bàn tròn thảo luận về vấn đề đa
nguyên công đoàn.
Ở Hunggari các tổ chức chính trị đối lập ra đời, ngày 27-9-1988, Hội
nghị Uỷ ban Trung ương Đảng công nhân xã hội chủ nghĩa Hunggari chấp
nhận đa nguyên chính trị, đa đảng đối lập, mở đường cho các thế lực chống
CNXH hoạt động lật đổ chế độ vào năm 1989.
Lợi dụng sự khủng hoảng trầm trọng của Liên Xô và các nước XHCN,
chủ nghĩa đế quốc và các thế lực thù địch do Mỹ cầm đầu đã mở cuộc phản
kích quyết liệt nhằm vào CNXH. Chúng đặc biệt chú ý tới các nước Đông Âu
là những mắt xích yêu nhất do Liên Xô suy yếu, không đủ sức bao cấp, để
thực hiện bạo loạn phản cách mạng hoặc cuộc “cách mạng nhung lụa”. Đế
quốc Mỹ đã phối hợp với các lực lượng đối lập CNXH ở Ba Lan và Tiệp
Khắc, kích động các tín đồ công giáo… để chuẩn bị cho cuộc bạn loạn, đảo
chính trong năm 1988 – 1991.
Tình hình trên đã tác động bất lợi đến công cuộc đỏi mới theo định
hướng XHCN dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Cách mạng Việt Nam
phải đương đầu với những kẻ thù có âm mưu thâm độc khác trước trong khi
những đồng minh chiến lược đang bị khủng hoảng nghiêm trọng.
Trong lúc đó cuộc khủng hoảng kinh tế - xã hội ngày càng trầm trọng,
nhất là trong ba năm 1986 – 1988. Hậu quả của cuộc tổng điều chỉnh giá
lương - tiền năm 1985 và những sai lầm, khuyết điểm trong quản lý Nhà
nước, quản lý kinh tế, quản lý xã hội tác động mạnh đến tình hình mọi mặt
của đất nước, đến mọi hoạt động của Đảng, Nhà nước và nhân dân Việt Nam,
trước hết là trên lĩnh vực kinh tế - xã hội. Các mặt của đời sống xã hội như
sản lượng lương thực, ngân sách Nhà nước sút kém, kỷ cương và pháp luật bị
vi phạm. Đạo đức xã hội bị suy giảm, tệ nạn xã hội tăng, trật tự an ninh lỏng
10

lẻo, dòng người di tản ra nước ngoài ngày càng tăng, gây khó khăn về kinh tế
- xã hội cho đất nước, làm xáo động nhân tâm, là cái cớ cho bọn đế quốc,
phản động lợi dụng chống Việt Nam dưới chiêu bài “dân chủ”, “nhân quyền”,
“tự do”….
Lợi dụng tình hình kinh tế - xã hội khó khăn các thế lực thù địch và
nhiều phần tử bất mãn ở trong nước đã tăng cường hoạt động chống phá cách
mạng Việt Nam. Nhằm cản trở và làm chệnh hướng XHCN của công cuộc đổi
mới.
Về mặt đối ngoại Việt Nam phải đương đầu với những khó khăn chồng
chất.
Đế quốc Mỹ tiếp tục siết chặt cấm vận Việt Nam và dùng sức ép buộc
các nước khác phải chống Việt Nam. Chúng đã xây dựng một lực lượng to
lớn các phương tiện thông tin đại chúng và hoạt động tuyên truyền chống phá
cách mạng Việt Nam. Năm 1987 và 15 đài phát thanh bằng tiếng Việt, gần
200 tờ báo, tạp chí có nội dung chống Việt Nam của phương Tây và người
Việt lưu vong ở nước ngoài. Chúng nuôi dưỡng các tổ chức phản động lưu
vong của người Việt ở nước ngoài như Hoàng Cơ Minh cầm đầu tổ chức
“Mặt trận quốc gia thống nhất giải phóng miền Nam Việt Nam” ở Nam
Caliphoócnia (Mỹ) trở lại Việt Nam gây bạo loạn. Vấn đề Campuchia chưa
được giải quyết do tập đoàn Pôn Pốt. ASEAN và một số nước lớn cản trở.
Theo đề nghị của Chính phủ cộng hoà nhân dân Campuchia, một bộ phận
quân đội Việt Nam ở lại giúp nhân dân Campuchia ngăn ngừa hoạ diệt chủng
phục hồi. Vấn đề Campuchia vẫn là con bài để các thế lực phản động quốc tế
lợi dụng chống Việt Nam.
