Giáo trình lí luận văn học (tập 1 bản chất và đặc trưng văn học) phần 2

Chương

IV

N G H Ệ ô i V À Q U Á TRÌNH (SÁNG T Ạ O VĂN

Mục

tiêu:

- Hiểu

được

nội dung

• Hiểu

được

q

trình

- Nắm

được thực

chất

đổi mới văn

học thường

tài năng
sáng

của nghệ

tạo văn

của cá tính

sĩ.

học và những

sáng

HỌC

yếu

tố của

nó.

tạo và vai trị của nó trong

việc

xun.

ĩ. CHỦ THỂ NGHỆ Sĩ VĂN HỌC
V ă n h ọ c l à s ả n p h ẩ m s á n g t ạ o c ủ a con n g ư ờ i . N h ư n g k h ô n g p h ả i a i
c ũ n g s á n g t ạ o đ ư ợ c t á c p h ẩ m v ă n h ọ c . P h ả i l à n g ư ờ i n g h ệ sĩ có n h ữ n g
p h ẩ m c h ấ t v à t à i n ă n g đ ặ c b i ệ t m ớ i có t h ể l à m được đ i ề u đó.
T h e o t â m lí h ọ c h i ệ n đ ạ i , t à i n ă n g l à n h ữ n g t i ề m l ự c t i n h t h ầ n , l à
những khả năng và phẩm chất thông thường nhất, n h ư n g tập trung và
p h á t t r i ể n m ạ n h m ẽ , t ạ o r a n ă n g lực thực h i ệ n t ố t m ộ t cơng việc n à o
đ ó h ơ n h ẳ n n h ữ n g n g ư ờ i k h á c . C ó t h ể n h ắ c đ ế n n h ữ n g p h ẩ m c h ấ t cơ
b ả n c ủ a n g ư ờ i n g h ệ sĩ n h ư n ă n g l ự c q u a n s á t v à t r í n h ớ , n ă n g l ự c t h ẩ m
mĩ, t ì n h c ả m v à t r ự c giác, n ă n g lực t ư ở n g tượng, n ă n g lực b i ể u h i ệ n
nghệ thuật.
1.1. Năng lực quan sát và trí nhớ
Đ ố i v ớ i n g ư ơ i n g h ệ sĩ, n ă n g l ự c h à n g đ ầ u t h ể h i ệ n ở t à i q u a n s á t . Cơ
sở đ ể x â y d ự n g h ì n h t ư ợ n g đ ã l à v ố n s ố n g , c h ấ t l i ệ u đ ò i s ố n g , t h ì n ă n g
l ự c q u a n s á t có m ộ t ý n g h ĩ a q u a n t r ọ n g đ ố i v ố i n g h ề v ă n . M ỗ i n g ư ờ i h à n g
n g à y t r o n g đ ò i s ố n g đ ã n h ì n t h ấ y b i ế t bao h i ệ n t ư ợ n g v à s ự k i ệ n l ớ n n h ỏ
t r o n g x ã h ộ i , song p h ầ n n h i ề u h ọ đ ã đ ể c h ú n g t r ô i qua m ộ t c á c h vơ ích
m à c h ẳ n g có m ộ t c ả m x ú c g ì . T h ế n h ư n g l ạ i m ộ t s ố í t n g ư ờ i t h ì n h ì n t h ấ y

123


v à n ắ m b ắ t n h ữ n g b i ê u h i ệ n đặc t r ư n g của đòi sống. Đ ó là n ă n g lực quan
s á t . S á n g t á c có t h à n h c ô n g h a y k h ô n g đ i ề u q u y ế t đ ị n h k h ô n g p h ả i do có
đ ề t à i m ớ i l ạ , m à l à do b i ế t p h á t h i ệ n n h ữ n g đ i ề u m ớ i l ạ s â u sắc t r o n g
n h ữ n g h i ệ n t ư ợ n g r ấ t t h ô n g t h ư ờ n g . N h ữ n g c h u y ệ n n h ư Lão
hiền,

Tư cách

mõ...

Hạc,

ơ

c ủ a N a m Cao có g ì l à t â n k ì đ â u , t h ậ m c h í ở đ â u c ũ n g

t h ấ y . N h ư n g c h ỉ có N a m Cao n h ì n r a v à t h ể h i ệ n t h à n h n h ữ n g c h ủ đ ề
s â u sắc. N h à đ i ê u k h ắ c R o d i n n ó i : " N g ư ờ i đ á n g g ọ i b ậ c t h ầ y l à n g ư ờ i b i ế t
d ù n g đôi m ắ t của m ì n h đ ể n h ì n n h ữ n g cái m à n g ư ờ i k h á c c ũ n g thấy,
n h ư n g ở nơi m à n g ư ờ i k h á c n h ì n đ ã q u á q u e n , k h ô n g t h ấ y gì nữa, l ạ i
p h á t h i ệ n ra được cái đ ẹ p " . B i ê l i n s k i nói: " N h i ệ m v ụ của n h à t h ơ là r ú t
1

ra c h ấ t thơ t ừ t r o n g cái v ă n x u ô i của đòi sống" . M u ố n được n h ư t h ế n h à
2

thơ

phải

biết

quan

sát.

