Khóa luận tốt nghiệp văn học thân phận người phụ nữ trong thơ hồ xuân hương

TRƯỜNG ĐẠI HỌC VÕ TRƯỜNG TOẢN
KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN


THÂN PHẬN NGƯỜI PHỤ NỮ
TRONG THƠ HỒ XUÂN HƯƠNG

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC

TRỊNH THỊ KIỀU PHI

Hậu Giang, tháng 05 năm 2014




TRƯỜNG ĐẠI HỌC VÕ TRƯỜNG TOẢN
KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN


THÂN PHẬN NGƯỜI PHỤ NỮ
TRONG THƠ HỒ XUÂN HƯƠNG
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC

Giáo viên hướng dẫn:

Sinh viên thực hiện:

Th.s. LÊ VĂN PHƯƠNG

TRỊNH THỊ KIỀU PHI
MSSV: 1056010078
Lớp: Đại học Ngữ văn
Khóa: 3

Hậu Giang, tháng 05 năm 2014


LỜI CẢM TẠ

Trong suốt thời gian học tập, rèn luyện tại Trường Đại học Võ Trường Toản
cùng với sự chỉ dạy tận tình của q Thầy, Cơ. Sự giúp đỡ của bạn bè và sự nỗ
lực của bản thân, tôi đã trang bị được đầy đủ vốn kiến thức cơ bản để hồn thành
tốt luận văn tốt nghiệp này. Tơi xin chân thành cảm ơn quý Thầy, Cô đã giảng
dạy tơi trong suốt q trình ngồi trên ghế nhà trường.
Để hoàn thành tốt luận văn, ngoài sự cố gắng của bản thân, tơi cịn nhận
được sự quan tâm giúp đỡ của giảng viên hướng dẫn: Cảm ơn Thầy Nguyễn Hoa
Bằng. Thầy đã tận tình hướng dẫn và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tơi trong
suốt q trình làm luận văn. Tôi chân thành gởi lời cảm ơn sâu sắc đến Thầy và
chúc Thầy nhiều sức khỏe và thành công hơn nữa trong sự nghiệp giáo dục.
Đồng thời tôi xin gởi lời cảm ơn đến các cán bộ Thư viện Trường Đại học
Võ Trường Toản, cán bộ Thư Viện Thành phố Cần Thơ, cán bộ Trung tâm học
liệu Đại học Cần Thơ đã nhiệt tình cung cấp nhiều tài liệu q thích hợp. Và tơi
cũng chân thành cám ơn đến tất cả bạn bè, người thân trong gia đình ln ln
giúp đỡ, động viên trong q trình học tập và làm luận văn.
Vì thời gian và năng lực nghiên cứu cịn hạn chế nên luận văn khơng thể
tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong q Thầy, Cơ thơng cảm và cho ý kiến
đóng góp để luận văn được hồn chỉnh hơn.
Chân thành cám ơn!

Hậu Giang, tháng 05 năm 2014
Sinh viên thực hiện
Hồ Thị Kim Tho


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng đề tài này là do chính tơi thực hiện, các số liệu thu
thập và kết quả phân tích trong đề tài là trung thực, đề tài không trùng với bất cứ
đề tài nghiên cứu khoa học nào.

Sinh viên thực hiện


LỜI CẢM TẠ

Trong suốt thời gian học học tại Trường Đại học Võ Trường Toản cùng với
sự dạy dỗ tận tình của q Thầy, Cơ và sự giúp đỡ của bạn bè và với sự nỗ lực của
chính bản thân tôi, tôi đã trang bị được đầy đủ kiến thức cơ bản để hoàn thành tốt
luận văn tốt nghiệp này. Tôi xin chân thành cảm ơn quý Thầy, Cô Trường Đại học
Võ Trường Toản.
Để hồn thành được khóa luận, ngồi sự cố gắng của bản thân, tơi cịn nhận
được sự quan tâm giúp đỡ của giáo viên hướng dẫn: Cám ơn Thầy Lê Văn Phương.
Thầy đã tận tình hướng dẫn và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt q
trình làm luận văn. Tơi chân thành gởi lời cảm ơn sâu sắc đến thầy và chúc thầy
nhiều sức khỏe và thành công hơn nữa trong sự nghiệp giáo dục.
Đồng thời tôi xin gởi lời cảm ơn đến các cán bộ Thư viện Trường Đại học
Võ Trường Toản, cán bộ Thư viện Thành phố Cần Thơ, cán bộ Trung tâm Học liệu
Đại học Cần Thơ đã nhiệt tình cung cấp nhiều tài liệu q thích hợp. Và tơi cũng
chân thành cám ơn đến tất cả bạn bè, người thân trong gia đình ln ln giúp đỡ,

động viên trong q trình học tập và làm luận văn.
Vì thời gian và năng lực nghiên cứu còn hạn chế nên luận văn khơng thể
tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong q Thầy, Cơ thơng cảm và cho ý kiến đóng
góp để luận văn được hoàn chỉnh hơn.
Chân thành cám ơn!
Hậu Giang, tháng 05 năm 2014
Sinh viên thực hiện
Trịnh Thị Kiều Phi


LỜI CAM ĐOAN


Tôi xin cam đoan rằng luận văn này là do chính tơi thực hiện, các số liệu thu
thập và kết quả nghiên cứu phân tích trong luận văn là trung thực, đề tài không
trùng với đề tài nghiên cứu khoa học nào.

Sinh viên thực hiện

Trịnh Thị Kiều Phi


MỤC LỤC
Trang

MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................................... 2
3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................................... 4
4. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................................... 4

5. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................................... 4

Chương 1: HỒ XUÂN HƢƠNG VÀ SỰ NGHIỆP THƠ CA ..................... 5
1.1. Cuộc đời ................................................................................................................. 5
1.2. Sự nghiệp ................................................................................................................ 6
1.3Quan điểm của Hồ Xuân Hương về người phụ nữ ............................................ 14

Chương 2: CẢM QUAN CỦA HỒ XUÂN HƢƠNG
VỀ NGƢỜI PHỤ NỮ .............................................................................. 17
2.1. Vẻ đẹp hình tượng người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương ........................ 17
2.1.1. Vẻ đẹp tâm hồn ................................................................................................ 17
2.1.2. Vẻ đẹp thân thể ................................................................................................ 22
2.1.3. Vẻ đẹp trí tuệ ................................................................................................... 26
2.2. Nỗi đau thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương ........................ 28
2.2.1. Nỗi đau không làm chủ đƣợc cuộc đời ........................................................... 30
2.2.2. Nỗi đau thân phận làm lẽ ................................................................................. 35
2.2.3. Nỗi đau dun tình khơng trọn vẹn ................................................................. 40
TIỂU KẾT ....................................................................................................................... 52


Chương 3: ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT TRONG
THƠ HỒ XUÂN HƢƠNG....................................................................... 53
3.1. Thể thơ ................................................................................................................. 53
3.2. Hình ảnh ............................................................................................................... 53
3.2.1. Hình ảnh thiên nhiên trong thơ Hồ Xuân Hƣơng............................................ 53
3.2.2. Hình ảnh ngƣời phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hƣơng ........................................ 54
3.3. Ngôn từ ................................................................................................................. 55
3.4. Các biện pháp tu từ ............................................................................................. 59
3.4.1. Sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong thơ Hồ Xuân Hƣơng ................................. 59
3.4.2. Sử dụng từ láy trong thơ Hồ Xuân Hƣơng ...................................................... 60

T LU N ................................................................................................................. 63
TÀI LIỆU THAM

