Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐÁNH GIÁ TÌNH HÌNH THỊ TRƯỜNG CÀ PHÊ TRONG NHỮNG NĂM QUA - SỬ DỤNG MÔ HÌNH HỒI QUI TƯƠNG QUAN PHƯƠNG SAI KHÔNG ĐỒNG NHẤT CÓ ĐIỀU KIỆN (ARCH) " docx

31

ĐÁNH GIÁ TÌNH HÌNH THỊ TRƯỜNG CÀ PHÊ TRONG NHỮNG NĂM
QUA - SỬ DỤNG MÔ HÌNH HỒI QUI TƯƠNG QUAN PHƯƠNG SAI
KHÔNG ĐỒNG NHẤT CÓ ĐIỀU KIỆN (ARCH)
Nguyễn Đăng Hào
Trường Đại học Kinh tế, Đại học Huế

1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Thực tế cho thấy rằng kể từ những năm của thập kỷ 90, ngành cà phê nước
ta đã có bước tăng trưởng vượt bậc và trở thành một ngành kinh tế quan trọng
của nền kinh tế nông nghiệp. Cà phê là nông sản xuất khẩu quan trọng đứng hàng
thứ hai sau lúa gạo. Bên cạnh đó về mặt xã hội, ngành cà phê còn thu hút trực
tiếp khoảng 600 ngàn lao động, chiếm xấp xỉ 3% tổng lao động nông nghiệp và
cuộc sống của khoảng 1 triệu người chịu ảnh hưởng từ sự phát triển của ngành cà
phê.
Tuy vậy quá trình tự do hóa thương mại cũng đang đặt ra nhiều thách thức
cho sản xuất cà phê nước ta.
 Sự dao động lớn của giá cà phê là nét đặc trưng lớn nhất của thị trường cà phê
thế giới trong những năm vừa qua. Trong lúc đó người sản xuất lại mù quáng
chạy theo thị trường với một hệ thống thông tin thị trường không đối xứng có
thể làm cho thị trường càng dao động lớn hơn. Hậu quả là giá cà phê bị sụp
đổ và nếu tình trạng này kéo dài sẽ ảnh hưởng không tốt đến người sản xuất.

32

 Xu hướng vận động của thị trường nông sản có thể dẫn đến những bất lợi cho
sản xuất nông nghiệp nước ta. Theo một số kết quả nghiên cứu, theo sau quá
trình tự do hóa thương mại, giá cả hàng hóa nông sản có xu hướng giảm
xuống trong dài hạn, và tình hình này còn tiếp tục trong những năm sắp đến

(Mitchell và Ingco).
Hai câu hỏi được đặt ra trong nghiên cứu này là:
1. Tại sao thị trường cà phê ở nước ta trong những năm qua biến động rất lớn
và giá cả cà phê có xu hướng giảm xuống?
2. Những giải pháp nào có thể thực hiện để ổn định thị trường cà phê nước
ta?
Xuất phát từ những vấn đề đó, việc nghiên cứu tác động của quá trình tự
do hóa thương mại đến thị trường cà phê nước ta là một việc làm hết sức cần
thiết. Từ đó làm cơ sở cho việc hoạch định chính sách nông nghiệp nhằm phát
huy những lợi thế và hạn chế những tác động tiêu cực trong quá trình hội nhập
kinh tế của nước ta hiện nay.

33

2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Để phân tích giá cà phê trên thị trường trong nghiên cứu này chúng tôi đã
sử dụng số liệu thống kê hàng tháng của Tổ chức Cà phê Quốc tế (ICO), Ngân
hàng Thế giới (WB), Hiệp hội Cà phê Cacao Việt Nam (VICOFA), Tổng công ty
Cà phê Việt Nam (VINACAFE), bản tin thị trường của Bộ NNPTNT, Bộ
Thương mại.
Tình hình dao động của giá cà phê được xác định thông qua mô hình hồi
quy tự tương quan phương sai không đồng nhất có điều kiện (ARCH), trong đó
phương trình giá và phương sai giá cà phê ở nước ta dưới tác động của chính
sách tự do hóa thương mại như sau:
Pt = 
0
+ 
1
Pw + 
4

Te + 
5
Ret + 
iDi
+ 
t
(1)


2
t
= 
0
+ 
j

2
t - j
+ 
iDi
+ 
t

(2)