Sáng

tác

tiểu

thuyết

cũng vậy.

Nhà

văn

G . F l a u b e r t t ừ n g d ạ y h ọ c t r ò l à n h à v ă n G . M a u p a s s a n t r ằ n g : " K h i a n h đi
qua t r ư ớ c m ặ t m ộ t n h à b u ô n đ a n g n g ồ i t r ư ớ c c ử a h à n g t ạ p hoa c ủ a m ì n h ,
đi qua trước m ặ t m ộ t n h â n v i ê n bảo v ệ đ a n g h ú t t h u ố c lá, đi qua

trước

m ộ t t r ạ m xe n g ự a , a n h h ã y k h ắ c h o a cho t ô i t ư t h ế c ủ a ô n g n h à b u ô n hay
tay bảo v ệ , d ù n g t h ủ p h á p n g h ệ t h u ậ t v ẽ r a d i ệ n m ạ o b ề n g o à i h à m chứa
b ả n t í n h đ ạ o đ ứ c c ủ a h ọ , l à m sao cho t ô i k h ô n g l ẫ n đ ư ợ c v ố i a n h

nhà

b u ô n k h á c v à a n h g á c c ổ n g k h á c . A n h h ã y d ù n g m ộ t c â u m à l à m cho tôi
b i ế t đ ư ợ c c á i t r ạ m có m ộ t c o n n g ự a k h á c v ố i c á i t r ạ m có 50 c o n n h ư t h ế
n à o " . T ấ t n h i ê n đ â y l à m ộ t b à i t ậ p c ủ a n h à v ă n b ậ c t h ầ y , n h ư n g n ó cho
t h ấ y t à i n ă n g c h í n h l à sự k i ê n n h ẫ n . " Đ ố i v ớ i đ i ề u m à a n h m u ố n b i ể u đ ạ t

anh p h ả i quan s á t nó t h ậ t lâu, đ ể p h á t h i ệ n ra cái đặc đ i ể m m à người
k h á c k h ô n g p h á t h i ệ n ra. M u ố n t ả m ộ t đống l ử a t r ạ i hay m ộ t cái cây t r ê n
t h ả o n g u y ê n , t a p h ả i đ ố i d i ệ n v ớ i đ ố n g l ử a v à c á i c â y cho đ ế n k h i n h ì n r a
c h ỗ k h á c b i ệ t c ủ a c h ú n g so v ớ i đ ố n g l ử a k h á c v à c á i c â y k h á c " . N h à v ă n
3

p h ả i có t à i q u a n s á t n h ư v ậ y m ớ i c ó t h ể có k h ả n ă n g d i ễ n đ ạ t m ộ t c á c h
c h í n h xác, s ú c tích đặc t r ư n g của sự v ậ t . N h à v ă n T ô H o à i c ũ n g k h ẳ n g

1. Rodin bàn về nghệ thuật. Nxb Mĩ thuật. Bắc Kinh. 1987. tiếng Trung. tr.4.
2. Bỉêỉỉnski

tuyển tập. T . l . Nxb Văn nghệ Thượng H ả i . 1963. tr.185.

3. G.Maupassant

Tiểu thuyết, trong sách Các nhà văn cổ điển Âu Mỹ bàn về chủ

nghĩa hiện thực và chủ nghĩa lăng mạn. Nxb Khoa học Xã hội. 1980. T.2. tr.237-238.
tiếng Trung.

124


định: " Q u a n s á t giỏi p h ả i t h ấ y ra n é t c h í n h , t h ấ y được t í n h r i ê n g , m ó c
được n h ữ n g n g ó c n g á c h của sự việc, của v ấ n đ ề . N h i ề u k h i c h ẳ n g c ầ n d à n
đ ủ việc, chỉ c h é p l ạ i n h ữ n g đặc đ i ế m m à m ì n h c ả m n h ấ t , n h ư : m ộ t c â u
nói l ộ t t ả t í n h nết, n h ữ n g d á n g n g ư ờ i v à h ì n h bóng, tiếng động, á n h đèn,
n é t m ặ t , m ộ t t r ạ n g t h á i t ư t ư ở n g do m ì n h đ ã k h ổ c ô n g n g ắ m , n g h e , n g h ĩ
mói b ậ t l ê n v à k h i t h ấ y b ậ t l ê n được t h ì t h í c h t h ú , h à o h ứ n g , k h ô n g ghi

k h ô n g chịu được" . Sự q u a n s á t của n h à v ă n k h ô n g chỉ d ừ n g l ạ i b ê n g o à i
1