Mặt khác, vấn đề biên giới phía Bắc, quần đảo Trường Sa, Hoàng Sa
làm cho quan hệ Việt – Trung vốn đã căng thẳng, trở nên căng thẳng hơn, cản
trở tiến trình bình thường hoá quan hệ Việt - Trung.
Bên cạnh đó Việt Nam có thuận lợi đó là đường lối đổi mới toàn diện
11
đất nước do Đại hội VI khởi xướng tạo ra sức sống mới cho đất nước đã giành

được những thành tựu quan trọng trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Việt
Nam đã tích lũy được một số kinh nghiệm qua đổi mới từng phần, đất nước
có truyền thống đoàn kết, yêu nước, kiên cường, gắn bó máu thịt giữa Đảng
và Nhân dân…
Trong bối cảnh như vậy nhu cầu tạo ra môi trường quốc tế thuận lợi
cho công cuộc đổi mới, phá vỡ thế bị bao vây, cô lập trên trường quốc tế, làm
thất bại âm mưu “Diễn biến hòa bình” của chủ nghĩa đế quốc đối với Việt
Nam, góp phần tích cực vào sự nghiệp đấu tranh vì hòa bình, độc lập, dân chủ
và tiến bộ xã hội của nhân dân thế giới trở thành nhu cầu cần thiết. Trước
những khó khăn và thuận lợi thời kỳ đầu đổi mới về đối ngoại, Đảng Cộng
sản Việt Nam đặc biệt quan tâm đến vấn đề bình thường hóa quan hệ với
Trung Quốc, thực hiện chủ trương giải quyết các vấn đề Campuchia bằng giải
pháp chính trị, góp phần xây dựng Đông – Nam Á thành khu vực hòa bình, ổn
định, hợp tác phát triển theo nguyên tắc tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn
vẹn lãnh thổ của mỗi nước. Đồng thời Đảng và Nhà nước Việt Nam kiên
quyết đấu tranh với nhà cầm quyền một số nước lợi dụng vấn đề Campuchia,
vấn đề người Việt Nam di tản ở nước ngoài, vấn đề “dân chủ” và “nhân
quyền”…. để chống và can thiệp vào công cuộc nội bộ và xâm phạm chủ
quyền của Việt Nam.
Ngày 11-10-1987, thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước Việt
Nam về vấn đề Campuchia, theo sự thỏa thuận của Chính phủ Việt Nam và
Chính phủ Cộng hòa nhân dân Campuchia, Bộ quốc phòng hai nước ra thông
cáo chung về rút (đợt 6) quân tình nguyện Việt Nam ở Campuchia về nước
trong tháng 11-1987.
Đảng và Nhà nước Việt Nam trước sau vẫn chủ trương phải giải quyết
vấn đề người Việt Nam ra tản ra nước ngoài theo tinh thần nhân đạo. Đây là
một vấn đề nhạy cảm đầy khó khăn và phức tạp nhằm gây ảnh hưởng tốt về
Chính trị và đối ngoại, đồng thời đảm bảo an ninh và ổn định xã hội trong
nước, không để các thế lực thù địch lợi dụng vu cáo chống Việt Nam lâu dài.
Tuy vậy, việc tiếp nhận người di tản bất hợp pháp hồi hương phải đáp ứng

điều kiện do Nhà nước ta đặt ra, phải làm từng bước và theo từng giai đoạn.
Một số biện pháp giảm dần người di tản bất hợp pháp là đấu tranh với Mỹ để
khai thông thật sự những điểm còn ách tắc trong chương trình ra đi có trật tự
như đoàn tụ gia đình, con lai Mỹ…. điều tra và xử lý nghiêm khắc những đối
tượng, cá nhân, những nhóm vận động và tổ chức đưa người ra đi bất hợp
pháp, nhất là ở những địa phương có những người ra đi, tuyên truyền với
nhân dân về hoàn cảnh khổ ải, bế tắc của số đông người ra đi bất hợp pháp.
12
Tháng 8-1988 Bộ Chínhh trị Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa VI
đã thông qua nghị quyết 13 về nhiệm vụ và chính sách đối ngoại trong tình
hình mới.