Trong đó:
Pt, 
2
t
là giá nông sản và phương sai giá có điều kiện tại thời điểm t (tháng

t).
Di là các biến giả đại diện cho những thay đổi lớn trong chính sách tự do
hóa thương mại ở nước ta trong những năm vừa qua,
Pw là giá cà phê trên thị trường thế giới tại thời điểm t (tháng t),
Te là thuế xuất khẩu đánh vào cà phê xuất khẩu,

34

Ret là tỷ giá hối đoái giữa VND và US$,

i,

j,

i
là các tham số ước lượng.
3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
3.1. Thị trường cà phê thế giới với quá trình tự do hóa thương mại
Sự dao động lớn của giá là nét đặc trưng lớn nhất của thị trường cà phê thế
giới trong những năm vừa qua. Do đặc điểm nội tại của thị trường cà phê, nhìn
chung độ co giãn cầu với giá thấp, trong khi đó cà phê là một cây công nghiệp
lâu năm, phản ứng cung cà phê với giá thường rất trễ (Nguyễn Đăng Hào, 2002),
một sự tăng giá cà phê tạm thời có thể làm cho người sản xuất đổ xô vào sản
xuất, kết quả là làm cho cung cà phê ở những năm sau tăng nhanh. Hậu quả là giá
cà phê bị sụp đổ và nếu tình trạng này kéo dài sẽ ảnh hưởng không tốt đến ngành
sản xuất cà phê. Tình trạng này sẽ trở nên trầm trọng hơn khi mà khả năng điều
tiết của chính phủ vào thị trường nông sản còn yếu và chưa có hiệu quả. Điều này
có thể được minh chứng qua tình hình sản xuất cà phê ở nước ta trong những
năm vừa qua.
Hơn thế nữa, xu hướng vận động của thị trường cà phê có thể dẫn đến

những bất lợi cho sản xuất cà phê nước ta. Theo một số kết quả nghiên cứu, theo
sau quá trình tự do hóa thương mại, diện tích cà phê thế giới đã gia tăng nhanh ở
các nước sản xuất cà phê. Kết quả là cung cà phê tăng nhanh trong thời gian gần
đây và giá cà phê giảm xuống mức thấp nhất trong mấy chục năm gần đây.
Những xu hướng thay đổi trong cung, cầu, kho đệm và sự dao động lớn của giá
cà phê đang là những mối quan tâm hàng đầu cúa các nước đang phát triển dưới
tác động của chính sách tự do hóa thương mại hiện nay.

35

Sản lượng cà phê quốc tế không ngừng tăng lên từ mức 90 triệu bao trong
những năm 1980 lên 110 triệu bao những năm cuối 1990 và đầu thế kỷ 21 (bảng
1). Trong đó chủ yếu là cà phê chè (arabica) chiếm tỷ trọng trên 60%.
Bảng 1: Sản lượng cà phê thế giới trong những năm 1997-2004
(ĐVT: triệu bao, 1 bao=60kg)
1997/98 1998/99 1999/2000

2000/01 2001/02 2002/03 2003/04

Arabica

64,899 74,913 73,697 71,223 67,892 82,431 65,887
Robusta

32,753 33,506 39,706 45,638 42,834 41,720 39,345
Total 97,652 108,419 113,403 116,861 110,726 124,151 105,132

Nguồn: ICO annual statistics
Sản lượng cà phê gia tăng chủ yếu từ 2 khu vực sản xuất cà phê lớn của
thế giới, đó là châu Mỹ và châu Á. Đặc biệt là trong những năm qua diện tích và

sản lượng cà phê của Brazin tăng mạnh. Điều này đã gây áp lực tăng nhanh
lượng cung cà phê ra thị trường thế giới.
Bên cạnh đó khu vực châu Á, đặc biệt là Việt Nam cũng có sự gia tăng
nhanh diện tích và sản lượng cà phê trong những năm qua. Nhìn vào biểu đồ ta
thấy rằng phần lớn sự gia tăng sản lượng cà phê trong những năm qua là do hai
khu vực nói trên. Theo thống kê của ICO trong những niên vụ gần đây lượng

36

cung cà phê từ 3 nước sản xuất cà phê hàng đầu thế giới là Brazin, Việt Nam và
Colombia đã chiếm trên 60% tổng lượng cung cà phê trên thị trường quốc tế.
Cân đối Cung - Cầu
Tình hình sản xuất, xuất khẩu và nhập khẩu cà phê trên thị trường thế giới
được thể hiện qua biểu đồ 1. Nhìn chung trong thời kỳ 1997-2004 lượng cung cà
phê vượt quá lượng cầu cà phê rất lớn - đây là nguyên nhân chính dẫn đến sự
biến động lớn của giá cà phê.