HẢO ..................................................................... 64


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Nhƣ chúng ta đã biết, ngƣời phụ nữ Việt Nam sống trong xã hội phong kiến
bất công, một xã hội trọng nam khinh nữ, đàn ơng đƣợc xem trọng cịn phụ nữ thì bị
áp chế nặng nề. Xã hội thời đó, một ngƣời đàn ơng cần phải “trung quân ái quốc”,
“tu nhân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”, “có danh với núi sơng”. Cịn phụ nữ thì
phải gánh vác nhiều trọng trách nặng nề nhƣ (sinh đẻ, nội trợ,..). Bên cạnh đó,
ngƣời phụ nữ phải “tiết hạnh khả phong”, “tam tòng tứ đức”, “phu sƣớng phụ tùy”
có quá nhiều áp chế cho ngƣời phụ nữ thời bấy giờ, thực chất đó là một xã hội bất
cơng vơ nhân đạo, trai có quyền “tam thê tứ thiếp” cịn gái chính chun chỉ có một
chồng. Phụ nữ sống trong xã hội nhƣ một món đồ mặc cho ngƣời khác xoay
chuyển, họ khơng có quyền định đoạt đƣợc số phận, hạnh phúc của riêng mình.
Nhìn lại lịch sử nền văn học trung đại nƣớc nhà, ngƣời phụ nữ hầu nhƣ
không đƣợc chú ý, rất hiếm khi xuất hiện và nếu có xuất thì rất hạn chế, hình tƣợng
ngƣời phụ nữ khơng đƣợc đề cao mà trình bày một cách mếu mó xuyên tạc, coi phụ
nữ nhƣ một thứ rẻ rúng khơng có gì là tốt đẹp. Mãi cho đến giai đoạn cuối thế kỷ
XVIII đầu thế kỷ XIX, Hồ Xuân Hƣơng xuất hiện với những trang viết đanh thép về
ngƣời phụ nữ, bà không chấp nhận một xã hội “nam quyền” với suy nghĩ “nhất nam
viết hữu, thập nữ viết vơ”, có thể nói bà là ngƣời phụ nữ đầu tiên trong nền Văn học
Trung đại dám viết và viết nhiều về ngƣời phụ nữ. Cũng nhƣ chính bản thân mình,
Hồ Xn Hƣơng là ngƣời phụ nữ của dân gian nên những trang viết cũng rất dân

gian và rất thực, bà lên tiếng địi lại những gì phụ nữ vốn có, đó là quyền tự do khát
khao hạnh phúc, quyền làm chủ cuộc đời riêng của mình... khẳng định quyền sống
cịn của mình với xã hội. Qua ngòi bút của Hồ Xuân Hƣơng, những nỗi đau khổ mà
ngƣời phụ nữ phải gánh chịu đã biến thành một thứ vũ khí để tố cáo xã hội nam
quyền, một xã hội đã tƣớc đoạt mọi quyền sống của ngƣời phụ nữ coi phụ nữ là kẻ
“phục vụ” chứ không có quyền “tận hƣởng”. Và vấn đề “ngƣời phụ nữ” trong giai
đoạn này trở thành một đề tài thu hút nhiều nhà văn, nhà thơ quen thuộc tìm đến.
Đặc biệt, khi xuất hiện Hồ Xuân Hƣơng ngƣời phụ nữ đã là mấu chốt quan trọng
trong xã hội để có một cái nhìn đồng cảm với họ, thì ta nên nhìn từ góc độ thân
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

1

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
phận để có thể cảm thơng sâu sắc về hình ảnh ngƣời phụ nữ trong nền văn học trung
đại. Đây chính là lý do quan trọng thu hút ngƣời viết luận văn khi nghiên cứu đề tài
này.
Cho đến hôm nay, đã có rất nhiều cơng trình nghiên cứu về tác phẩm, tác giả
Hồ Xuân Hƣơng. Bà cũng là tác giả có tác phẩm đƣợc đƣa vào giảng dạy ở các cấp
Trung học cơ sở và Trung học phổ thông. Đặc biệt một số bài thơ của Hồ Xuân
Hƣơng đã đem lại cho giáo viên và học sinh sự cảm nhận sâu sắc về thân phận của
ngƣời phụ nữ Việt Nam trong xã hội phong kiến. Tuy nhiên khi nói đến nữ sĩ ngƣời
ta hầu nhƣ chỉ đi vào tìm hiểu các tập thơ có tính chất tổng quan mà ít đề cập đến
thân phận ngƣời phụ nữ trong thơ. Xuất phát từ lý do trên tôi đã chọn đề tài này làm
khóa luận nghiên cứu.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Việc tìm hiểu và nghiên cứu về ngƣời phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hƣơng đã
có nhiều thế hệ đi trƣớc nghiên cứu, tuy nhiên từng ngƣời, từng giai đoạn lại có một
cách nhìn nhìn khác nhau tùy vào thực tế. Trong xã hội phong kiến nƣớc ta, thân
phận ngƣời phụ nữ đƣợc nhìn một cách phiến diện, ít đƣợc trân trọng và cảm thông.
Về lịch sử nghiên cứu vấn đề ngƣời phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hƣơng có thể
chia thành ba giai đoạn:
Trƣớc năm 1945: có kết quả nghiên cứu của Nguyễn Hữu Sơn và Vũ Thanh
trong cuốn “Hồ Xuân Hương tác gia và tác phẩm”. Việc nghiên cứu một cách có hệ
thống về thơ Hồ Xuân Hƣơng bắt đầu từ các loại sách khảo cứu nhƣ “Việt Nam hợp
tuyển giảng nghĩa” của Nguyễn Hữu Tiến và Nguyễn Thành Ý, “Nam thi hợp
tuyển” của Nguyễn Văn Ngọc, “Nữ lưu văn học sử” của Lê Dƣ.
Ngồi ra cũng có nhiều nhà nghiên cứu đánh giá về Hồ Xuân Hƣơng nhƣ:
Tản Đà nhận xét thơ Hồ Xuân Hƣơng là “thi trung hữu qủi”, song mà nhận
ra thời tục. Dƣơng Quảng Hàm cho rằng thơ bà có ý lẳng lơ. Nhìn chung kết quả
nghiên cứu giai đoạn này còn hạn chế, song phần nào đó cũng đƣa vị trí của Hồ
Xn Hƣơng lên tầm cao mới.
Từ 1945 đến 1975: Lúc này nƣớc ta đang tiến hành hai cuộc kháng chiến
chống Pháp và chống Mỹ, nhƣng việc nghiên cứu về thơ Hồ Xuân Hƣơng vẫn phát
triển. Vào giai đoạn này ít nhiều các cơng trình phụ thuộc vào khơng khí cách
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