Đây là mốc quan trọng trong việc đổi mới tư duy đối ngoại theo hướng
mới. Với chủ đề “giữ vừng hoàng bình phát triển kinh tế”, nghị quyết nhấn
mạnh nhiệm vụ ngoại giao phục vụ ổn định chính trị, ưu tiên phát triển kinh tế
là hàng đầu, đồng thời bảo vệ Tổ quốc. Nghị quyết nêu rõ các chủ trương góp
phần giải quyết các vế đề Campuchia bình thường hóa quan hệ với Trung
Quốc, cải thiện quan hệ với ASEAN, mở rộng quan hệ với các nước quan hệ
với Mỹ…. Nghị quyết chưa dự đoán được tình hình khủng hoảng ở Lien Xô
và Đông Âu, còn những đánh giá của nghị quyết về sự phát triển của tình hình
thế giới và trong khu vực, chiều hướng đấu tranh chuyển sang lĩnh vực kinh tế
là chính…. Cơ bản diễn biến phù hợp với thực tế từ 1988 đến nay. Có thể coi
nghị quyết 13 là: “Cơ sở để phát triển và nâng cao thành đường lối độc lập, tự
chủ, đa dạng hóa, đa phương hóa ngày nay”
(1)
.
Như vậy Đại hội VI (12-1986) đã quyết định đổi mới tư duy trên mọi
lĩnh vực của đời sống, trước hết là đổi mới tư duy về con đường xây dựng
CNXH. Đó là kết quả của những kinh nghiệm rút ra rừ những thành tựu cũng
như những sai lầm trong 10 năm trước đó, 4 bài học mà Đại hội VI rút ra là
sửa chữa những nhận thức duy ý chí về CNXH, khẳng định những chân lý đã

được lịch sử hàng ngàn năm thể nghiệm, đổi mới tư duy cho phù hợp với
những bước phát triển mới của xã hội loài người về vai trò lãnh đạo của
Đảng.
Nghị quyết 13 Bộ Chính trị (1988) đã đổi mới tư duy về công tác đối
ngoại. Đổi mới tư duy về đối ngoại bao gồm đổi mới tư duy cho kịp với
những bước phát triển nhanh chóng của tình hình thế giới đồng thời có quan
điểm về việc kết hợp sức mạnh của thời đại trong điều kiện mới của tình hình
thế giới.
Thế giới trong 40 năm trước đó có những biến đổi sâu sắc trong quá
trình phát triển của loại người từ CNTB lên CNXH. Nghị quyết nhận định:
“Từ giữa những năm 70 nhất là những năm gần đây, tình hình thế giới có
nhiều chuyển biến rất quan trọng, đặt ra nhiều vấn đề mới cho tất cả các
nước”. Cụ thể là: “Sau thất bại của Mỹ ở Việt Nam, trong điều kiện nền kinh
tế thế giới ngày càng quốc tế hóa, cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân giữa Liên
Xô và Mỹ đến đỉnh cao, sự thức tỉnh của các dân tộc và của cả loài người đấu
tranh cho sự hòa bình, độc lập và phát triển ngày càng mạnh mẽ. Khả năng
đẩy lùi nguy cơ chiến tranh thế giới không ngừng tăng lên, các thế lực đế
quốc và phản động dùng chiến tranh cục bộ chống các dân tộc, nhưng cuộc
đấu tranh của các dân tộc vì độc lập, tự do vẫn không ngừng phát triển. Cách
mạng khoa học kỹ thuật và bước phát triển nhảy vọt của lực lượng sản xuất
(1)
Hội thảo khoa học: 50 năm ngoại giao Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam: Học viên
Quan hệ quốc tế. H.1995. tr.27.
13
thế giới đã đặt ra cho các nước thuộc cả hai hệ thống nhiều vấn đề cấp bách
cần phải giải quyết. Các nước lớn, kể cả các nước có tiềm lực mạnh, buộc
phải giảm chạy đua vũ trang hạt nhân và chi phí quốc phòng, giảm cam kết về
quân sự ở bên ngoài và dàn xếp với nhau về các vấn đề khu vực để tập trung
vào củng cố bên trong, chạy đua ráo riết về kinh tế và khoa học kỹ thuật nhằm
tạo ra một nền kinh tế phát triển cao vào cuối thế kỷ này. Xu thế đấu tranh và

hợp tác cùng tồn tại giữa các nước có chế độ xã hội khác nhau ngày càng phát
triển. Biện pháp và hình thức đấu tranh có thể đa dạng, nhưng vẫn chung một
tính chất phức tạp và quyết liệt của cuộc đấu tranh giai cấp thế giới”
(1)
.