0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
140000
1997' 1998' 1999' 2000' 2001' 2002' 2003' 2004'
Nam
1000 bao
San xuat Xuat Khau Nhap khau

Biểu đồ 1: Tình hình sản lượng sản xuất - xuất khẩu và nhập khẩu cà phê
Một phản ứng có tính chất qui luật trên thị trường cà phê quốc tế đó là khi
lượng cung vượt quá lượng cầu thì giá cà phê giảm xuống. Chẳng hạn tình trạng
thiếu hụt lớn cà phê trong những năm 1994-1995 đã làm cho giá cà phê tăng đột
biến trong những năm này. Ngược lại sự dư thừa lớn cà phê trong những năm
1999/2002 đã kéo theo sự giảm giá xuống mức rất thấp.
3.2. Tình hình sản xuất và xuất khẩu cà phê ở nước ta

37

Việt Nam là một trong những nước sản xuất cà phê có tốc độ tăng trưởng
nhanh. Giai đoạn 1994 đến nay diện tích cà phê tăng rất nhanh, bình quân một
năm trồng mới trên 43.000 ha. Đặc biệt là những năm 1994, 1995 và 1996 bình
quân mỗi năm trồng mới trên 70.000 ha, chủ yếu là ở các tỉnh Tây Nguyên. Tốc
độ tăng diện tích bình quân hàng năm thời gian này là 24%/năm. Vào những năm
cao nhất (năm 2001) cả nước có 535.000 ha cà phê, tổng sản lượng đạt đến
900.000 tấn (biểu đồ 3).
0
100000
200000
300000
400000
500000
600000
700000
800000
900000
1000000
1980'
1982'

1984'
1986'
1988'
1990'
1992'
1994'
1996'
1998'
2000'
2002'
Nàm
ha/táún
DT (ha) SL (táún)

Biểu đồ 2: Diện tích, sản lượng cà phê Việt Nam qua thời kỳ 1980-2004
Cùng với việc tăng sản lượng sản xuất thì sản lượng cà phê xuất khẩu
cũng tăng lên không ngừng, từ 92 ngàn tấn năm 1990 lên mức trên 700 ngàn tấn
trong những năm gần đây. Sản lượng cà phê và khối lượng cà phê xuất khẩu đạt
cao nhất vào năm 2001 với mức sản lượng 900 ngàn tấn và khối lượng xuất khẩu
là 844 ngàn tấn, đưa Việt Nam lên vị trí thứ 2 thế giới về xuất khẩu cà phê. Tuy
vậy, có một nghịch lý xẩy ra đó là khi khối lượng cà phê xuất khẩu của nước ta
càng lớn thì kim ngạch xuất khẩu cà phê càng giảm.
Tình hình giá cả cà phê ở nước ta

38

Biu 4 phn ỏnh tỡnh hỡnh dao ng ca giỏ c phờ bỡnh quõn theo
thỏng trờn th trng quc t (Pw) v giỏ c phờ th trng trong nc (Pd)
trong thi k 1990-2005. Nhỡn chung, giỏ c phờ trong nc vn ng theo cựng
xu hng vi giỏ c phờ trờn th trng quc t, xu hng ny ngy cng cht

ch hn khi m Vit Nam tr thnh mt trong nhng nc hng u v sn xut
v xut khu c phờ Robusta, c bit l sau chớnh sỏch t do hoỏ th trng c
phờ xut khu t nhng nm u thp k 90, tip theo ú nhng bin ng ln
trờn th trng c phờ quc t ngay lp tc tỏc ng n th trng c phờ trong
nc
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
1990'
1991'
1992
1993'
1994'
1995'
1996'
1997'
1998'
1999'
2000'
2001'
2002'
2003'

1000 tỏỳn
0
100
200
300
400
500
600
700
Tr.USD
Saớn lổồỹng (1000 tỏỳn) Xuỏỳt khỏứu (1000 tỏỳn) Trở giaù (Tr.USD)