2

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
mạng, khơng khí đấu tranh chống giai cấp giành quyền lợi trong xã hội. Với cơng
trình biên khảo thân thế và thơ ca Hồ Xuân Hƣơng - Bà chúa thơ Nôm của Lê Tâm
1950. Trong đặc sắc thơ Hồ Xuân Hƣơng in lại trong Hồ Xuân Hƣơng tác gia và tác

phẩm, Phạm Thế Ngũ đồng ý với nhận xét của Tản Đà “Thật vậy, trong hầu hết nếu
khơng phải là tồn thể các bài thơ của Hồ Xuân Hương, người đọc có thể tìm ra
một cảnh tượng dâm tục gây ra sự ma quái” [11; tr.112]. Nói về Hồ Xuân Hƣơng,
Hà Nhƣ Chi cho rằng “Tả những vật tầm thường hoặc tả thắng cảnh, hoặc tự vịnh
bao giờ củng có ý lẳng lơ với những hình ảnh tục ẩn hiện sau những lời thơ và chữ
dùng mập mờ láu lỉnh” [1; tr.141]. Nhìn chung những bài viết trong giai đoạn này
chủ yếu nghiên về mặt xã hội làm cho cái nhìn về Hồ Xuân Hƣơng bị miễn cƣỡng,
nhƣng họ vẫn thấy đƣợc giá trị quan trọng của Hồ Xuân Hƣơng ở mọi thời đại.
Sau 1975: Việc nghiên cứu thơ về Hồ Xn Hƣơng đƣợc đẩy mạnh. Khơng
khí dân chủ tràn khắp đã kích thích sự đổi mới trong cách cảm nhận của các nhà
nghiên cứu. Nguyễn Lộc đã nhận xét “Viết về đề tài phụ nữ, nhà thơ thường xoáy
sâu vào các ngóc ngách éo le của cuộc đời để nêu lên những bi kịch khơng kém
phần chua chát, song bình thường nó bị xóa nhịa trong một cuộc sống vốn dĩ đã
rập theo những chỉ ước nặng nề của lễ giáo” [9; tr.276]. Hoặc “... đặc biệt hơn nữa
là nhà thơ còn hết sức đề cao và ca ngợi họ. Xn Hương tìm thấy vẻ đẹp thật sự
chân chính ở họ” [9; tr.279]. Còn nghĩ về thơ Hồ Xuân Hƣơng, Lê Trí Viễn đã viết
“Xuân Hương nhân danh một sự sống theo lẽ phải của tự nhiên, Xuân Hương xuất
phát từ sự sống gốc nguồn, sự sống là phối hợp âm dương, là sinh sôi nảy nở nên
Xuân Hương mới trở lại với hình ảnh cụ thể của sự giao hợp ấy” [17; tr.346].
Khảo sát lịch sử nghiên cứu vấn đề ngƣời phụ nữ trong thơ Nôm Hồ Xuân
Hƣơng, ta nhận thấy nhiều vấn đề về ngƣời phụ nữ đã đƣợc đề cập đến nhƣ: so sánh
giữa thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hƣơng và Chinh phụ ngâm khúc của Đặng Trần
Côn để tập trung quyền sống và quyền hạnh phúc của ngƣời phụ nữ hoặc nói về cái
“thanh” và cái “tục” trong thơ Hồ Xuân Hƣơng... Song chƣa có cơng trình nào đi
sâu nghiên cứu về thân phận ngƣời phụ nữ. Từ những nghiên cứu trƣớc, tôi chọn đề
tài này mong sẽ có đóng góp đƣợc cái nhìn thỏa đáng về ngƣời phụ nữ trong thơ Hồ
Xuân Hƣơng.

GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

3

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương

3. Mục đích nghiên cứu
Với đề tài “Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xn Hương” mục đích
của tơi chủ yếu là:
Chỉ ra sự cống hiến của Hồ Xuân Hƣơng đối với nền văn học trung đại để có
cái nhìn khách quan và đúng đắn về thơ của Hồ Xuân Hƣơng.
Thấy đƣợc Hồ Xuân Hƣơng là ngƣời phụ nữ mạnh mẽ dám đứng lên chống
xã hội phong kiến, đồng thời thấy đƣợc nỗi đau khổ mà ngƣời phụ nữ phải gánh
chịu trong xã hội nam quyền.

4. Phạm vi nghiên cứu
Khóa luận khảo sát toàn bộ các sáng tác thơ của Hồ Xuân Hƣơng có nội
dung viết về thân phận ngƣời phụ nữ trong tập thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân
Hƣơng trong xã hội phong kiến. Những thể loại khác của Hồ Xuân Hƣơng viết,
chúng tôi sử dụng với tƣ cách tham chiếu để góp phần làm rõ nội dung thơ của nữ sĩ
cũng nhƣ có cái nhìn tổng quan và sâu sắc về thân phận ngƣời phụ nữ.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu chúng tôi sử dụng các phƣơng pháp nhƣ:
Phương pháp phân tích: chúng tôi dựa vào những tác phẩm cụ thể của Hồ
Xuân Hƣơng để chỉ rõ những chịu đựng, nhịn nhục mà xã hội nam quyền đã ban
tặng họ.
Phương pháp so sánh: chúng tôi so sánh với Chinh phụ ngâm khúc của Đặng
Trần Côn để thấy sự tƣơng đồng và khác biệt về thân phận ngƣời phụ nữ trong xã

hội thời bấy giờ.
Phương pháp tổng hợp: chúng tôi tổng hợp lại những bài thơ viết về ngƣời
phụ nữ trong thơ của Hồ Xuân Hƣơng cũng nhƣ những bài viết liên quan đến ngƣời
phụ nữ trong Văn học Trung đại để thấu hiểu và đồng cảm với số phận chua chát
mà xã hội vô nhân đạo đã tƣớc đoạt mọi quyền sống và quyền hạnh phúc của họ.

GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

4

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương

Chƣơng 1
HỒ XUÂN HƢƠNG VÀ SỰ NGHIỆP THƠ CA
1.1. CUỘC ĐỜI
Hồ Xuân Hƣơng là một nhà thơ lớn của nền văn học dân tộc, con ngƣời của
nữ sĩ thật hấp dẫn nhƣng cũng thật hóc búa. Hồ Xuân Hƣơng là nữ sĩ tài ba của nền
văn học Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XVIII đến nửa cuối thế kỷ XIX (bà
đƣợc mệnh danh là bà chúa thơ Nôm). Tuy nhiên đến nay, chúng ta vẫn chƣa có
nguồn thơng tin chính xác nào về thân thế cũng nhƣ cuộc đời đầy trắc trở của nhà
thơ này. Đây còn là vấn đề gây nhiều tranh luận trong giới nghiên cứu hiện nay.
Dựa vào một số tài liệu đƣợc lƣu giữ lại, và những tác phẩm đƣợc khẳng định là do
Hồ Xuân Hƣơng sáng tác mà các nhà nghiên cứu tạm chấp nhận, một số kết luận
ban đầu về tiểu sử của Hồ Xuân Hƣơng:
Hồ Xuân Hƣơng là con ông Hồ Phi Diễn, sinh năm 1704, đậu sinh đồ (sau
này gọi là tú tài) năm hai mƣơi bốn tuổi, thuộc dòng dõi họ Hồ, đây là một dịng họ
lớn có nhiều ngƣời đỗ đạt và làm quan. Quê bà ở làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh

Lƣu, tỉnh Nghệ An. Mẹ Hồ Xuân Hƣơng là ngƣời con gái họ Hà, quê ở Hải Dƣơng
lấy ông Hồ Phi Diễn nhƣng làm lẽ. Trong ngƣời Hồ Xuân Hƣơng chảy song song
hai dòng máu Bắc – Trung, bà là ngƣời con gái duy nhất của ông Hồ Phi Diễn và
ngƣời làm lẽ họ Hà. Nhƣng không may cha Hồ Xuân Hƣơng mất sớm bà về sống
với mẹ cuộc sống nhiều vất vả nên bà cũng không đƣợc học hành nhiều. Nhƣng vốn
dĩ bà là một ngƣời phụ nữ thơng minh, bà thích đi đây đó nhiều nơi nên bà giao du
rộng rãi với rất nhiều bạn bè nhất là các bạn bè thơ văn.
Xuân Hƣơng đã đi thăm những nơi nhƣ:
Chơi chợ Trời (chùa Thầy, Sơn Tây); gần đó có hang Thánh Hóa
Chơi Động Hƣơng Tích (Mỹ Đức, Hà Đơng)
Chơi núi Ơng Chồng, Bà Chồng (trên đƣờng lên Tuyên Quang)
Kẽm Trống Ninh Bình giáp Hà Nam
Chơi chùa Địch Lộng (Ninh Bình)
Chơi đèo Ba Dội (núi Tam Điệp, nơi giáp với Ninh Bình và Thanh Hóa)
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

