Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

TÍN NGƯỠNG

THỜ CÚNG TỔ TIÊN


MỤC LỤC
I.

ĐẶT VẤN ĐỀ

II. NỘI DUNG
1.

KHÁI NIỆM

2.

NGUỒN GỐC – BẢN CHẤT

3.

NGHI THỨC

4.

THỜI GIAN

5.

Ý NGHĨA

2


ĐẶT VẤN ĐỀ
Dân tộc Việt Nam ta có nền văn hóa rất phong phú và đa
dạng trên mọi mặt đời sống tinh thần của người Việt với cộng
đồng 54 dân tộc anh em vẫn ngày ngày gìn giữ những nét văn
hóa tốt đẹp lâu đời. Cũng như các dân tộc khác trên thế giới,
từ thuở xa xưa dân tộc Việt Nam đã thờ các thần linh, thờ các
thế lực vô hình và hữu hình mà thực chất là các hiện tượng
thiên nhiên và xã hội mà họ chưa giải thích được. Từ đó hình
thành nên tín ngưỡng riêng của dân tộc Việt Nam.

I


“

Nguyễn Đình Chiểu có câu:
‘‘ Thà đi mà giữ đạo nhà
Cịn hơn mắt sáng cha ơng khơng
thờ’’
4


NỘI DUNG
1.

KHÁI NIỆM

2.

NGUỒN GỐC – BẢN CHẤT

3.

NGHI THỨC

4.

THỜI GIAN

5.

Ý NGHĨA

II


1. KHÁI NIỆM
▫Tổ tiên: Là những người có cùng
huyết thống nhưng đã mất như cụ, kỵ,
ông, bà, cha, mẹ,... Những người đã có
cơng sinh thành và ni dưỡng, có ảnh
hưởng lớn đến đời sống vật chất và tinh
thần của thế hệ người đang sống.

▫Thờ cúng tổ tiên: (hay còn được
gọi là Đạo ơng bà) Là một hoạt động
có ý thức của con người, là tình cảm

biết ơn, tưởng nhớ, hướng về cội
nguồn quá khứ.

6


•

Thờ tổ tiên là sự
thể hiện lịng biết
ơn, thành kính,
tưởng nhớ tổ tiên,
đồng thời cũng là
sự thể hiện niềm
tự hào, sự bảo hộ
che chở, trợ giúp
của tổ tiên.

•

Lễ cúng là một
phương thức lễ nghi
để thực hiện tín
ngưỡng thờ cúng tổ
tiên, được thực hiện
dựa theo những
quan niệm, phong
tục, tập quán riêng
của các cộng đồng
dân tộc Việt Nam.

•

•

Thờ và cúng là hai
yếu tố có tác động
qua lại và tạo nên
chỉnh thể riêng biệt
- Thờ phụng tổ tiên.

7


2.

NGUỒN GỐC
– BẢN CHẤT

2.1 NGUỒN GỐC

1. Nguồn gốc xã hội
Trong giai đoạn kinh tế
nông nghiệp của xã hội
phụ quyền xư, khi Nho giáo
du nhập vào Việt Nam, chữ
hiếu được đề cao, đã làm
cho tục thờ cúng tổ tiên có
một nền tảng triết lý sâu
sắc.Đến thế kỷ XV, Nho

giáo chiếm ưu thế trong xã
hội, nhà Lê đã thể chế hóa
việc thờ cúng tổ tiên. Bộ
luật Hồng Đức quy định rõ:
Con cháu phải thờ cúng 4
đời trước (cha mẹ, ông bà,
cụ, kỵ); Những đồ vật chất
để duy trì thờ cúng tổ tiên
dù con cháu nghèo cũng
không được cầm bán;…

2. Nguồn gốc nhận thức
Từ thời Hùng Vương, bắt
nguồn từ truyền thuyết Lạc
Long Quân và Âu Cơ. Dù
người Việt có trăm họ,
nghìn tên nhưng tất cả đều
có chung một bọc, đều có
cùng một tổ tiên. Tinh thần
gia tộc, tình nghĩa đồng
bào, coi nhau như anh em
trong một nhà được khẳng
định không chỉ ở yếu tố
cùng một huyết thống mà
nó cịn là một mối quan hệ
mang tính chất thần bí vì
cùng sinh ra từ một bọc
trăm trứng của mẹ Âu Cơ.
Chính trong tâm thức thần
bí ấy mà mối liên hệ, tình

đồn kết của người Việt sẽ
mạnh mẽ hơn, bền chặt hơn
các yếu tố vật chất hữu
hình.