Trước những diễn biến mới trên thế giới và khu vực, Bộ Chính trị cho
rằng Việt Nam có cơ hội lớn để giữ vững hòa bình và phát triển kinh tế, do
đó: “Lợi ích cao nhất của Đảng và nhân dân ta phải củng cố và giữ vững an
ninh độc lập, chúng ta phải có một số chiến lược toàn diện và phải quyết tâm
thực hiện bằng được mục tiêu đó”
(2)
. Bộ Chính trị kết luận “Cần có quan điểm
mới về an ninh và phát triển trong thời đại ngày nay để khẳng định mạnh mẽ
phương hướng ưu tiên tập trung cho sự nghiệp giữ vững hòa bình và phát
triển kinh tế…. Với một nền kinh tế mạnh, một nền quốc phòng vừa đủ mạnh
mạnh ta sẽ càng có nhiều khả năng giữ vững độc lập và xây dựng thành công
CNXH hơn”
(3)
.
Nghị quyết 13 về đối ngoại của Bộ chính trị là một cuộc đổi mới mạnh
mẽ tư duy về đánh giá tình hình thế giới, về đề ra mục tiêu và chuyển hướng
toàn bộ chiến lược đối ngoại của ta. Sự đổi mới này được Bộ Chính trị đánh
giá là: “Sự vận dụng chủ nghĩa Mác – Lênin và kết hợp chủ nghĩa quốc tế
chân chính với chủ nghĩa yêu nước trong sáng trong tình hình mới”
(1)
.
Hoạt động đối ngoại trước định hướng mới đó cũng có nhiều thay đổi.
Tháng 11-1988, Thứ trưởng ngoại giao Liên Xô Rôgochôp sang Việt
Nam trao đổi ý kiến với Bộ ngoại giao Việt Nam về việc giải quyết vấn đề
Campuchia chuẩn bị cho chuyến đi thăm Việt Nam của Bộ trưởng Bộ Ngoại

giao Trung Quốc Tiền Kỳ Tham. Với chủ trương bình thường hóa quan hệ
với Trung Quốc. Trong cuộc gặp Thứ trưởng ngoại giao Liên Xô, Việt Nam
đề nghị Liên Xô thông báo cho Trung Quốc biết lập trường của Việt Nam là
sẵn sàng bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc, rút hết quân tình nguyện ở
Campuchia về nước trong năm 1990 như Việt Nam đã tuyên bố. Việt Nam
ủng hộ một nước Campuchia hòa bình, độc lập, trung lập, không liên kết.
Ngày 1-12-1988, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Tiền Kỳ Tham thăm chính thức
Liên Xô. Liên Xô đã nói rõ lập trường xây dựng của Việt Nam để tìm giải
(1)
Nghị quyết số 13 về đối ngoại (1988) của Bộ Chính trị, Tài liệu lưu Ban đối ngoại Trung ương Đảng Cộng
sản Việt Nam.
(2)
Nghị quyết số 13 về đối ngoại (1988) của Bộ Chính trị, Tài liệu lưu Ban đối ngoại Trung ương Đảng Cộng
sản Việt Nam.
(3)
Nghị quyết số 13… sđd
(1)
Nghị quyết số 13… sđd
14
pháp cho vấn đề Campuchia và cho rằng cuộc đối thoại giữa Việt Nam và
Trung Quốc có vai trò quan trọng đói với vấn đề Campuchia.
Tại lễ kỷ niệm 10 năm ngày quốc khánh nước Cộng hòa nhân dân
Campuchia ở Phnông Pênh ngày 6-1-1989, đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn
Văn Linh, trưởng đoàn đại biểu Đảng và Chính phủ Việt Nam sang dự lễ kỷ
niệm đã đọc bài diễn văn quan trọng, trong đó nêu rõ lập trường của Việt
Nam về Campuchia và quan hệ với các nước Đông – Nam Á với Trung Quốc
và với các nước trên thế giới.
Đồng chí Tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam Nguyễn Văn Linh đã
cho rằng, về vấn đề Campuchia, Việt Nam hoàn toàn nhất trí với Cộng hòa
nhân dân Campuchia về việc Việt Nam rút hết quân tình nguyện Việt Nam

còn lại ở Campuchia vào tháng 9-1989 (trước thời hạn dự định 1 năm) đi đôi
với việc nước ngoài chấm dứt viện trợ quân sự cho tất cả các bên Campuchia,
chấm dứt việc sử dụng lãnh thổ nước ngoài làm “đất thánh” chống lại nhân
dân Campuchia; những thỏa thuận trên đây phải được tiến hành dưới dự kiểm
soát có hiệu quả của quốc tế.