5

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
Chơi Qn Khánh (Thanh Hóa)
Ơn lại Xn Hƣơng đã đi hoặc ở những nơi nhƣ:
Ngồi Bắc: Vĩnh n (ơng phủ Vĩnh Tƣờng), Tuyên Quang, Sơn Tây, Hà
Đông, Hà Nội, Hải Dƣơng (Quê mẹ có thể Hồ Xuân Hƣơng đã về đó)
Vào Trung: Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An (q cha của Hồ Xuân Hƣơng)
Khi chúng ta đã làm cuộc kháng chiến trƣờng chinh rồi, thì ta coi những chỗ
Xuân Hƣơng đã từng đi qua là thƣờng, nhƣng đặt trong hoàn cảnh vài ba trăm năm
trƣớc, giao thông bất tiện, rừng rú cịn nhiều, lại “thân gái dặm trƣờng”, thì đi nhiều

nhƣ Xuân Hƣơng là một việc khác phàm, một sự kỳ lạ.
Hồ Xuân Hƣơng xuất thân trong một gia đình phong kiến suy tàn, chính cuộc
sống đó đã ảnh hƣởng trực tiếp đến Hồ Xuân Hƣơng, cuộc sống đã đƣa nữ sĩ sớm
va chạm với thực tế, bà là ngƣời của quần chúng nên bà đã tiếp xúc trực tiếp với
quần chúng lao động nghèo, bà rất am hiểu về cuộc sống và cảnh trí ở thơn q.
Hồ Xn Hƣơng lúc đƣơng thời bà là một phụ nữ tài hoa có cá tính rất mạnh
mẽ, bản lĩnh nhƣng ngƣợc lại đời tƣ lại có nhiều bất hạnh, đƣờng tình dun của bà
rất lận đận trông gai cuộc đời bà đầy hẩm hiu, trắc trở. Hồ Xuân Hƣơng lấy chồng
muộn mà đến hai lần đi lấy chồng, hai lần đều làm lẽ, cả hai cuộc tình đều ngắn
ngủi và khơng trọn vẹn, lần thứ nhất là ơng Tổng Cóc, lần thứ hai là ơng phủ Vĩnh
Tƣờng. Khơng vì vậy mà bà đầu hàng số phận mà trong bà ln có khát vọng sống
mãnh liệt, tự tin và hi vọng ở tƣơng lai. Bà là ngƣời thấu hiểu đƣợc thân phận ngƣời
phụ nữ trong xã hội phong kiến chính vì thế bà ln đứng ra bênh vực lên tiếng đấu
tranh giành quyền lợi và quyền hạnh phúc cho họ cũng nhƣ cho chính bản thân
mình.
Sinh ra và lớn lên Hồ Xuân Hƣơng đã nhào lộn với cuộc sống đầy phong ba,
để sống và vƣơn lên chế độ trọng nam khinh nữ bà phải ƣởn mình để đƣơng đầu với
cuộc sống đó, bà khác với bao ngƣời đàn bà trong xã hội cũ, bao ngƣời đàn bà khác
đã sống một cuộc sống âm thầm và chịu đựng nhƣng với bà bà đã đứng dậy đấu
tranh để giành lại mọi quyền sống và quyền hạnh phúc mà ngƣời phụ nữ vốn có.

1.2. SỰ NGHIỆP
Hồ Xuân Hƣơng là nhà thơ tiêu biểu của nền văn học Việt Nam giai đoạn
nửa đầu thế kỷ XVIII nửa cuối thế kỷ XIX. Thơ Hồ Xuân Hƣơng cũng rắc rối nhƣ
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương
SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi
6


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương

chính cuộc đời nhà thơ vậy. Số thơ bà còn lại đến nay chủ yếu dựa vào sự lƣu
truyền, sự bảo vệ của nhân dân nên có nhiều dị bản, số thơ đƣợc xem là nổi tiếng và
đi liền với bút danh của bà là tập thơ “Xuân Hƣơng thi tập”. Đây là tập thơ Nơm
đƣờng luật xuất sắc. Ngồi ra, năm 1964 ơng Trần Thanh Mại cịn phát hiện tập thơ
“Lƣu Hƣơng ký” mang bút danh của bà gồm 24 bài thơ chữ Hán và 28 bài thơ chữ
Nôm, tập thơ này là những giãi bày tâm sự của chính bản thân mình nói về những
mối tình của nhà thơ với các ngƣời bạn trai của bà.
Xuân Hƣơng có rất nhiều tác phẩm nổi tiếng đi sâu trong lòng ngƣời đọc, tác
phẩm bà để lại cho đời cũng khá phong phú nhƣ:
Tập thơ Nôm truyền tụng trên dƣới năm mƣơi bài, đây là tập thơ nổi tiếng
ghi danh tên tuổi Hồ Xn Hƣơng trong lịng độc giả.
Ngồi ra Hồ Xn Hƣơng còn khá nhiều câu đối lƣu truyền nổi tiếng chứng
tỏ bà là một ngƣời thông minh nhạy bén:


Mặc áo giáp, dải cài chữ đinh; mậu, kỷ, canh, khoe mình rằng quý.



Làm đĩ càn, tay đeo hạt khảm; tốn, ly, đồi khéo nói rằng khơn.

Tập thơ “Lƣu Hƣơng ký” đƣợc Hồ Xuân Hƣơng sáng tác bằng cả chữ Hán
và chữ Nơm.
Và Hồ Xn Hƣơng cịn có năm bài thơ đề Vịnh Hạ Long.
Trong hai tập thơ do Hồ Xuân Hƣơng sáng tác nhƣng lại có rất nhiều sự khác
biệt. Trong “Lƣu Hƣơng ký”, Hồ Xuân Hƣơng sáng tác có cả chữ Hán và chữ Nôm,
thơ chữ Nôm trong Lƣu Hƣơng ký có rất nhiều từ Hán Việt, giọng thơ thì hiền lành
chứ khơng góc cạnh, gân guốc, đâm thọc nhƣ ở “Xn Hƣơng thi tập”. Vì có nhiều
điểm khác biệt nên các nhà nghiên cứu chỉ chủ yếu dừng lại ở “Xuân Hƣơng thi
tập”. Xuân Hƣơng đã để lại ấn tƣợng khá mạnh trong lòng ngƣời đọc, hƣơng vị

trong thơ vẫn còn đọng mãi.
“Lƣu Hƣơng ký” mới đƣợc phát hiện từ năm 1964, bao gồm thơ chữ Hán và
chữ Nôm, đều đề ghi là của Xuân Hƣơng, ngƣời Nghệ An, sáng tác ở Cổ Nguyệt
Đƣờng. Tập thơ ghi lại tâm sự và tình cảm của tác giả với các bạn trai của mình,
nhƣ Tốn Phong Thị, Hiệp trấn Sơn Nam Thƣợng họ Trần; Mai Sơn Phủ; Chí Hiên;
đặc biệt cịn có cố nhân của nữ sĩ họ Hồ là đại thi hào Nguyễn Du. Tình cảm thắm
thiết, táo bạo, nghệ thuật già dặn. Phong cách thơ trong Lƣu Hƣơng ký có gì khơng
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương
SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi
7