3. Nguồn gốc tâm lí
Cơ sở quan trọng đầu tiên
cho việc hình thành bất cứ
tín ngưỡng nào cũng là
quan niệm tâm linh của con
người về thế giới. Cũng như
nhiều dân tộc khác, người
Việt xuất phát từ nhận thức
“vạn vật hữu linh”. Người
Việt cho rằng chết chưa
phải là hết, tuy thể xác tiêu
tang nhưng linh hồn bất
diệt. Họ luôn bị chi phối bởi
niềm tin rằng “sống ở, thác
về”: Ông bà cha mẹ qua đời
thì trở về với tổ tiên họ tộc ở
cõi âm, và dù có chết đi, vẫn
thường ngự trên bàn thờ để
gần gũi, giúp đỡ con cháu,
dõi theo những người thân
để phù hộ họ.

8

2.

NGUỒN GỐC – BẢN CHẤT

2.2 BẢN CHẤT
-

Phản ánh sự sai lệch hiện thực, là sự phản ánh hư ảo của những lực lượng bên ngồi vào trong đầu óc con
người và chi phối cuộc sống hàng ngày của họ.

-

Tổ tiên được gắn với sức mạnh siêu nhiên, thần thánh hóa sự bất diệt của linh hồn.
Xét về mặt đạo đức

Xét về mặt nhận thức

Mang giá trị nhân văn sâu
sắc. Nó phát triển cái tâm
lương thiện trong mỗi con
người trong cộng đồng xã hội.

Chủ thể nhận thức và phản
ánh là người sống. Khách
thể được nhận thức và phản
ánh là tổ tiên đã mất.

•
•
•

Xét về mặt xã hội
Đó là sự phản ánh hoang đường quyền
hành của người gia trưởng, đó là kết quả
tất yếu của q trình phân hóa xã hội từ
chế độ mẫu quyền sang chế độ phụ quyền.

Đặc trưng của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là một hình thái xã hội đặc biệt, một hiện tượng lịch
sử - xã hội và văn hóa thuộc lĩnh vực đời sống tinh thần.
Là sự phản ánh tồn tại xã hội, chịu sự quy định của tồn tại xã hội, có tính độc lập tương đối.
Hình thành sớm và tồn tại lâu dài trong xã hội.


3. NGHI THỨC

Từ cổ chí kim, thờ cúng tổ tiên luôn là nghi thức trang trọng để con cháu bày tỏ lịng thành kính đối
với các thế hệ đã khuất trong gia tộc. Chính vì vậy, nghi thức này thường địi hỏi các gia đình phải
làm theo nhiều quy tắc thú vị, cho thấy bề dày lịch sử và văn hóa của người Việt từ bao đời nay.

BÀN THỜ TỔ TIÊN
Bàn thờ tổ tiên là thứ không thể thiếu trong mỗi
gia đình.
Đó là khơng gian thiêng liêng để các thành viên
trong gia đình thể hiện, gửi gắm lịng tưởng nhớ,
biết ơn tổ tiên.
Bàn thờ thuờng được chia thành hai lớp. Lớp trong
đặt long khảm của thần chủ. Bộ đồ thờ để đặt hộp
trầu, chén nước, hoa quả,… Lớp ngoài là hương án
(án gian), trên đặt bình hương, đèn, ống hương,
mâm đồng.

Trong bàn thờ tổ tiên quan trọng nhất chính là bát
hương. Đây được coi là ngôi nhà để các cụ đi về.


a. Thờ cúng tổ tiên trong gia đình
Bàn thờ tổ tiên

Mâm hoa quả
(Ngũ quả)

a

c

Cơ sở vật chất
(Hậu điền + Hương hỏa)
e

b

d

Bài vị tổ tiên
Thuờng được làm bằng
gỗ, ghi tên tuổi của tổ tiên.