m à còn p h á n đ o á n s â u v à o b ê n trong, đặc b i ệ t là n ộ i t â m , n h ì n t h ấ y sự
liên h ệ b ê n n g o à i v à b ê n trong. N g o à i ra n h à v ă n còn t ự quan sát, n h ì n
rõ n h ữ n g x ú c đ ộ n g t r o n g t â m h ồ n m ì n h , t ừ đó m à t í c h l ũ y v ố n sống.
E.Hemingway nói: " N ế u m ộ t n h à v ă n n g ừ n g quan sát, t h ế là xong đời
n h à v ă n . N h ư n g anh k h ô n g cần p h ả i cố ý quan sát, cũng k h ô n g cần p h ả i
t ì m c á c h q u a n s á t n h ư t h ế n à o m ớ i c ó í c h . K h i m ớ i b ắ t đ ầ u có l ẽ l à n h ư
vậy. N h ư n g v ề sau m ỗ i sự việc m à a n h n h ì n t h ấ y đ ề u đi v à o cái kho t à n g
khổng l ồ g ồ m n h ữ n g gì a n h b i ế t hay n h ữ n g việc m à a n h t h ấ y " . N h ư v ậ y
2

q u a n s á t đ ã l à m n ê n v ố n s ố n g c ầ n t h i ế t cho m ộ t n h à v ă n .
Vốn kiến

thức sâu

rộng

c ũ n g là m ộ t bộ p h ậ n t r o n g n ă n g lực v ề t r í t u ệ

c ủ a n h à v ă n . C ó đ ư ợ c m ộ t v ố n k i ế n t h ứ c bao q u á t t ừ v ă n hoa, n g h ệ

thuật

đ ế n t r i ế t h ọ c , l ị c h sử, k i n h t ế , x ã h ộ i , c o n n g ư ờ i . . . , n h à v ă n m ớ i đ ủ

sức

d ự n g l ê n đ ư ợ c n h ữ n g b ứ c t r a n h đ ờ i s ố n g g i à u m à u sắc t h ẩ m m ĩ , m a n g
g i á t r ị t ư t ư ở n g cao. K i ế n t h ứ c c ó t h ể đ ế n t ừ n h i ề u n g u ồ n : h ọ c v ấ n n h à
t r ư ớ n g , n g u ồ n v ă n hoa d â n g i a n , t ự học qua s á c h vở, t à i l i ệ u . . . Tolstoi đ ã
p h ả i b ỏ n h i ề u n ă m đ ể t ì m h i ể u v ề c á c c u ộ c c h i ế n t r a n h 1805, 1812
p h o n g t r à o T h á n g C h ạ p ở N g a đ ể v i ế t n ê n Chiến

tranh

và hoa bình.

và

K iến

t h ứ c c h u n g s ẽ g ó p p h ầ n n â n g cao c h ấ t l ư ợ n g t á c p h ẩ m . " K i ế n v ă n r ộ n g
là l ư ơ n g t h ự c g i ả i c ứ u sự n g h è o n à n " ( L ư u H i ệ p ) , "Độc s á c h p h á

vạn

quyển, h ạ b ú t n h ư h ữ u t h ầ n " (Đỗ Phủ) là vì vậy.
Vốn kiến thức sâu rộng còn là kết quả của cuộc dấn thân tích cực vào
đời sống

của

nhà

văn.

N g ư ờ i ta gọi T ư M ã T h i ê n là " n h â n v ậ t v ă n

hoa

1. Tơ Hồi. Sổ tay viết văn. Nxb TPM. H . 1977. tr.75.
2. Nhiều tác giả. Nghiên cứu Hêmingway.

Nxb Khoa học Xã hội Trung Quốc. B.1980.

tr.72-73.

125


k h ổ n g l ồ c ủ a T r u n g Q u ố c cổ đ ạ i " , Đ ỗ P h ủ l à " t h i t h á n h " , L . T o l s t o i l à " t ấ m
g ư ơ n g c ủ a c u ộ c c á c h m ạ n g N g a " , M . G o r k i l à "con c h i m b á o b ã o c ủ a c á c h
m ạ n g v ơ sản"... c h í n h vì h ọ đ ã t r ả i n g h i ệ m qua m ộ t cuộc đòi p h o n g p h ú ,
m ạ n h m ẽ v ớ i v i ệ c t h a m gia n h i ề u n g h ề n g h i ệ p , đi qua n h i ề u v ù n g đất,
t i ế p x ú c đ ủ l o ạ i n g ư ờ i , c h ứ n g k i ê n n h ữ n g b i ế n c ố l ớ n c ủ a l ị c h sử. V à đặc
b i ệ t , h ọ t h ư ờ n g là n h ữ n g n g ư ờ i t h a m gia v à o t r u n g t â m của n h ữ n g thay
đ ổ i l ớ n t r o n g lịch sử d â n tộc v à t h ờ i đ ạ i v ớ i t ư c á c h n g ư ờ i t i ê n phong.
N h ữ n g k i n h n g h i ệ m sống đó đ ề u đ ể l ạ i t r ê n t ừ n g t r a n g v ă n m à k h ơ n g
m ộ t t r í t ư ở n g t ư ợ n g n à o có t h ể t h a y t h ế n ổ i . v ề đ i ề u n à y , L ụ c D u ( n h à
t h ơ đòi T ố n g có nói: " C ơ n g p h u của t h ơ c h í n h l à ở n g o à i t h ơ " , c ò n các
n h à v ă n V i ệ t N a m c ũ n g p h á t b i ể u t ư ơ n g tự: "Tôi l ạ i m u ố n n h ấ n