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
thật ăn khớp với phong cách những bài thơ Nôm vốn đã đƣợc truyền tụng lâu nay
của bà.
“Xuân Hƣơng thi tập” là tập thơ thành công nhất của Hồ Xuân Hƣơng, nét
nổi bật tạo nên sức hấp dẫn đầu tiên của tập thơ là thơ của ngƣời phụ nữ viết về giới
phụ nữ Việt Nam dƣới thời phong kiến. Sống gần đồng thời với nữ sĩ họ Hồ là nhà
thơ kiêm nhà giáo Nguyễn Thị Hinh thƣờng gọi là Bà Huyện Thanh Quan rất nổi
tiếng về một chùm thơ luật Đƣờng chải chuốt, mẫu mực, khơng có một cảm xúc
nào, khơng một bài nào thể hiện thân phận ngƣời phụ nữ cả! Cũng trong giai đoạn
văn học này, nhiều khúc ngâm ra đời nhƣ Chinh phụ ngâm của Đoàn Thị Điểm đề
cập đến hạnh phúc ái ân, hạnh phúc của gia đình và thân phận hẩm hiu, cơ đơn, lẻ
bóng... của ngƣời thiếu phụ đang tuổi hoa niên có chồng ra chiến trận, Cung oán
ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều là một nỗi bi ca về nỗi bất hạnh của ngƣời cung
nữ tài sắc bị bỏ rơi giữa lứa tuổi thanh xuân. Ai tư vãn của Lê Ngọc Hân cất lên
tiếng than thân góa bụa xen nỗi luyến tiếc đối với một ngƣời chồng, một đống anh
quân vừa tạ thế. Đây là những khúc ca trữ tình dạt dào tinh thần nhân đạo mà nhân
vật trung tâm là những ngƣời phụ nữ xấu số. Thơ ca dân gian thời kỳ này, nhất là ca
dao trữ tình đã dành một phần quan trọng để nói lên tình u, hơn nhân và gia đình

và về ngƣời phụ nữ bình dân rất đỗi yêu đời mà cuộc đời cứ lắm nỗi truân chuyên.
“Thân em như tấm lụa đào, phất phơ giữa chợ biết vào tay ai”...
Hịa vào tiếng nói chung ấy, chùm thơ tự tình trong tập thơ của nữ sĩ họ Hồ
réo rắt, xúc động bởi vì thân phận ngƣời đàn bà đƣợc đề cập đến tƣơng đối toàn
diện và sâu sắc. Khúc hát tự tình đầu tiên, có lẽ đƣợc viết ra lúc nhà thơ cịn trẻ, cịn
tha thiết với tình u, nhà thơ luôn tự tin với khát vọng thắm thiết lành mạnh của
mình:
“Quả cau nho nhỏ miếng trầu hơi
Này của Xn Hương mới quệt rồi
Có phải dun nhau thì thắm lại
Đừng xanh như lá bạc như vôi.”
(Mời trầu)
Lời thơ hết sức chân tình, dịu dàng, tha thiết nhƣng đâu đó nhƣ có lời ốn
trách, bộc lộ linh cảm về một ngày mai khơng tốt đẹp, khơng lấy gì đảm bảo cho
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

8

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
hạnh phúc lứa đôi.
Nhƣng xã hội phong kiến đâu chừa bất cứ ngƣời phụ nữ nào, thế rồi nhƣ một
định mệnh cuộc đời “mƣời hai bến nƣớc” không biết trong đục ra sao. Số phận
ngƣời đàn bà phủ phàng, chua chát, cứ không hẹn mà lại đến:
“Thân em vừa trắng lại vừa trịn
Bảy nổi ba chìm với nước non
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son.”

(Bánh trơi nước)
Đây là tấm lịng trong trắng, kiên trinh, bất chấp sự thử thách. Tình cảm thủy
chung duy nhất đáng quý biết bao.
Tiếp theo tâm trạng cay đắng của nhà thơ là ba bài thơ thất ngơn bát cú hay
cịn gọi là “bộ ba tự tình” viết ra trong những khoảng thời gian và tâm trạng khác
nhau, thốt ra từ sâu tận đáy lòng, lắng động bao nỗi niềm tâm sự của một ngƣời phụ
nữ thời phong kiến.
Bài thứ nhất lâm li diễn tả nỗi buồn oán trách nhƣng đâu đó ngƣời phụ nữ
vẫn cịn hy vọng ở bản thân mình, nhà thơ cịn chút sức lực vƣơn dậy vẫn còn khát
khao: “Thân này đâu đã chịu già tom!”
Bài thứ hai nỗi buồn ngày càng dâng lên, một nỗi buồn cô đơn hiu quạnh
“Trơ cái hồng nhan với nước non”, khơng sao khy khỏa đƣợc. Cảnh tình buồn hiu
quạnh làm cho tâm trạng nhà thơ uẩn ức thêm.
Đến bài thứ ba thì cuộc đời hiện lên nhƣ một chiếc thuyền con giữa trùng
dƣơng bao la mênh mơng đầy sóng gió. Hiện tại và tƣơng lai nhƣ tuột khỏi tay
mình, tha hồ trôi dạt.
Thơ Hồ Xuân Hƣơng bên cạnh nét hiện thực truyền thống cịn có nét đậm đà
sơi nổi trong dòng văn học dân gian. Bên cạnh những vần thơ than thân cịn có
chùm thơ phản kháng chế độ phong kiến, bày tỏ niềm kiêu hãnh về vai trò vị trí của
ngƣời phụ nữ. Phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hƣơng không đàn bà và cũng rất đàn bà,
không đàn bà ở đây là muốn thoát khỏi cái nếp “nữ nhi thƣờng tình”, họ khơng chịu
an phận, lép vế trƣớc bất cứ đàn ông nào và thật sự họ đã vƣợt lên cả những ngƣời
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

9

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương

đàn ơng, những ngƣời có chữ nghĩa (Mắng học trị dốt I và II), bà dám nhìn thẳng
vào sự thật khơng sợ bất cứ một ai trong bài Đề Đền sầm Nghi Đống dƣới con mắt
khinh bỉ của nữ sĩ, có thể nói tên bại tƣớng lại bị chơn vùi xuống dƣới đất đen một
lần nữa, mà lại chôn sâu chôn chặt hơn. Ngƣời phụ nữ tỏ ra can trƣờng, mạnh mẽ,
trƣớc một xã hội phong kiến ác nghiệt. Bài thơ Không chồng mà chửa thật là bạo
gan: nhà thơ dõng dạt nói lên những điều khơng ai dám nghĩ trong chế độ xƣa, nhƣ
vậy chẳng khác gì nhà thơ chính thức tuyên chiến với giai cấp thống trị. Trong cuộc
sống bình thƣờng thời đại nào cũng xảy ra chuyện nhƣ thế “khôn ba năm, dại một
giờ”. Thời đại nào cũng không một ai dung túng lối sống tự do nhƣ thế vì nó khơng
hợp với đạo đức bình thƣờng. Nhƣng đối với xã hội phong kiến xƣa coi chuyện lỡ
làng này là một tội tày đình giáng xuống đầu nạn nhân những sự trừng phạt hết sức
vô nhân đạo. Nhƣng tức nƣớc sẽ vỡ bờ, quần chúng nhân dân đã từng phản kháng
lại mạnh mẽ:
“Khơng chồng mà chửa mới ngoan
Có chồng mà chửa thế gian sự thường!”
(Ca dao)
Ca dao phóng khoáng trên đã tạo nên cảm hứng cho Hồ Xuân Hƣơng. Nội
dung bài thơ là tiếng lịng thơng cảm với những ngƣời con gái lỡ duyên “Cả nể cho
nên hóa dở dang” đồng thời là lời phản kháng không kém phần quyết liệt “Khơng
có, nhưng mà có, mới ngoan”. Bài thơ lên tiếng trƣớc thái độ khắc nghiệt của xã hôi
cũ, đồng thời phẫn nộ trƣớc một hủ tục đƣợc xã hội đƣơng thời thừa nhận là chế độ
đa thê, một tấn bi kịch cho những ngƣời làm lẽ: “Chém cha cái kiếp lấy chồng
chung” lời nguyền rủa ấy là tiếng nói uất ức, khổ đau của bao kiếp ngƣời lẻ mọn
phải chịu đựng trong xã hội xƣa.
Tập thơ Hồ Xn Hƣơng hầu nhƣ khơng nói đến bản chất sâu mọt nhƣng chủ
yếu nói đến bọn hiền nhân quân tử. Khi thấy bọn công tử vô công rỗi nghề đi lang
thang, nữ sĩ giật giọng gọi to:
“Khéo khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ,
Lại đây cho chị dạy làm thơ...”
Xuân Hƣơng cƣời liên tục không cho bọn hiền nhân, quân tử kịp trở tay. Với

