Du lịch Cổng trời Cán Tỷ, Yên Minh, Hà Giang

1

DU LỊCH THÀNH CỔ CÁN TỶ
Thành cổ Cán Tỷ, thuộc địa phận xã Cán Tỷ, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà
Giang, nằm ở một vị trí rất hiểm yếu, án ngữ hẻm vực sông Miện với con đường
huyết mạch của khu vực biên giới Việt - Trung. Đây là điểm tham quan thú vị
trên cung đường Hạnh Phúc, khám phá cao nguyên đá Đồng Văn.
1.Vị trí địa lý
Cán Tỷ là một vùng đất khô đầy núi đá vôi. Theo tiếng H’Mông, "cán"có
nghĩa là khơ, "tỷ"là đất. Ngồi hẻm vực, vách núi đứt gãy thì cụm di sản này cịn
có thềm tích tụ đá cổ đổ lở, các cửa thung lũng treo trên đỉnh vách núi, hang
động, thành cổ, làng dệt, rừng gỗ nghiến cổ thụ hiện còn 7 cây rất to có tuổi
khoảng 250 năm bên cạnh nhiều cây nghiến nhỏ mọc xen kẽ, …
Bắt nguồn từ tỉnh Vân Nam bên Trung Quốc có tên Bát Bố Hà, sơng Miện
chảy vào nước ta qua các huyện Quản Bạ, Yên Minh, Vị Xuyên ở Tây Bắc tỉnh
Hà Giang trước khi đổ vào sông Lô tại phường Quang Trung, thành phố Hà
Giang. Mặc dù chiều dài chỉ khoảng 60km nhưng sông Miện phối hợp với núi
rừng hoang sơ dệt nên bức tranh sơn thủy hữu tình quyến rũ cho cao nguyên đá,
đồng thời là nguồn lợi kinh tế về thủy sản, thủy lợi, trồng trọt, … đặc biệt là hệ
thống thủy điện gồm 6 bậc với 6 nhà máy được vận hành, điều chỉnh theo số
hiệu bậc.
Cổng trời nằm ở huyện Quản Bạ và Yên Minh đây là cửa ngõ phía nam
của vùng Đồng Văn, một cửa ải án ngữ mọi cuộc tấn công của đối phương.
Từ Hà Giang lên Đồng Văn phải qua cửa ải này. Một trung đội giữ Cổng Trời
thì hàng trung đồn địch cũng khơng vượt qua được. Trước kia, Cổng Trời chỉ là
một khe núi tự nhiên. Sau khi chiếm đóng Hà Giang năm 1987, quân đội Pháp
đã cho xây thành Cán Tỷ. Thành trước đây có cổng bằng gỗ nghiến dày chằn
chặn đóng mở hàng ngày, nên được gọi là cổng trời. Thành án ngang một con
đường độc đạo, rộng chỉ đủ một hàng ngựa đi, ngoằn nghèo như con rắn, trườn
dần từ đỉnh núi xuống hõm Cán Tỷ. Một bên đường là vách đá dựng đứng, một
bên là vực thẳm sâu hun hút. Để làm đoạn đường Cán Tỷ và xây Cổng Trời, hơn

bốn trăm dân công H’Mông đã mất mạng.
Ngày 10/09/1959, Nhà nước ta đã khởi công con đường (Quốc Lộ 4C)
xuất phát từ cầu Gacdie (Gạc Đì) Thành phố Hà Giang tới cao nguyên đá Đồng
Văn con đường và hoàn thành ngày 10/03/1965 hay còn gọi là Con đường Hạnh
Phúc và vào thập niên 80 thế kỷ XX, đã mở rộng con đường qua Cổng trời Cán
Tỷ rút ngắn quãng đường từ Quản Bạ lên Yên Minh khoảng 20km.
2. Sơ lược lịch sử
Năm 1945, quân Nhật tiến lên Đồng Văn, chỉ với vài trung đội phục kích
ở tường thành và bảo vệ cổng thành dưới sự chỉ huy của Mã Chính Minh mà các
đại đội khinh kỵ binh và bộ binh của quân Nhật không thể nào qua được Cổng
Trời.