mạnh

m ộ t đ i ề u m à t ô i đ ã n ó i n h i ề u l à m u ố n v i ế t v ă n , t r ư ố c h ế t p h ả i sống.
Đ ừ n g c ó c ậ y ỏ t h i ê n t à i . T h i ê n t à i c h ỉ cho t a n g h ệ t h u ậ t , s ố n g m ớ i cho
ta n ộ i d u n g " .

1

Trí

nhớ

tốt l à m ộ t n ă n g l ự c k h ô n g t h ể t h i ế u ở n h à v ă n . T r í n h ớ là

n ă n g lực g h i n h ớ c á c ấ n t ư ợ n g đ ờ i sống l â u b ề n , g i ú p n h à v ă n t í c h l ũ y các
k i n h n g h i ệ m đòi sống, k i n h n g h i ệ m s á c h vở. Đ ó là k h o t à n g t à i l i ệ u để
s á n g t á c . K h ô n g có t à i l i ệ u đ ể suy n g h ĩ , l i ê n t ư ở n g t h ì k h ô n g t h ể v i ế t lách
gì được. T r í n h ó t ố t k h i ế n n h à v ă n n h ớ h ế t c á c sự k i ệ n , l a i l ị c h của h à n g
n g h ì n , h à n g t r ă m n h â n v ậ t đ ể d ự n g n ê n n h ữ n g t á c p h ẩ m đ ồ sộ n h ư

sử

ký c ủ a T ư M ã T h i ê n , Tam

trò

quốc

diễn

nghĩa

c ủ a L a Q u á n T r u n g , Tấn

đời c ủ a B a l z a c . N ế u t r í n h ớ k h ơ n g t ố t t h ì m ọ i c ả m g i á c , ấ n t ư ợ n g s ẽ t r ô i
m ấ t , n h à v ă n k h ơ n g cịn t ư l i ệ u đ ể tái h i ệ n t r o n g b ấ t kì cơng việc hồi

t ư ở n g n à o . N h à v ă n là n g ư ờ i t h ư ờ n g l ư u g i ữ được các ấ n t ư ợ n g , c ả m xúc,
t ừ r ấ t lâu, t h ậ m chí t ừ t u ổ i ấ u thơ. Trong n h ữ n g t r a n g s á c h của các n h à
v ă n : T u ố c g h ê n h i e p , K ô r ô l e n c ô , G o r k i , s. B r ô n t i , L ỗ T ấ n , T ố H ữ u , T ô
H o à i , . . . đ ề u có n h ữ n g s ự k i ệ n đ ầ u đ ò i v à n h ữ n g y ế u t ố t h u ộ c v ề k i n h
n g h i ệ m c á n h â n . Đ i ề u đ ó l à m cho t r a n g v ă n l u ô n đ ầ y ắ p c á c ấ n t ư ợ n g ,
h ồ i ức, k i n h n g h i ệ m , k i ế n t h ứ c v ă n hoa, l ị c h sử... t ạ o n ê n c h i ề u s â u c ủ a
n h ữ n g n h ậ n t h ứ c v à t ì n h c ả m v ă n học.

1. Nguyễn Công Hoan. Đời viết văn của tôi. Nxb Văn học. H à Nội. 1971. tr.394.

126


1.2.

Năng

lực

thẩm

mĩ,

tình

cảm

và trực

giác

Q u a n sát, tích l ũ y v ố n sống của n h à v ă n p h ả i g ắ n vói n ă n g lực c ả m
t h ụ t h ẩ m mĩ. Đ ó là n ă n g lực c h ủ t h ể s á n g tạo chỗ n à o c ũ n g p h á t h i ệ n đ ố i
t ư ợ n g t h ẩ m m ĩ . C ó n h ữ n g n g ư ờ i c ả m g i á c t r ơ lì, d ù cho đ ứ n g t r ư ố c c ả n h
đ ẹ p c ũ n g k h ô n g h ề x ú c đ ộ n g , h ọ k h ô n g t h ể t r ở t h à n h n g h ệ sĩ. C ó n g ư ờ i
l ạ i lí t r í q u á , h ọ p h â n t í c h v ề m ặ t lí t í n h c á c h i ệ n t ư ợ n g x ã h ộ i r ấ t t à i
n h ư n g l ạ i t h i ế u n ă n g lực x ú c động. N g ư ờ i ấ y c ũ n g k h ô n g l à m n h à v ă n
được. N h à v ă n p h ả i có m ộ t h ệ t h ầ n k i n h t h ậ t n h ạ y b é n , h ễ c h ạ m v à o m ộ t
hiện tượng t h ẩ m mĩ là t o à n t h â n xúc động m ã n h liệt, chủ quan và k h á c h
q u a n hoa hợp, n h ư t h ê m ó i có t h ể s á n g t á c được. D i c h m u n P h ơ r ớ t n ó i n h à
n g h ệ sĩ l à m ộ t c o n b ệ n h t h ầ n k i n h , d ĩ n h i ê n l à c á c h n ó i cực đ o a n . S o n g
H à n M ặ c T ử t r o n g b à i Tựa

tập

thơ Điên

- "Đau

thương'