bài Quạt giấy nữ sĩ “đem phất vào mặt anh hùng, đem đội lên đầu quân tử”, bà
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

10

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
chẳng xem bọn quân tử ra gì cả:
“Mát mặt anh hùng khi tắt gió,
Che đầu quân tử lúc sa mưa.”
Bọn quân tử đang lúng túng, thì lại bị truy đuổi nữa:
“Hồng hồng má phấn duyên vì cậy,
Chúa dấu vua yêu một cái này!”
Và tiếp tục những lần khác bọn quân tử đƣợc bêu lên trong các bài Đèo Ba
Dội, Thiếu nữ ngủ ngày..., dƣới ngòi bút của nữ sĩ Hồ Xuân Hƣơng đã góp phần hạ
bệ những thần tƣợng đƣợc coi là con cƣng của chế độ và phần nào đó góp phần làm
tan rã hệ ý thức phong kiến.
Đối tƣợng thứ hai mà bà hƣớng đến là bọn sƣ tăng, có thể nói cái xã hội nhà
chùa với đơng đảo thầy tu đã tha hóa đạt đến sự tối cao. Hãy đọc bài Sư hổ mang:
“Chẳng phải Ngô, chẳng phải ta,
Đầu thì trọc lốc, áo khơng tà...
...Tu lâu có lẽ lên sư cụ,
Ngất nghểu, tịa sen lọ đó mà.”
Ơng sƣ, ở đây nhƣ những kẻ lạc lồi, khơng có gốc tích, cũng khơng ai thừa
nhận. Những nhà trụ trì nhƣ thế thì sinh hoạt trong nhà chùa sao tránh khỏi bê tha,
dù đó là những ngơi chùa lớn ở đất Thăng Long. Và chùa Quán sứ bấy giờ là:
“Quán sứ sao mà khách vắng teo,
Hỏi thăm sư cụ đáo nơi neo?...

Cha kiếp đường tu sao lắt léo,
Cảnh buồn thêm chán nợ tình đeo.”
Tập thơ “Xuân Hƣơng thi tập” từ khi xuất hiện cho đến nay nó trở thành
điểm nóng trong giới nghiên cứu, chƣa dễ gì tạo ra sự thống nhất từ đầu đến cuối.
Mọi ngƣời đều thừa nhận Hồ Xuân Hƣơng là một hiện tƣợng văn học, là một tài
năng nghệ thuật hiếm có nhƣng cũng khơng ít băn khoăn về cái gọi là dâm và tục
trong suốt tập thơ của bà.
Không ai chối cãi là trong tập thơ của nữ sĩ có sử dụng rộng rãi yếu tố dâm
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

11

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
và tục. Theo một bản thống kê sơ bộ, trong số bốn mƣơi bài đƣợc Nguyễn Lộc trích
tuyển có gần đến ¾ số bài có chứa đựng yếu tố tục. Nhƣng những yếu tố tục mà
nhà thơ sử dụng chỉ là một phƣơng tiện nghệ thuật để làm bật nổi nội dung mà nhà
thơ muốn thể hiện, chứ không phải lấy tục để khiêu dâm. Có khơng ít ngƣời ngại
khi tiếp xúc với sự đòi hỏi lạc thú trong Xuân Hƣơng thi tập. Thật ra, khát vọng về
một cuộc sống nhƣ vậy là một lẽ tự nhiên, là chuyện thƣờng tình mà đời ngƣời ắt ai
cũng phải trãi qua chỉ là kiêng kị khơng nói đến mà thơi. Thơ Hồ Xn Hƣơng có
yếu tố tục nhƣng khơng hề có chút khiêu dâm. Hồ Xuân Hƣơng chỉ nêu lên cái quan
niệm cơ bản của cuộc sống bình thƣờng, chuyện ái ân trong cuộc sống là tự nhiên,
là một nhu cầu, là một quyền lợi của tuổi trẻ, của tất cả mọi ngƣời mọi tầng lớp
trong xã hội.
Trong văn chƣơng yếu tố tục nhƣ con dao hai lƣỡi, nó sẽ gây phản cảm nếu
ta sử dụng không đúng lúc. Trong thơ Hồ Xuân Hƣơng yếu tố tục đã phát huy tác
dụng, nó trở thành vũ khí để chửi vào mặt bọn hiền nhân, quân tử. Một số bài nhƣ

Đánh đu, Dệt cửi, Giếng nước,... cũng khơng thể coi đó là thơ khiêu dâm, vì cái
nghĩa đen, nghĩa bóng cứ lấp lửng trong bài:
“Trai đu gối hạc khom khom cật,
Gái uốn lưng ong ngửa ngửa lịng.”
(Đánh đu)
Và khơng ở đâu động tác dệt cửi đƣợc miêu tả sinh động nhƣ vậy, thật thú vị:
“Hai chân đạp xuống năng năng nhắc,
Một suốt đâm ngang thích thích mau.”
(Dệt cửi)
Và nhà thơ đƣa chúng ta đến tận một giếng thơi với cảnh vật khơng chết dí,
mà đang sinh sôi nảy nở từng giây phút.
“Cầu trắng phau phau đơi ván ghép,
Nước trong leo lẻo một dịng thơng!
Cỏ gà lún phún leo quanh mép,
Cá giếc le te lách giữa dòng.”
(Giếng nước)
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