Vấn đề Đông – Nam Á, Việt Nam chân thành mong muốn mở trang
mới trong quan hệ giữa ba nước Đông Dương với ASEAN, xây dựng quan hệ
hợp tác hữu nghị với các nước trong khu vực vì một Đông – Nam Á hòa bình,
ổn định và hợp tác.
Với các nước, Việt Nam “chủ trương mở rộng quan hệ hữu nghị và hợp
tác với các nước trên nguyên tắc bình đẳng và cùng có lợi vì hòa bình và phát
triển trên hành tinh của chúng ta”.
Lập trường của Việt Nam đã tác động mạnh đến tiến trình JIM 2 và
toàn bộ vấn đề Campuchia, tới việc cải thiện quan hệ với ASEAN, với Trung
Quốc, là một mốc quan trọng trong chính sách ngoại giao rộng mở của Việt
Nam. Việt Nam tuyên bố rút hết quân tình nguyenj Việt Nam trước thời hạn
vào tháng 9-1989 đã đưa “ba phái Campuchia dân chủ” vào thế lúng túng,
thúc đẩy Trung Quốc, ASEAN và phương Tây sớm đi vào giải pháp chính trị
cho vấn đề Campuchia. Sau một thời gian do dự, Xihanúc tỏ ra muốn gặp chủ
tịch Hunxen và cả ba phái “Campuchia dân chủ” nhận sẽ họp không chính
thức lần thứ hai ở Giacácta. Bộ trưởng ngoại giao Thái Lan sang thăm Việt
Nam đã nắm được chính quyền đưa đất nước đi theo con đường TBCN. Đảng
Cộng sản và công nhân trở thành thiểu số đối lập, có đảng tan rã nhanh, có
đảng bị phân liệt, có đảng chuyển sang khung hướng xã hội dân chủ như ở Ba
Lan, Hunggari, Tiệp Khắc và Cộng hoà dân chủ Đức. Ở một số nước khác tuy
các Đảng Cộng sản và công nhân vẫn nắm chính quyền nhưng gặp nhiều khó
khăn ở mức độ khác nhau. Có nước rối ren về chính trị, xã hội tạo cơ hội cho
các lực lượng chống chủ nghĩa xã hội nổi dạy hoạt động như ở Liên Xô,
Bungari, Anbani, Nam Tư , có nước tuy chưa mất ổn định về chính trị như
có nhiều nhân tố không ổn định như Bắc Triều Tiên, có nước giữ được ổn

15
định chính trị tiến hành cải cách, đổi mới nhưng chưa ra khỏi tình trạng khủng
hoảng kinh tế - xã hội như Trung Quốc, Việt Nam.
Trước các biến động lớn ở Liên Xô, các nước XHCN Đông Âu và
Trung Quốc, các thế lực thù địch ráo riết hoạt động, nuôi hy vọng gây nên
những vụ lộn xộn về chính trị như có nhiều nhân tố không ổn định như Bắc
Triều Tiên, có nước giữ được ổn định chính trị tiến hành cải cách, đổi mới
nhưng chưa ra khỏi tình trạng khủng hoảng kinh tế - xã hội như Trung Quốc,
Việt Nam.
Trước tình hình kinh tế xã hội gặp nhiều khoá khăn như vậy, trong hai
ngày 16 và 17-6-1989, Bộ chính trị đã bàn một số vấn đề kinh tế cấp bách.
Chủ trương này được cụ thể trong báo cáo của Hội đồng bộ trưởng về kinh tế
xã hội, tình hình thực hiện ngân sách Nhà nước và tình hình lưu thông tiền tệ
6 tháng đầu năm 1989 tại kỳ họp thứ 5 Quốc hội khoá VIII từ ngày 19 đến 30-
6-1989. Theo báo cáo của hội đồng bộ trưởng thì hoạt động kinh tế có bước
tiến mới: hàng xuất khẩu tăng 28% so với cùng kỳ năm 1988, các hình thức
hợp tác liên doanh đầu tư trực tiếp phát triển.