đ ã nói rõ n ă n g

lực t h ẩ m m ĩ của n h à thơ: "Tôi l à m t h ơ ? - N g h ĩ a là tôi n h ấ n m ộ t cung đ à n ,
b ấ m m ộ t đ ư ờ n g tớ, r u n g r i n h m ộ t l à n á n h s á n g .
A n h sẽ t h ấ y h ơ i đ à n l ả l ư ớ t theo h ơ i t h ở của h ồ n t ô i v à chịu theo
những sóng điện nóng ran

t r ú t xuống

bởi n ă m

đ ầ u n g ó n tay

uyển

chuyển.
A n h r u n t h e o k h ú c n g â n n g a c ủ a tơ đ ồ n g , sẽ đ ể m ặ c cho g i a i â m r ề n
rĩ suốt k h ô n g n g ừ n g " .
1

T r o n g l ờ i t ự a c h o t ậ p t h ơ Điêu

tàn

C h ê L a n Viên cũng nói: " L à m thơ

l à l à m s ự p h i t h ư ờ n g . T h i sĩ k h ô n g p h ả i l à N g ư ị i , N ó l à N g ư ờ i M ơ , N g ư ờ i
Say, N g ư ò i Đ i ê n . . . " . T r o n g c á c h n ó i cực đ o a n n à y n h à t h ơ n h ấ n
2

mạnh

t ớ i n ă n g l ự c t h ẩ m m ĩ c ủ a n h à t h ơ . N h ữ n g M ơ , Say, Đ i ê n t h ự c c h ấ t l à
t r ạ n g t h á i t i n h t h ầ n r u n g đ ộ n g đ ế n t ộ t c ù n g , chỉ b i ế t đi theo sự d ẫ n d ắ t
của cái đ ẹ p n g h ệ t h u ậ t . N ă n g lực t h ẩ m m ĩ c h ẳ n g n h ữ n g c ầ n có sự n h ạ y
cảm đặc biệt, m à cịn địi h ỏ i t í n h c h ủ quan m ã n h liệt.
T í n h c h ủ quan t h ể h i ệ n n ổ i b ậ t ở t ì n h cảm. T ì n h c ả m là m ộ t

phản

ứ n g c ủ a n ã o đ ố i v ớ i t h ế g i ớ i k h á c h q u a n , n ó bao h à m t r i t h ứ c , n h ư n g
k h ô n g p h ả i t r i thức. D ấ u h i ệ u của nó là m ộ t t h á i độ, k h u y n h

hướng,

đ á n h g i á . K . M a r x n ó i : " T ì n h c ả m , n h i ệ t t ì n h l à sức m ạ n h b ả n c h ấ t c ủ a
1. H à n Mặc Tử. Tác phẩm, phê bình và tưởng niệm. Nxb Giáo dục. 1998. tr. 119.
2. Chế Lan Viên. Điêu tàn, Tác phẩm và dư luận. Nxb Văn học. H . 2001.

127


con n g ư ờ i k h i m ã n h l i ệ t k h á t k h a o đ ố i t ư ợ n g c ủ a m ì n h " . V ì t h ế t ì n h c ả m
1

có ý n g h ĩ a cực k ì to l ớ n t r o n g đ ò i s ố n g . T h i ế u t ì n h c ả m t h ì c o n n g ư ờ i
k h ô n g l à m g ì đ ư ợ c . T ì n h c ả m đ ư ợ c bộc l ộ q u a c á c t r ạ n g t h á i y ê u t h ư ơ n g ,
c ă m g i ậ n , b u ồ n , v u i . . . T ì n h c ả m t h ô i t h ú c con n g ư ờ i l à m v i ệ c c ó k ế t q u ả ,
b ở i n ó c ó k h ả n ă n g l à m s i n h r a m ộ t n ă n g l ư ợ n g m ạ n h m ẽ v à t h ú c đ ẩ y con
n g ư ờ i h o ạ t đ ộ n g t í c h cực. T h e o V . I . L ê n i n , k h ơ n g c ó c ả m x ú c c ủ a
n g ư ờ i t h ì k h ơ n g có s ự t ì m t ị i n à o v ề c h â n lí. N h ư n g t ì n h c ả m c ủ a