Biu 3: Tỡnh hỡnh sn lng sn xut, khi lng v kim ngch xut khu c
phờ

39

0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
Pw
Pd

Biểu đồ 4: Mối quan hệ giữa giá cà phê ở thị trường trong nước và thị trường
quốc tế
Trong thời kỳ 1990-2005 giá cả cà phê ở thị trường trong nước cũng dao
động rất lớn, mức giá cà phê cao nhất là năm 1994, với mức bình quân 22 ngàn
đồng/kg, trong khi đó mức giá thấp nhất là 3,23 ngàn đồng trong năm 2002.
Trong thời kỳ 1998-2005 giá cà phê có xu hướng giảm xuống mức kỷ lục trong
lịch sử ngành cà phê nước ta, giá bình quân cho cả thời kỳ này chỉ đạt 6,63 ngàn
đồng/kg. Mức giá này thấp hơn nhiều so với giá thành sản xuất cà phê hiện nay,
dẫn đến tình trạng thua lỗ trầm trọng cho người sản xuất cà phê.
3.3.Để đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến giá cà phê và sự dao động của
giá cà phê ở nước ta, kết quả mô hình hồi quy tự tương quan phương sai không
đồng nhất có điều kiện có kết quả như sau.
Bảng 2: Kết quả mô hình ARCH

40

Giá bình quân (Pt)
Các biến giải thích
Hệ số ước lượng Kiểm định z
Hệ số tự do (c) -30,056 -13,13
Giá cà phê thế giới (Pw) 0,68 59,67
Tỷ giá hối đoái (Re) 0,0013 9,18
Thuế xuất khẩu (Ti) -0,64 -10,62
Biến dummy D1 (1994) 14.95 18.19

Phương sai giá (
2
t
)

Hệ số tự do (c) -29,95 -2,44
ARCH
-1
1,074 3,46
Giá cà phê thế giới (Pw) 0,22 2,66
Tỷ giá hối đoái (Re) 0,0014 1,98

41

Thuế xuất khẩu (Ti) -0,400 -2,21
Biến dummy D1 (1994) 3,15 1,89
R
2
0,88
Kiểm định F 112,12
Số quan sát 178
D-W 2,05
Phần lớn các tham số ước lượng cho cả phương trình giá và phương sai
giá đều đạt mức ý nghĩa thống kê cao. Kết quả mô hình cho thấy rằng khi thị
trường cà phê nước ta ngày càng được mở cửa, thì giá cà phê trong nước phụ
thuộc lớn vào giá cà phê quốc tế, khi giá cà phê trên thị trường quốc tế tăng sẽ
kéo giá cà phê ở thị trường nôi địa tăng theo. Một nhân tố giải thích quan trọng
cho sự hình thành giá cà phê trong nước là sự thay đổi chính sách thương mại
vào năm 1994, khi mà hệ số biến dummy có giá trị ước lượng rất cao và có mức
ý nghĩa thống kê 99%. Bên cạnh đó, các biến còn lại không có ảnh hưởng lớn
đến giá cà phê trong nước. Đúng như giả thiết kinh tế một mức thuế xuất khẩu
đánh vào cà phê xuất khẩu đã làm cho giá cà phê giảm xuống. Trong khi đó một
mức tỷ giá hối đoái theo hướng làm cho VND mất giá so với USD đã làm cho giá
cà phê trong nước tăng lên.

42

Kết quả ước lượng cũng cho thấy rằng phương sai giá cà phê trên thị
trường trong nước những năm qua dao động rất lớn là do các nhân tố giá cà phê
thế giới, tỷ giá hối đoái, đặc biệt là sự thay đổi chính sách thương mại năm 1994
đã làm cho thị trường cà phê trong nước phụ thuộc lớn hơn vào giá cà phê thế
giới. Kết quả là sự dao động lớn của giá cà phê ở nước ta phần lớn do nhân tố
này tác động.
4. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Từ kết quả nghiên cứu này chúng tôi rút ra một số kết luận và kiến nghị
như sau:
Giá cả cà phê trên thị trường thế giới trong những năm qua dao động rất
lớn, đặc biệt giá cà phê có xu hướng giảm xuống mức rất thấp trong những năm
qua. Tình hình sụp đổ của giá cả cà phê trước hết là do sự gia tăng nhanh của
diện tích cà phê ở những nước sản xuất lớn như Brazil, Côlômbia và Việt Nam.
Diện tích cà phê thế giới tăng nhanh và phản ứng cung cà phê lại rất trễ. Điều này
dẫn đến một sự thiếu hụt tạm thời cung cà phê làm giá cà phê tăng cao ở một thời
điểm nào đó có thể làm cho các nước mở rộng diện tích cà phê. Kết quả là khối
lượng cung cà phê tăng đột biến sau một số năm nào đó và hậu quả là giá cà phê
sẽ hoàn toàn sụp đổ.
Sự phát triển của ngành cà phê nước ta trong những năm qua chịu ảnh
hưởng lớn của chính sách tự do hoá thương mại. Việc mở rộng quá nhanh diện
tích cà phê và xuất khẩu lớn cà phê của nước ta đã có ảnh hưởng lớn đến thị
trường cà phê thế giới. Kết quả là giá và sự dao động giá cà phê ở thị trường
trong nước chịu ảnh hưởng ngày càng lớn của tình tình dao động của thị trường
cà phê quốc tế.