Tiếp tục thực hiện chính sách đối ngoại rộng mở và chủ trương điều
chỉnh chiến lược quốc phòng, vào cuối tháng 7 và trong tháng 8-1989, Đoàn
đại biểu Chính phủ Việt Nam đã tham gia vào đóng góp tích cực vào Hội nghị
quốc tế lần thứ nhất về Campuchia tại Paris (vòng 1 từ 30-7 đến 1-8; vòng 2
từ 28 đến 30-8) theo thoả thuận đã đạt được ở JIM 1 (7-1988) và JIM 2 (từ 19
đến 22-2-1989). Hội nghị Quốc tế lần này đã đạt được những điểm đồng cơ
bản, đặt cơ sở cho "một giải pháp toàn bộ về cuộc xung đột bi thảm ở
Campuchia" như Hội nghị đã tuyên bố.
Từ ngày 21 đến 26-9-1989 Việt Nam đã rút quân tình nguyện còn lại ở
Campuchia cùng toàn bộ vũ khí, phương tiện theo ba đường bộ, sông, biển
dưới sự quan sát của các tổ chức và phóng viên quốc tế. Đại diện Đảng và
Nhà nước Campuchia đã đánh giá việc rút quân tình nguyện Việt Nam về
16

nước là một đòn nặng đánh vào các thế lực thù địch vẫn xuyên tạc sự có mặt
của quân tình nguyện Việt Nam ở Campuchia. Việt Nam rút quân tình nguyện
về nước, các thế lực thù địch với Việt Nam mất đi cái cớ về sự có mặt của
quân tình nguyện Việt Nam ở Campuchia để chống Việt Nam như suốt 10
năm qua mặt dù tình hình Campuchia còn diễn biến phức tạp.
Với chủ trương gắp hoạt động chính trị đối ngoại với kinh tế đối ngoại
nên hoạt động kinh tế đối ngoại thời kỳ này còn nhiều hứa hẹn. Nếu năm
1988 có 37 dự án đầu tư trực tiếp của nước ngoài vào Việt Nam với 366 triệu
USD vốn đăng ký thì ký, Phát huy bước đầu của chính sách đổi mới trên mặt
trận kinh tế và việc rút hết quân tình nguyện khỏi Campuchia. Việt Nam đã có
bước chủ động thúc đẩy bình thường quan hệ với Thái Lan, củng cố quan hệ
hữu nghị với Inđônêxia
Trong những tháng cuối năm 1989 đầu năm 1990, trong lúc công cuộc
đổi mới của Việt Nam đang chuyển biến tích cực thì tình hình các nước
XHCN Đông Âu và Liên Xô rất nghiêm trọng. Hàng loạt nước XHCN ở
Đông Âu sụp đổ: Hunggari, Tiệp Khắc, Cộng hoà dân chủ Đức, Rumani,
Bungari rồi sự li khai của Lítva khỏi Liên Xô và một số nước Cộng hoà Liên
Xô cũ cùng đòi li khai.
Sự sụp đổ của các nước XHCN ở Đông Âu và sự rệu rã của Liên Xô đã
tác động mạnh đến Việt Nam làm nhiều đảng viên và nhân dân lo lắng cho
vận mệnh của Đảng và CNXH ở Việt Nam. Trong nội bộ Đảng, kể cả một vài
cán bộ cấp cao nảy sinh khuynh hướng đa nguyên, đa đảng.
Trước tình hình đó, từ 12 đến 27-3-1990 Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp
hành TW Đảng (khoá VI) đã họp tại Hà Nội bàn về những vấn đề cấp bách,
giải đáp những yêu cầu nóng bỏng của tình hình quốc tế và trong nước. Hội
nghị đã nhận định đúng về tác động của cuộc khủng hoảng toàn diện và
nghiêm trọng của các nước XHCN đối với phong trào các mạng thế giới,
nhưng chưa dự kiến được tình huống sụp đổ của CNXH ở Đông Âu và sự tan
17
rã của Liên Xô. Hội nghị nhận định: "Nhìn chung, CNXH đang ở giai đoạn

khó khăn, thử thách gay go. Cuộc đấu tranh để bảo vệ và phát triển CNXH
đang diễn ra quyết liệt. Nhưng chúng ta tin tưởng rằng CNXH nhất định sẽ
vượt qua được thử thách, từng bước khắc phục khó khăn, tiếp tục tiến lên"
(1)
.
Hội nghị đã xác định quan hệ giữa Việt Nam với Liên Xô và các nước
XHCN khác trong hoàn cảnh mới, thúc đẩy Đảng và nhân dân Việt Nam phải
nỗ lực vươn lên tự giải quyết các vấn đề của mình với tinh thần độc lập, tự
chủ, sáng tạo, khắc phục tư tưởng ỷ lại, chủ động hơn trong quan hệ quốc tế.