2

Sau năm 1950, lực lượng của ta ngày càng lớn mạnh. Chiến dịch Biên
giới thắng lợi, quét Pháp ở Cao Bằng. Nhiều cán bộ được cử lên Đồng Văn hoạt
động. Tỉnh uỷ Hà Giang họp bàn, quyết định đưa cán bộ lên Đồng Văn vận
động, giác ngộ quần chúng theo cách mạng, vùng lên giành quyền sống, tự do và
dân chủ. Huyện uỷ Đồng Văn được thành lập đóng ở Yên Minh, hướng lên chỉ
đạo các mặt công tác Đồng Văn. Ty Công an được lệnh cử cán bộ lên Đồng
Văn, một đồn gồm 15 người khăn gói lên đường gồm các chiến sĩ Phạm Minh
Đăng, Hoàng Kiềm, Nguyễn Khảm, Hoàng Trọng Kim, … Đoàn người đi bộ lên
Đồng Văn. Những đoạn đường ngoằn ngoèo, những dốc cao, hoang vắng “Muỗi
Bắc Sum, hùm Làng Đán, Đồng Văn bọ chó, gió Thượng Phùng”. Anh em được
lệnh lập đồn Công an ở Phó Bảng, phố Đồng Văn và Khâu Vai.
Loạn phỉ ở Đồng Văn vào cuối những năm 1959-1962. Ngày 30 tháng 11
năm 1959, một trung đội phỉ 40 người do Vàng Chỉn Cáo chỉ huy đã khóa chặt
Cổng trời Cán Tỷ, cắt đứt đường mòn huyết mạch từ Hà Giang lên Đồng Văn.
Hơm sau, tốn phỉ chặn Cổng Trời bắt giữ hai đoàn ngựa thồ hàng của tỉnh lên

Đồng Văn, đuổi cán bộ quay trở lại. Một tuần sau đó, hàng loạt địa bàn toàn
huyện Đồng Văn bị thổ phỉ tiến đánh, cướp phá. Ngày 12 tháng 12, Vàng Chúng
Dình dẫn 200 người tấn công thị trấn Đồng Văn cùng lúc Vàng Dúng Mỷ đánh
phá Mèo Vạc, cướp cửa hàng mậu dịch. Ngày 28 tháng 12, Giàng Quán Ly
chiếm Yên Minh cịn Vàng Chỉn Cáo, Phàn Dền chiếm Cán Tỷ, Đơng Hà (Quản
Bạ).
Ngày 28 tháng 12, Bộ Chính trị chỉ thị cho Bộ Quốc phịng, Bộ Cơng an,
Khu ủy Việt Bắc và tỉnh Hà Giang phải nhanh chóng có biện pháp dập tắt vụ
bạo loạn trên cơ sở nhận định tình hình phát triển nghiêm trọng. Phân đội cơ
động Cơng an Vũ trang cùng phối hợp các lực lượng dân quân, du kích địa
phương. Trung đồn 246 Qn khu Việt Bắc, Tiểu đồn 12 cơ động Bộ Tư lệnh
Cơng an nhân dân bắt đầu tiến cơng, truy qt trên tồn bộ các điểm bị phỉ
chiếm đóng và hoạt động. Sau nhiều đợt truy quét, lực lượng vũ trang đã đẩy lùi
các toán quân phỉ ra khỏi các khu dân cư. Các lực lượng vũ trang lại tiếp tục
truy kích. Chiến dịch mở ngày 29 tháng 1 năm 1960 (29 tết) đến hết ngày 31
tháng 1 thì thắng lợi hồn tồn. Gần 400 tên phỉ bị đánh tan tác, phần lớn đều
phải bng súng đầu hàng. Vàng Chúng Dình phải tháo chạy về vùng Thập Vạn
Đại Sơn (Trung Quốc) để lẩn trốn. Vàng Chúng Dình sau đó cũng bị lập mưu bị
cán bộ an ninh giả làm đặc phái viên từ miền Nam để bắt sống.
Cuốn phim tài liệu do Công an tỉnh Hà Giang cịn ghi lại lời của ơng
Hồng Trọng Kim (trinh sát Công an Hà Giang giai đoạn 1960) kể về cuộc vây
bắt tướng phỉ Vàng Chúng Dình "Nắm được tình hình, trinh sát cơng an vạch kế
hoạch nghi binh, đánh lừa tướng phỉ. Đầu năm 1960, một chiếc trực thăng bay
lượn trên bầu trời xã Phố Cáo, Phố Là, hạ cánh xuống thung lũng rộng rồi thả
người. Thông tin đó nhanh chóng đến tai Dình khi hắn đang ở hang Trà Mần.
Do bị cô lập, không nắm được thơng tin lại có người của ta cài vào cho nên
Dình cho rằng "vật đen"đó chính là "đại diện miền nam"ra tham mưu cho hắn tiếp
tục nổi loạn. Sáng hôm sau, qn của Dình dẫn người đàn ơng lạ mặt, trang bị
từ đầu đến chân toàn bằng đồ Mỹ, lưng khoác điện đài, cổ lủng lẳng máy ảnh,