12

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
Đọc thơ Hồ Xuân Hƣơng ta không tránh khỏi nghĩa đen và nghĩa bóng của
nó, cũng giống nhƣ trong dân gian họ đã từng đố tục giản thanh, gây nên những
tiếng cƣời sảng khoái, nụ cƣời hồn nhiên rất con ngƣời, thì tại sao ta có thể coi thơ
Hồ Xn Hƣơng là thơ dâm, thơ tục đƣợc.
Xuân Hƣơng chƣa dừng lại ở đó, trong quá khứ Hồ Xuân Hƣơng đã để lại
một bức tranh khỏa thân của một thiếu nữ đang tuổi dậy thì tuyệt đẹp, một bức tranh

làm bằng thơ đặc sắc với mở đầu bằng sự vô ý, rất tự nhiên:
“Lược trúc chải cài trên mái tóc,
Yếm đào trễ xuống dưới nương long.
Đơi gị Bồng Đảo sương cịn ngậm,
Một lạch Đào Nguyên suối chửa thông.”
(Thiếu nữ ngủ ngày)
Nhà thơ đã khắc họa cái đẹp của cơ thể ngƣời phụ nữ một cách sinh động và
hấp dẫn, không cần phải dấu diếm bất cứ điều gì cả. Hai hình tƣợng là “gò Bồng
đảo, lạch đào Nguyên” là những nét đẹp trời cho làm tăng thêm vẻ thanh nhã của
ngƣời phụ nữ, trƣớc vẻ đẹp trời cho ấy thì tất cả các chàng quân tử sẽ không nỡ rời
xa “Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt”. Tất cả mọi ngƣời yêu cái đẹp thì sẽ khơng ai
bảo đó là thơ khiêu dâm, mà phải tự hào vì cái đẹp ngƣời phụ nữ. Hồ Xuân Hƣơng
vẻ tranh khỏa thân chủ yếu bà chỉ muốn ca ngợi ngƣời phụ nữ, họ không chỉ đẹp về
mặt tinh thần mà còn đẹp về mặt cơ thể nữa.
Tóm lại, nội dung trong tập thơ Xuân Hƣơng thi tập là lời giải bày tâm sự,
nỗi đau duyên tình khơng trọn vẹn, là cảnh làm lẻ, cảnh chồng chung. Với tính cách
và số phận hẩm hiu của cuộc đời bà nhà thơ đã lên tiếng bên vực ngƣời phụ nữ, mà
ngƣời phụ nữ Hồ Xuân Hƣơng nhắc đến khơng phải là ngƣời phụ nữ lầu son gác tía
mà chỉ là ngƣời phụ nữ bình thƣờng, ngƣời phụ nữ lao động nghèo khổ, gặp nhiều
bất hạnh trong cuộc đời. Có thể nói Hồ Xuân Hƣơng là nhà thơ đầu tiên trong lịch
sử văn học Việt Nam đã đem tiếng nói của ngƣời phụ nữ bình dân vào văn học đó là
“những tiếng than và những tiếng thét, những tiếng căm hờn và những tiếng châm
biếm sâu cay”. Bà viết về ngƣời phụ nữ một cách trực tiếp, bà mạnh dạn đứng về
phía phụ nữ đã phá chế độ phong kiến, họ đã ngang nhiên dẫm đạp lên mọi thứ phụ
nữ có, họ dành riêng trăm nghìn đau khổ cho phụ nữ từ tinh thần đến vật chất mà
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

13

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi

Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
đôi khi nỗi đau về tinh thần còn đau khổ gấp bội phần đau khổ về vật chất, họ đã
giết lần giết mịn ngƣời phụ nữ xƣa đến mức khơng cịn đƣờng để thốt. Bất bình
trƣớc xã hội nam quyền Hồ Xuân Hƣơng đã dùng sức mạnh thơ văn của mình để đã
kích, mỉa mai bọn hiền nhân, quân tử bọn Nho nhã tự cho là đúng đắn khôn ngoan
hay rộng hơn là tố cáo, đã phá chế độ nam quyền, xã hội đã dùng các qui chế nặng
nề của đạo đức, của lễ giáo, của tập tục xã hội. Cho nên khi tiếp cận thơ Hồ Xuân
Hƣơng, Xuân Diệu đã cảm bằng tất cả tấm lịng u thơ, nhiệt tình, tha thiết và ông
đã ca ngợi “một tâm hồn thành khẩn, sâu sắc, có dũng khí, táo gan, một tâm hồn hết
sức độc đáo có những dụng ý rất tốt là chống lại sự bóp nghẹt con người của cái xã
hội phong kiến tàn tạ, bênh vực phụ nữ yêu đất nước và bình dân...” [2; tr.145].
Bên cạnh đó Hồ Xn Hƣơng cịn nói về nỗi đau dở dang, dun tình khơng trọn
vẹn mà chế độ nam quyền đã ban tặng, trai có quyền tam thê tứ thiếp gái chính
chun chỉ có một chồng nên đã đẩy cuộc đời bà tới cảnh làm lẻ, cảnh chồng chung
thật cay đắng chua xót biết bao nhƣng trong bà ln có một khát khao cháy bỏng về
một tình yêu mảnh liệt về cả tâm hồn lẫn thể xác, một cuộc sống rất đỗi bình thƣờng
và trần tục, nên Nguyễn Lộc trong thơ Hồ Xuân Hƣơng và đời đã cho rằng “nhu
cầu về cuộc sống bản năng cũng là một nhu cầu chính đáng của con người... Hồ
Xuân Hương nói nhiều đến dục vọng thể xác, nhưng bà thể hiện những dục vọng ấy
trong sáng một cách lành mạnh, khỏe khoắn” [9; tr.125].
Đọc thơ Hồ Xuân Hƣơng ta thấy ngôn ngữ rất giản dị, dân gian bởi chính bà
là ngƣời phụ nữ dân gian, lời lẽ bà dùng thật bình dị, mộc mạc. Đặc biệt Hồ Xuân
Hƣơng dùng cách nói ỡm ờ, lấp lửng thật thơng minh; cách nói thẳng, bộc trực thậm
chí bóp chát chua ngoa. Và trong thơ bà sử dụng ca dao tục ngữ một cách rất tài tình
nhƣ “làm mƣớn không công”, “cố đấm ăn xôi” tất cả nhƣ để xoáy sâu bi kịch ngƣời
phụ nữ sống trong xã hội nghiệt ngã đầy rẫy những bất công ngang trái.

1.3. QUAN NIỆM CỦA HỒ XUÂN HƢƠNG VỀ NGƢỜI PHỤ NỮ

Hồ Xuân Hƣơng là nữ thi sĩ độc đáo độc nhất vô nhị trong lịch sử văn học
Việt Nam. Bà có một suy nghĩ phóng khống đi trƣớc thời đại, cho nên trong ấn
tƣợng của ngƣời đọc về Hồ Xuân Hƣơng là bà là một ngƣời phụ nữ thông minh,tự
tin, tài hoa, tràn đầy sức sống với một tƣ chất hiên ngang chống chọi lại cả một thế
lực phong kiến, đọc thơ bà ta sẽ thấy ngay tƣ chất hiên ngang đó với các động từ
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

14

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
nhƣ “xiêng ngang”, “đâm toạc”... Đến với cuộc đời và thơ bà ta ln bắt gặp một
khát vọng về một tình u cháy bỏng, mãnh liệt. Bà ln có cái nhìn phóng khống
về tình u, tình u trọn vẹn về cả tâm hồn lẫn thể xác luôn là niềm khát vọng vĩnh
cửu của mọi ngƣời phụ nữ trong mọi thời đại, một bản năng đặc sắc của con ngƣời.
Trong “Xuân Hương – kỳ nữ kỳ tài” Trần Thị Trâm đã có lời nhận xét “là
một người khát thèm yêu, nàng đã cảm nhận thế giới bằng tồn bộ giác quan, bằng
đơi mắt xanh non mới lạ, bằng đơi tay thính nhạy, bằng xúc giác mạnh mẽ, bằng tất
cả sức sống của tuổi trẻ, chứ khơng phải bằng cái tâm, cái chí như các nhà Nho
hành đạo” [15; tr.421]. Và quan niệm của Hồ Xuân Hƣơng có nhiều điều mới lạ,
Trần Thị Trâm cho rằng “con người xuất hiện mang màu sắc cá nhân, con người
với những đặc điểm về giới tính, với hạnh phúc trần tục về tình yêu và khát vọng tự
nhiên. Dưới con mắt của kẻ khát sống, thèm yêu, vạn vật dường như ở trạng thái
gợi tình, nhún nhảy, mời gọi và gợi dục. Tất cả như được lạ hóa, trở nên cựa quậy
sống động rõ ràng, trẻ trung, tinh nghịch, đáng yêu” [15; tr.421].
Con ngƣời Hồ Xuân Hƣơng rất phóng khống và tự do bà nói lên những điều
mình nghĩ, những điều rất bình thƣờng và trần tục, bà khơng né tránh bất cứ điều gì
vì với bà đó là hạnh phúc trần tục mà tất cả mọi ngƣời trên thế giới đều mong muốn.