Mở rộng và đa dạng hoá quan hệ hợp tác, tham gia tích cực vào sự phân công
lao động quốc tế.
Đầu tháng 9-1990, để xúc tiến quá trình bình thường hoá quan hệ giữa
Việt Nam và Trung Quốc, theo thoả thuận giữa hai bên, Đoàn đại biểu cấp
cao Đảng và Nhà nước Việt Nam do Tổng Bí thư Nguyễn Văn linh dẫn đầu
đã sang Trung Quốc hội đàm với Đoàn đại biểu cấp cao Đảng và Nhà nước
Trung Quốc do tổng bí thư Giang Trạch Dân dẫn đầu. Cuộc hội đàm Việt -
Trung ở Thành Đô (Tứ Xuyên) đã diễn ra trong bầu không khí thẳng thắn và
hiểu biết nhau hơn, thúc đẩy quá trình bình thường hoá quan hệ giữa Việt
Nam và Trung Quốc.
Hội nghị lần thứ 11 Ban chấp hành Trung ương Đảng (khoá VI) họp từ
ngày 7 đến 12-1-1991 góp ý dự thảo Báo cáo chính trị của Ban chấp hành
Trung ương Đảng trình Đại hội VII nhấn mạnh một trong những yếu tố thể
hiện kinh tế đang có sự thay đổi về chất như đã tự cân đối nhiều hơn bằng sức
mình, gần đạt cân đối xuất nhập khẩu, tuy nhập khẩu còn thấp hơn so với yêu
cầu.
Từ năm 1986 đến năm 1991, trong điều kiện đất nước gặp rất nhiều khó
khăn, thử thách, tình hình quốc tế và trong nước diễn biến nhanh và phức tạp
như Đảng Cộng sản Việt Nam đã khởi xướng và lãnh đạo cuộc đổi mới toàn
(1)
Đảng Cộng sản Việt Nam: Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8 Ban chấp hàng Trung ương Đảng (Khoá VI) Nxb

Sự thật. H.1990, tr. 3-4.
18
diện để xây dựng đất nước bước đầu đạt được nhiều thành tựu đáng ghi nhận.
Việt Nam từ một nước nghèo, kém phát triển, phụ thuộc nhiều vào nước
ngoài bước đầu đã gần đạt được cân đối xuất nhập khẩu. Một trong những yếu
tố quan trọng dẫn đến thành công đó là hoạt động đối ngoại dưới sự lãnh đạo
của Đảng Cộng sản Việt Nam. Hoạt động đối ngoại của Việt Nam đã chuyển
dần từ chủ trương coi "quan hệ với Liên Xô là hòn đá tảng" sang chủ trương
"đa dạng hoá, đa phương hoá các hoạt động đối ngoại". Đây cũng chính là
tiền đề để công tác đối ngoại dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam
thu được nhiều thắng lợi trong giai đoạn mới.
Sự đổi mới tư duy đối ngoại thời kỳ này có thể hiện rõ nét ở việc nhận
thức về nhu cầu cải thiện quan hệ với Trung Quốc. Trung Quốc là một nước
láng giềng vốn có quan hệ lâu đời với Việt Nam. Quan hệ hoà bình để Việt
Nam tập trung sức lực giữ vững hoà bình và phát triển kinh tế nhằm xây dựng
thành công CNXH. Vì vậy Đại hội Vi xác định nhu cầu bình thường hoá quan
hệ với Trung Quốc rõ hơn hai kỳ Đại hội trước, mềm dẻo hơn, cấp thiết hơn
nên đến năm 1990, quan hệ Việt - Trung đã được khởi động với cuộc gặp cấp
cao Việt - Trung ở Thành Đô (Trung Quốc) dẫn đến sự bình thường phát triển
quan hệ hợp tác, hữu nghị với Trung Quốc sau này.
Với Mỹ, thời kỳ 1986 - 1991 quan hệ Việt - Mỹ diễn ra có những bước
chuyển theo sự đổi mới tư duy đối ngoại của Việt Nam. Cơ hội bình thường
hoá quan hệ với Mỹ (5-1977) qua đi để rồi đến tháng 8-1990 mới cùng đàm
phán về vấn đề Campuchia đi đến bình thường hoá quan hệ Việt - Mỹ. Trong
những năm 1987, 1988 cho đến khi quân tình nguyện Việt Nam rút hết khỏi
Campuchia (26-9-1989), quan hệ Việt - Mỹ tiến triển bình thường, chậm chạp
với việc đặc phái viên của Tổng thống Rigân thăm Việt Nam lần thứ nhất,
tổng thống Rigân tuyên bố giải pháp cho việc Việt Nam rút quân khỏi
Campuchia, Mỹ sẵn sàng bình thường hoá quan hệ với Việt Nam trên cơ sở
tiến bộ trong vấn đề MIA, trẻ lai Mỹ năm 1991, Mỹ dần dần nới lỏng cấm

19
vận, có một số biểu hiện thúc đẩy quan hệ Việt - Mỹ phát triển. Khi Việt Nam
ký hiệp định Paris (10-1991) quan hệ Việt - Mỹ có những tiến triển mới.