43

Trong khi người sản xuất cà phê ở nước ta có qui mô và năng lực sản xuất

bé nhỏ, đặc biệt là trình độ kinh doanh và khả năng tiếp cận thông tin thị trường
kém, đòi hỏi phải có các chính sách can thiệp của nhà nước. Khi tham gia và trở
thành một nước sản xuất cà phê lớn trên thị trường quốc tế đòi hỏi cần phải có sự
nghiên cứu thị trường cà phê một cách cẩn thận làm cơ sở cho việc hoạch định
chính sách cho ngành cà phê mà trước hết là việc qui hoạch, xác định qui mô
diện tích cà phê tối ưu. Bên cạnh đó việc hoạch định chính sách thị trường, cung
cấp thông tin và đa dạng hóa các hình thức giao dịch trên thị trường cà phê cũng
như tham gia và thực hiện các cam kết với ICO để giải quyết các vấn đề thị
trường cũng rất cần thiết. Đặc biệt trong bối cảnh của ngành cà phê nước ta cần
có các chính sách khuyến khích phát triển nông nghiệp theo hướng đa dạng hoá,
tránh tình trạng độc canh phụ thuộc quá lớn vào cà phê. Việc áp dụng các biện
pháp canh tác cà phê theo hướng bền vững để bảo vệ môi trường và nâng cao
chất lượng cà phê cũng hết sức quan trọng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Barrett, C.B. Liberalization and Food Price Distribution: ARCH-M
Evidence from Madagascar. Food Policy 22(2) (1997) 155-173
2. Mamingi, N., The impact of prices and macroeconomic policies on
agricultural supply: A synthesis of available results. Agr. Econ. 16, (1997)
17-34
3. Minot, N., and F. Goletti. Rice Markets, Agricultural Growth, and Policy
Option in Vietnam. MSSD Discussion Paper No.14, IFPRI, April 1997.

44

4. Nguyễn Đăng Hào. Tác động của chính sách tự do hoá thương mại đến
cung cà phê ở Việt Nam - Sự áp dụng mô hình cung Nerlove, Tạp chí
Khoa học, Đại học Huế, số 13 (2002).
5. Nguyen Trung Que. Effects of Trade Liberalization on Agriculture in
Vietnam, Institutional and Structural Aspects. The CGPRT center,
working paper No 40, (1998).

6. Thoberke, E. Agricultural Market Beyond Liberalization: The Role of the
State, Kluwer Academic Publishers (2000).

ASSESSMENT OF COFFEE MARKET IN THE LAST YEARS - AN
APPLICATION OF AUTOREGRESSIVE CONDITIONAL
HETEROSKEDASTICITY (ARCH)
Nguyen Dang Hao
College of Economics, Hue University
SUMMARY
The overall impacts of trade liberalization on agricultural market are
widely acknowledged with wide fluctuation of prices. The study aims to explore
the relationship between the coffee prices in the world market and in Vietnam
following liberalization of coffee market. Using monthly time-series data from
1990 to 2005, the Autoregressive Conditional Heteroskedasticity (ARCH) model
is specifically designed to assess the factors which are affected the coffee price
and conditional variances of coffee price in Vietnam.

45

Results of the study indicated that following the trade liberalization, coffee
price in Vietnam is strongly dependent on the world market prices, as well as
trade policies issued by Vietnamese government towards trade liberalization.
The changes in the world market are immediately transferred to domestic market
in the last decades. Integration into the world coffee market and become one of
the biggest coffee producers, the wide volatility and rapid collision of coffee
prices have caused many challenges for small coffee producers since they are
lack of market information and coping strategies to reduce risks and uncertainty.
There is a need for effective policies to manage coffee sector by optimizing coffee
area, encouraging the diversification and improving coffee quality by using
organic technology. At the same time, it is necessary to more open market access

and introduce options to reduce risks.