Ngô Gia Võ trong bài “Góp phần lý giải hiện tượng thơ Hồ Xuân Hương” cũng
nhận định “có một điều đáng chú ý ở nội dung trào phúng trong thơ Hồ Xuân
Hương là dù phủ định hay khẳng định, thơ bà thường xoay quanh và hướng đến
khát vọng hạnh phúc đời thường, tự nhiên và trần tục của con người” [18; tr.45].
Vấn đề này, Lê Đình Kỵ cũng khẳng định “tình yêu là sự hòa nhập của hai tâm hồn
và thể xác… nếu khác đi thì chỉ cịn là mơng lung sương khói mà thực tế sớm muộn
sẽ chống xua tan” [8; tr.132].
Nhƣ vậy, dƣới con mắt của Hồ Xuân Hƣơng đã là con ngƣời tồn tại trên thế
gian thì bất cứ ngƣời nào, dù họ là ai thì họ cũng mong muốn, cũng khát khao tìm
cho mình một tình u lứa đơi trọn vẹn về tâm hồn lẫn thể xác. Chính vì thế ái ân
cũng là nhu cầu tự nhiên khơng có gì là q đáng, đó là quyền lợi chính đáng khơng
ai có thể tƣớc đoạt. Trong những bài thơ trữ tình nổi bật lên con ngƣời đầy sức
sống, xúc cảm dạt dào tha thiết, cảm xúc đó đã chi phối Hồ Xuân Hƣơng nên ở đâu
cũng thấy những ái ân nam nữ trong thơ bà. Bà có quan điểm mạnh mẽ vƣợt xa mọi
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

15

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương
thời đại.
Cuộc đời Hồ Xuân Hƣơng là nhân vật điển hình của ngƣời phụ nữ trong xã
hội phong kiến, bà đại diện cho những đau khổ riêng về ngƣời phụ nữ: tình duyên
trắc trở, cảnh chồng chung, số phận hẩm hiu... Vì thế khi Xuân Hƣơng viết về bản
thân mình thì lập tức nó trở thành tiếng lịng chung của tất cả ngƣời phụ nữ. Cho
nên khát vọng về tình yêu hạnh phúc, cháy bỏng chính là khát khao mãnh liệt nhất
của ngƣời phụ nữ trong xã hội phong kiến.
Trong thơ Hồ Xuân Hƣơng bà rất thực tế, khát vọng về tình u ln đi kèm

với cuộc sống bản năng. Thơ bà không ngần ngại khi đề cập đến chuyện riêng tƣ
chăn gối vợ chồng. Trong xã hội nam quyền, ngƣời nam có quyền tam thê tứ thiếp
là một vấn đề phi lý nhất mà nó vẫn tồn tại biết bao thế kỷ trên đất Việt. Khi Hồ
Xuân Hƣơng xuất hiện, bà là ngƣời đầu tiên phản ứng quan điểm lỗi thời này, bởi
bà là ngƣời chịu cảnh chồng chung, làm thiếp... Xuân Hƣơng là ngƣời luôn tôn
trọng lẽ tự nhiên bà quan niệm con ngƣời sống phải đúng chất ngƣời, những gì
thuộc về con ngƣời phải biết nâng niu và trân trọng: trân trọng về vẻ đẹp thân xác,
trí tuệ, tài năng cũng nhƣ tình yêu hạnh phúc của ngƣời phụ nữ. Đồng thời khẳng
định vị trí của ngƣời phụ nữ, đấu tranh cho quyền sống, quyền bình đẳng nam nữ.
Với tất cả tấm chân tình Hồ Xuân Hƣơng cầu xin với đời một duyên tình trọn vẹn
nhƣng thực tế phủ phàng, niềm mơ ƣớc đó sẽ mãi khơng trở thành hiện thực vì thực
cả hai lần đi lấy chồng thì cả hai lần đều làm lẻ và duyên tình thì ngắn ngủi khơng
trọn vẹn. Bà phải đối diện với thực tế với chính mình để rồi bà nhận ra sự bạc bẽo
chua chát ở đời.

GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

16

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi


Thân phận người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương

Chƣơng 2
CẢM QUAN CỦA HỒ XUÂN HƢƠNG
VỀ NGƢỜI PHỤ NỮ
2.1. VẺ ĐẸP HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ
TRONG THƠ HỒ XUÂN HƢƠNG
Trong kho tàng văn học Việt Nam, có rất nhiều bài thơ nói lên thân phận của

ngƣời phụ nữ phong kiến xƣa. Đó là những phụ nữ chịu sự ràng buộc của lể giáo
phong kiến “Tam tòng, tứ đức” (tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử
và cơng dung ngơn hạnh). Họ hầu nhƣ khơng có quyền quyết định cuộc đời mình,
chỉ biết sống cam chịu và phục tùng. Nhà thơ Hồ Xuân Hƣơng không những cảm
thông sâu sắc cho số phận hẩm hiu của ngƣời phụ nữ mà bà còn hết lòng ca ngợi, bà
chia sẽ những hình ảnh đẹp của ngƣời phụ nữ bởi ngƣời phụ nữ luôn là biểu tƣợng,
là hiện thân của cái đẹp. Đề cập đến hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong văn học Việt
Nam từ thế kỷ XVI đến đầu thế kỷ XIX, Nguyễn Đăng Na đã nhận định: “Đọc lại
văn học trung đại Việt Nam, từ Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ đến Truyện Kiều
của Nguyễn Du, từ Truyền kỳ tân phả của Đoàn Thị Điểm đến thơ Hồ Xuân Hương,
từ Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều đến Kiến văn lục của Vũ Trinh,... ta
thấy hình tượng người phụ nữ nổi bật lên hai nét lớn: phụ nữ - hiện thân của cái
đẹp và phụ nữ - hiện thân của những số phận bi thương” [3; tr.53] Đúng với thơ
của Hồ Xuân Hƣơng, điều nổi bật nhất ở hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong thơ Nơm
truyền tụng Hồ Xuân Hƣơng là vẻ đẹp trần thế, bao gồm vẻ đẹp thân thể, vẻ đẹp
tâm hồn, vẻ đẹp tình cảm.
2.1.1. Vẻ đẹp tâm hồn
Ngƣời phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hƣơng luôn đẹp, đẹp về cả tâm hồn lẫn
thân thể. Cái đẹp luôn là mối quan tâm hàng đầu của Hồ Xuân Hƣơng khi sáng tác
về ngƣời phụ nữ, ngƣời phụ nữ của Xuân Hƣơng luôn yêu đời, tâm hồn ln trong
sáng. Khơng gì có thể sánh bằng cái xuân xanh của ngƣời phụ nữ, tuổi xuân của
ngƣời phụ nữ là đẹp nhất nó vẫn cịn mãi với thời gian, cho dù thời gian có là nghìn
năm cũng khơng thể phai mờ, tác giả rất trân trọng vẻ đẹp đó. Trong bài Đề tranh tố
nữ là vẻ đẹp của một tuổi xuân, một vẻ đẹp của sự bất diệt, một vẻ đẹp trắng trong
GVHD: Th.S. Lê Văn Phương

17

SVTH: Trịnh Thị Kiều Phi