Dưới sự chỉ đạo của tư duy đối ngoại đổi mới theo nghị quyết 13 Bộ
Chính trị, quan hệ Việt - Mỹ được chú trọng cải thiện. Nếu trước đó việc bình
thường hoá quan hệ Việt - Mỹ chưa được quan tâm đúng mức thì sau nghị
quyết 13 Bộ Chính trị được nhận thức và thúc đẩy phát triển. Cay đắng trước
thất bại ở Việt Nam, Mỹ tìm mọi cách để xoá bỏ chế độ XHCN ở Việt Nam
nhưng không phải vì thế mà Việt Nam coi nhẹ quan hệ với Mỹ. Mỹ là một
nước lớn, có tiềm lực, sau khi Liên Xô sụp đổ, Mỹ trở thành siêu cường quốc
duy nhất. Với sức mạnh mà sự hận thù lịch sử, Mỹ khống chế, ngáng trở quan
hệ Việt Nam với các nước đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế đối ngoại. Nhiều
nước quan hệ với Việt Nam nhưng vẫn trông đợi sự phát triển quan hệ Việt -
Mỹ. Thúc đẩy sự phát triển quan hệ Việt - Mỹ dẫn tới sự bình thường hoá
quan hệ giữa hai nước là một khâu then chốt mà đối ngoại Việt Nam đã nhậnu
thức và hành động trong thời kỳ này.
Thời kỳ 1986 - 1991, trong điều kiện tình hình thế giới diễn biến phức
tạp, CNXH trì trệ, khủng hoảng và sự sụp đổ trên một mảng lớn lành thay đổi
cơ bản quan hệ chính trị quốc tế. Cuộc cách mạng khoa học - công nghệ hiện
đại đã tác động mạnh mẽ đến tất cả các quốc gia dân tộc với mức độ khác
nhau. CNTB đứng đầu là Mỹ sử dụng được những thành tựu cách mạng khoa
học công nghệ nên thích nghị và tiếp tục phát triển, ráo riết chạy đua vũ trang
chống Liên Xô và Việt Nam, chiến lược "Diễn biến hào bình", bao vây, cô lập
về chính trị, cấm vận về kinh tế hòng làm sụp đổ chế độ XHCN ở Việt Nam.
Các thế lực thù địch gây cho Việt Nam nhiều khó khăn, gây ra cuộc chiến
tranh hai đầu biên giới và cuộc chiến tranh phá hoại tổng hợp chống Việt
Nam. Mặt khác, tình hình trong nước cũng gặp nhiều khó khăn do hậu quả
của chiến tranh kéo dài, do mô hình kinh tế được xây dựng trong chiến tranh
bộc lộ những yếu kém không phù hợp, Đảng Cộng sản Việt Nam đã tiến hành
20

đổi mới toàn diện đất nước bước đầu thu được những thành tựu quan trọng.
Là một bộ phận của đường lối đổi mới, chính sách đối ngoại của Đảng thời kỳ
đầu đổi mới với việc đổi mới tư duy đối ngoại qua Nghị quyết 13 Bộ Chính trị
đã góp phần tháo gỡ những khó khăn to lớn trong việc giải quyết vấn đề
Campuchia, bình thường hoá quan hệ với Trung Quốc, từng bước bình
thường hoá quan hệ với Mỹ. Thực hiện đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ,
đa dạng hoá, đa phương hoá quan hệ quốc tế, kết hợp ngoại giao chính trị với
ngoại giao kinh tế và các lĩnh vực khác, ngoại giao Việt Nam thời kỳ này đã
góp phần to lớn trong việc phá vỡ thế bao vây, cô lập về chính trị, dỡ bỏ cấm
vận về kinh tế, mở rộng quan hệ với các nước trong cộng đồng quốc tế, tạo
tiền đề cho các bước tiếp theo.
21