3

đó là Trần Tấn Nghĩa. Dình khơng hề nghĩ vị "đại diện miền nam"là một trinh sát
công an Khu Việt Bắc".
Trinh sát Trần Tấn Nghĩa trở thành vị "tham mưu tối cao"của Dình, kế
hoạch "trèo cao, leo sâu"vào tổ chức phỉ của Công an Hà Giang thành công. Cuối
năm 1960, nhận lệnh bắt tướng phỉ Vàng Chúng Dình, vị "tham mưu tối cao"nói
"Ngơ Tổng thống điện báo, miền nam chuẩn bị đánh ra bắc, lệnh cho lực lượng ở
Đồng Văn nổi dậy đánh ép từ biên giới xuống, cần họp kín, cận vệ ra ngồi cửa
hang canh gác". Nửa đêm, trinh sát Hoàng Trọng Kim dẫn một số chiến sĩ cơng
an leo dây lên phía sau cửa hang vào bắt Dình. Tên tướng phỉ đang cùng vị "tham
mưu tối cao"và ông Mã Chính Lâm (người của ta cài vào) chụm đầu bàn bạc thì
đèn vụt tắt. Dình chưa kịp kêu thì bị quật ngã, bị nhét giẻ vào mồm, trói chặt
chân tay, cho vào một cái võng. Công an khênh hắn đi đúng năm ngày đêm mới
đến trại giam ở n Minh. Ơng Hồng Trọng Kim nói, bắt được Vàng Chúng
Dình là ta đã tiêu diệt được hồn tồn lực lượng phỉ trong hang ổ phản động nổi
loạn Đồng Văn.
Sau hơn một năm tiễu phỉ và truy quét những tên cầm đầu, Hà Giang đã
dẹp tan vụ bạo loạn chống phá cách mạng, làm tan rã lực lượng phỉ hơn 1.110
tên. Vàng Chúng Dình, Vàng Chỉn Cáo cùng đồng bọn bị Tòa án Nhân dân tỉnh
Hà Giang xét xử với bản án nghiêm khắc. Cao nguyên đá Đồng Văn trở lại với
vẻ yên bình. Đồng bào các dân tộc nơi cực bắc của Tổ quốc vui hơn khi một vài
năm sau đó, Con đường Hạnh Phúc nối từ thị xã Hà Giang với các huyện vùng
cao hoàn thành. Con đường là một kỳ tích, biểu tượng minh chứng cho sức
mạnh và tinh thần đoàn kết giữa các dân tộc vùng xuôi với đồng bào rẻo cao, mở
cánh cửa no ấm và phát triển cho vùng đất phía sau cổng trời Quản Bạ.
Ngày 3/10/2010, Cao nguyên đá Đồng Văn đã trở thành công viên địa
chất UNESCO đầu tiên của Việt Nam và thứ hai ở Đông Nam Á. Đến Hà Giang.
với những con người thật thà chất phác “Ông lành như hạt gạo, Bà hiền như

suối trong”, với những đặc điểm di sản nổi bật, cụm hẻm vực sông Miện - Cán
Tỷ, Cổng trời Cán Tỷ, là một địa danh du lịch hấp dẫn du khách với khung cảnh
hùng vỹ, cảnh quan đẹp, đặc trưng. Điểm cộng cho khu vực này là bản sắc văn
hóa dân tộc vẫn cịn khá ngun vẹn. Du khách đến Cao nguyên đá Đồng Văn
hãy ghé thăm và thu về những cảm nhận cho riêng mình./.