Đồ thờ
Bộ tam sự, ngũ sự,
hoành phi câu đối.

f

Lễ phẩm

11


Các vật dụng thờ cúng tối thiểu cần có
trên bàn thờ gia tiên của mỗi gia đình.

Bộ đỉnh

Bát hương

Lọ hoa

Bộ kỷ chén

Ống hương

Mâm đồng


b. Thờ cúng trong tổ tiên trong dòng họ

1

Tộc phả2

Nhà thờ3 tổ

(Từ đường)

Đồ thờ

4

Nhà thờ
tông tộc

Bàn thờ tổ

13


c. Thờ cúng tổ tiên của cả nước

Lễ giỗ tổ Hùng Vương
Ngày giỗ Tổ Hùng Vương là một ngày hội lớn của tồn dân
Việt Nam tưởng nhớ cơng lao dựng nước của các Vua Hùng.
Nghi lễ truyền thống được tổ chức hàng năm vào mùng 10
tháng 3 Âm lịch tại Đền Hùng, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú
Thọ.
Theo tâm thức dân gian thì tín ngưỡng thờ Hùng Vương và tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên là một. Việc thực hành tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên ở từng vùng miền trong cả nước thường có những
nghi thức khác nhau.

14

4. THỜI GIAN

Phong tục thờ cúng tổ tiên ở Việt Nam là tục lập bàn thờ người thân đã mất và cúng bái hàng ngày hoặc trong những
dịp sóc vọng, giỗ, Tết...
- Trong tục thờ cúng tổ tiên, người Việt coi trọng việc cúng giỗ hằng năm vào ngày mất (Kỵ nhật) thường được tính
theo âm lịch (Ngày ta).
- Khơng chỉ ngày giỗ, việc cúng tổ tiên còn được thực hiện đều đặn vào các ngày mồng một (Ngày sóc), ngày
rằm (Ngày vọng), và các dịp lễ Tết khác trong một năm như: Tết Nguyên Đán (29 tháng Chạp đến hết mùng 5 tháng
Giêng), Tết Hàn thực (Mùng 3 tháng 3), Tết Trung thu (Ngày 15 tháng 8),…
- Những khi trong nhà có việc quan trọng hoặc bất kỳ lúc nào cần được gia tiên phù hộ như dựng vợ gả chồng, sinh
con, làm nhà, đi xa, thi cử... người Việt cũng dâng hương, làm lễ cúng tổ tiên để báo cáo và để cầu tổ tiên phù hộ, hay
để tạ ơn khi công việc thành công. Đây là cách để thể hiện đạo lý Uống nước nhớ nguồn.

Lễ Tết

Lễ Hàn thực

Lễ Trung thu


5. Ý NGHĨA
Đây là một nét đẹp truyền đời trong văn hóa lâu đời của người dân Việt Nam, là một hệ thống đạo đức
của con người.
Có thể nói, việc thờ cúng tổ tiên có ý nghĩa lớn lao trong văn hóa người Việt, giúp gìn giữ lối sống đẹp,
nhân văn, coi trọng tình nghĩa, đạo lý, hướng thiện, nhớ về tổ tiên, cha ơng đã khuất. Trong văn hóa
người Việt, thờ cúng tổ tiên như một chuẩn mực, một thứ văn hóa khơng thể thiếu trong cuộc sống.
Phong tục này khơng chỉ ảnh hưởng tới tâm linh và cịn có vị trí quan trọng trong kinh tế, xã hội, ảnh
hưởng tới phát triển của cộng đồng người.
Đồng thời, truyền tải đạo lý “uống nước nhớ nguồn” nhằm nhắc nhở con cháu, thế hệ sau phải biết ơn
công lao dựng nước và giữ nước của cha ơng mình.

Vì thế càng ngày tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên càng có vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của mỗi
người Việt Nam, nó là một trong những nhân tố góp phần quan trọng để bảo tồn và duy trì văn hóa truyền
thống. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là một tập tục mang đậm nét văn hóa của người Việt.


17