con
nghệ

sĩ đ ặ c b i ệ t c ầ n t h i ế t cho s á n g t á c . M . A . S h o l o k h o v n ó i : " T ơ i t á n t h à n h
q u a n đ i ể m cho r ằ n g n h à v ă n p h ả i c ó n h i ệ t h u y ế t sục s ô i m ỗ i k h i v i ế t , v à
t ô i c ũ n g t á n t h à n h l à h ọ p h ả i có t h á i đ ộ l ạ n h l ù n g v à l ò n g c ă m g i ậ n đ a n g
n u n g n ấ u v ớ i q u â n t h ù , m ỗ i k h i h ọ v i ế t v ề c h ú n g . N h à v ă n p h ả i b i ế t cười

v à k h ó c c ù n g vói n h â n v ậ t m à h ọ y ê u m ế n v à g ầ n g ũ i . C h ỉ có n h ư t h ế họ
m ớ i có t h ể t ạ o r a đ ư ợ c m ộ t t á c p h ẩ m c h â n c h í n h c ó t í n h c h ấ t n g h ệ

thuật

t h ự c sự, k h ô n g m ộ t c h ú t g i ả t ạ o " . T ì n h c ả m m ã n h l i ệ t l à đ i ề u k i ệ n đ ể
2

n h à v ă n tự thực h i ệ n m ì n h trong s á n g tác.
P h ẩ m c h ấ t g i à u t ì n h c ả m k h i ế n n h à v ă n d ễ r u n g đ ộ n g t r ư ớ c m ọ i sự
k i ệ n , b i ế n c ố t ừ q u á k h ứ đ ế n h i ệ n t ạ i . N h à v ă n có t h ể x ú c c ả m

trước

n h ữ n g sự k i ệ n l ớ n lao của đ ấ t nước, d â n tộc, n h ư n g c ũ n g có t h ể đ ộ n g lòng
t r ắ c ẩ n , c h i a sẻ n h ữ n g n i ề m v u i , n ỗ i b u ồ n q u a m ọ i h i ệ n t ư ợ n g đ ờ i s ố n g
v à n h ữ n g số p h ậ n n h ỏ bé, b ì n h dị. T ấ m l ò n g d ễ r u n g đ ộ n g trưốc h i ệ n thực
ấ y s ẽ l à động

cơ, cội nguồn

của sáng

tạo. M à t ì n h c ả m c ủ a n h à v ă n n h i ề u

k h i t r à o d â n g t ớ i m ứ c đ ộ m ã n h l i ệ t . Y ê u t h ư ơ n g c ũ n g đ ế n cực n ồ n g n à n ,
đ ằ m t h ắ m m à k h á t v ọ n g c ũ n g l ớ n lao bay b ổ n g , đ ể l ạ i n h ữ n g v ầ n thơ
n h ữ n g t r a n g v ă n đ ầ y x ú c c ả m . M ộ n g L i ê n Đ ư ờ n g c h ủ n h â n đ ã đ á n h giá
m ứ c đ ộ g i à u t ì n h c ả m n à y t r o n g Truyện

Kiều

của N g u y ễ n D u : " L ờ i v ă n

t ả ra n h ư m á u c h ả y ở đ ầ u n g ọ n b ú t , nước m ắ t t h ấ m ở t r ê n tờ giấy, k h i ế n
a i đọc đ ế n c ũ n g p h ả i t h ấ m t h ì a n g ậ m n g ù i , đ a u đ ó n n h ư đ ứ t r u ộ t . . . N ế u
k h ô n g p h ả i có con m ắ t t r ơ n g t h ấ u c ả s á u cõi, t ấ m l ò n g n g h ĩ s u ố t c ả n g h ì n
đ ờ i , t h ì t à i n à o có c á i b ú t l ự c ấ y " . P h ẩ m c h ấ t g i à u t ì n h c ả m c ị n g ó p p h ầ n
3

l à m n ê n n ộ i d u n g c ủ a v ă n học, b ở i n h à v ă n , k h i v i ế t v ề b ấ t k ì n ộ i d u n g

1. Karl Marx. Bản thảo triết học - Kinh tế học 1844. Toàn tập. tập 42.
2. Báo Sự thật. Matxcơva. số 25/10/1961.
3. Nhiều tác giả. Nguyễn Du, về tác giả, tác phẩm. Nxb Giáo dục. Hà Nội. 1999. tr. 168.

128


n à o c ủ a đ ờ i s ố n g c ũ n g bộc l ộ c ả m x ú c , t h á i đ ộ v à s ự đ á n h g i á c ủ a

mình

t h e o m ộ t t h i ê n h ư ớ n g t ì n h c ả m x ã h ộ i v à lí t ư ở n g t h ẩ m m ĩ n h ấ t

định.

T h i ế u n ộ i d u n g t ì n h c ả m n à y , k h ô n g t h ể có n g h ệ t h u ậ t v à v ă n c h ư ơ n g
đích thực.
C ó n g ư ờ i cho r ằ n g đ ố i v ớ i v ă n n g h ệ , đ ố i v ớ i n h à v ă n c h ỉ c ầ n có t ì n h

c ả m v à n ă n g lực b i ể u h i ệ n là đ ủ , n h ư n g h ọ q u ê n r ằ n g đó k h ô n g p h ả i là
t ì n h c ả m t h ô n g t h ư ờ n g , t ì n h c ả m m a u nước m ắ t , m à l à t ì n h c ả m đ ã được
ý thức, t ì n h c ả m n ả y sinh t ừ n h ữ n g t ư tưởng lớn. K h i n h à v ă n xúc cảm
h ọ k h ô n g c h ỉ x ú c c ả m cho m ì n h , m à cho c ả n h â n l o ạ i , n h â n q u ầ n . G o e t h e
có l ầ n n ó i n ă n g l ự c n g h ệ sĩ l à n ă n g l ự c n ế m t h ử n h ữ n g đ ắ n g cay

mặn

n h ạ t của đòi. Victor H u g o bảo: T h ậ t k h ò k h ạ o n ế u anh tưởng tôi k h ô n g
p h ả i l à a n h . X u â n D i ệ u h i ể u n h à t h ơ n h ư c h ú l á i k h ò , r ấ t g i à u có n h ư n g
đ e m cho h ế t . N g ư ờ i n g h ệ sĩ l à n g ư ờ i say đ ắ m v ớ i n h ữ n g t ư t ư ở n g l ớ n .
B i ê l i n x k i n ó i n g h ệ sĩ l à n g ư ờ i y ê u t ư t ư ở n g . T h i ế u t ư t ư ở n g l ớ n soi s á n g
t ì n h c ả m n h à v ă n k h ô n g t h ể s á n g t ạ o được.
Cho n ê n n ă n g lực t h ẩ m m ĩ , t ì n h c ả m của n h à v ă n g ắ n l i ề n v ớ i n ă n g
lực t r ự c g i á c . T r ự c g i á c l à m ộ t n ă n g l ự c n h ậ n t h ứ c lí t í n h b ằ n g t r ự c c ả m ,
m ộ t sự n h ậ n t h ứ c tức k h ắ c k h ô n g t r ả i qua p h â n t í c h , suy lí. N h ư n g đó
k h ô n g p h ả i là n ă n g lực t h ầ n bí, m à chỉ là sự t í c h l ũ y d ồ n n é n đ ế n lúc
t h ă n g hoa. T r ự c g i á c k h ô n g p h ả i l à n ă n g l ự c r i ê n g c ủ a n h à v ă n .

Nhà

k h o a học, n h à c h í n h t r ị , n h à t h ư ơ n g n h â n . . . đ ề u có, n h ư n g n g h ề n g h i ệ p
n h à v ă n k h ô n g t h ể t h i ế u . N h à v ă n Nga

P a u s t o p s k i có k ể m ộ t

câu

chuyện, có l ầ n t r o n g m ộ t q u á n r ư ợ u ở B é c l i n , M . G o r k i , L . A n d r e e v , ì.
B u n i n c ù n g ngồi v ố i n h a u . G o r k i ra c â u đố, y ê u cầu m ọ i n g ư ờ i quan s á t

người ngồi một m ì n h ỏ b à n bên cạnh trong nửa p h ú t r ồ i p h á n đốn xem
ai nói đ ú n g . M . G o r k i n h ì n v à nói m ộ t c â u : " A n h ta mặc đ ồ x á m v à x a n h
xao". Ô n g k h ơ n g n ó i n h i ề u v ì ơ n g l à n g ư ờ i r a c â u đ ố . A n d r e e v n ó i : " N ó l à
m ộ t t h ằ n g t r ò i đ á n h ! " . M ọ i n g ư ờ i h ỏ i B u n i n , ô n g t r ả lịi: " T h e o t ơ i đ â y l à
m ộ t t ê n bợm quốc tế". M ọ i n g ư ờ i gọi c h ủ q u á n l ạ i h ỏ i . C h ủ q u á n nói: " X i n
c á c n g à i n ó i k h ẽ cho. Đ ó l à m ộ t t ê n c ư ớ p q u ố c t ế đ ế n đ â y n g h ỉ n g ơ i " . C ả
m ấ y n h à v ă n đ ề u c h ứ n g tỏ m ộ t n ă n g lực t r ự c giác p h i t h ư ờ n g ! . N h à v ă n
1

1. Trích từ Núi băng, đôi thoại và tiềm dối thoại. Nxb Công nhân. 1987. tiếng Trung.

129


T u r g e n e v k h i c h ư a s á n g t ạ o h ì n h t ư ợ n g " n h ữ n g c o n n g ư ò i t h ừ a " đ ã gặp
t r ê n xe l ử a m ộ t b á c sĩ t r ẻ có n h ữ n g n é t r ấ t đ ặ c b i ệ t , v à p h á t h i ệ n r a l o ạ i
n g ư ờ i t h ừ a . Ơ n g nói: "Ân t ư ợ n g của tôi v ề n g ư ờ i đó r ấ t s â u , đ ồ n g thòi l ạ i
k h ô n g r õ r ệ t , lúc đ ầ u tôi k h ô n g h i ể u được a n h ta, t h ế là tôi t ậ p q u a n sát
x u n g q u a n h , k i ể m t r a ấ n t ư ợ n g của m ì n h x e m có t h ậ t hay k h ô n g " .
N ă n g lực t h ẩ m m ĩ k ế t hợp v ớ i n ă n g lực t ì n h c ả m v à n ă n g lực trực
g i á c l à m t h à n h m ộ t n h â n t ố k h ô n g t h ể t h i ế u t r o n g t ư c h ấ t n g ư ờ i n g h ệ sĩ.
C h í n h n h ò n ă n g lực t h ẩ m mĩ, t r ự c g i á c m à n h à v ă n có t h ể v i ế t n h ữ n g
t r a n g v ă n đ ẹ p t h ấ m đ ư ợ m t ì n h c ả m v à t ư t ư ở n g s â u sắc, t i n h t ế . Đ â y là
đ o ạ n v ă n t r o n g t r u y ệ n Hát
"Mùi

thơm

ngát

dưới

đáy

sông,

lẫn

mặt

trăng

giống

trong

đậu

rước thần

hai

hơi nước,

bên

nhẹ

của L ỗ T ấ n :

bờ và mùi

thơm

của

vào mặt.

Trong

sương

đêm,

nhô,

trông

lên, cứ thế mà

nhảy

đưa

mờ ảo. Xa xa, dãy núi màu

đen nhạt

lưng

con thú đúc bằng

chồm

một

Các anh

thấp

thống

bạn

tơi thay

tay

xa. Lại

như

ở đằng

đống

sắt đang

lái. Ây thế mà tơi vẫn cứ có cảm

về phía

lắm.

có mấy

lúa,

ngày

trở thành

như

lùi mãi

của

tuồng

chèo

đánh

cá củng

lần

có nghe

lửa lập loe, chúng

đèn của thuyền

bốn

mới

là thuyền

trơng

cả tiếng

tơi đốn
nên...".

tưởng

sáo,

là đèn đám

nhấp

cỏ

thấy

tiếng

hát,

đi

chậm

làng

hát

rong

Triệu

nữa.

nhưng

Cịn

có thể là

Cả t â m hồn rộng mở đón lấy những

t á c đ ộ n g m u ơ n v ẻ của địi sống. V à đ â y l à đ o ạ n v ă n của V ũ B ằ n g trong
Thương

nhớ

" ơ đời,

q,

mười

hai:

thỉnh

mỗi khi u

nhớ hoa sầu

thoảng
nhiều

đâu

một
dàng

mùi

thơm

có khi

với mùi
hát

đã đem

như

những

130

mát

mình

giác

hoa sầu

u

ta khơng

tử mấy

đâu

như

đâu

thế mỗi

khơng

biết mấy

chục

năm,

vẫn cảm

như
mát

mẻ cịn hơn

cả mùi

thơm

hoa

mộc!

ruộng

về phơi
bức tranh

cầy vỡ ra, mùi

nắng,

lập

mùi

mạ

thể,

mùi

đậu

non
khoai

Mùi

mùi

hết,

mắc

bệnh
tháng

đâu

đây

càu,

mà

dịu

huyền

diệu

đó

hoa

mà người

nơng

phu

lên sớm xanh
sắn,

cho

thoảng

cả hương

thơm

đã già

sướng

sao cứ đến

thoang

dàng,

sung

Người

rồi mà lạ thay
còn thây

khi

để vào đâu

mươi!.

mẻ, dịu

còn hơn

của đất

quá.

ở quê hương

lưu li đã xa cách phần
ba, nhớ đến sầu

ta lại có cảm

màu
rau

cần

hoa

lí và

ở các

đi
đẹp

ruộng


xâm

xấp

đã có một

nước đưa lên...
lúc anh

thứ men gì phải

cảm

khơng?

bao nhiêu
thấy

như

(Tháng

thứ đó, bấy nhiêu
ngây

ngất,

ba, rét nàng

như

thương

nhức

đầu,

u...

có

phải

như

say

một

Bân).

Đ â y c h í n h l à n ă n g lực t h ẩ m mĩ, t ì n h c ả m v à t r ự c g i á c g i ú p n h à v ă n
v ẽ r a n h ữ n g b ứ c t r a n h đ ầ y sắc h ư ơ n g , c h i t i ế t v à t ì n h c ả m n ồ n g n à n .
1.3. Năng lưc tưởng tương và lí giải đời sơng
N g h ệ t h u ậ t k h ô n g t h ể t h i ế u được t ư ở n g t ư ợ n g , n ă n g lực t ư ở n g t ư ợ n g
có p h o n g p h ú h a y k h ô n g t r ự c t i ế p ả n h h ư ở n g t ớ i sức s á n g t ạ o c ủ a

nhà

v ă n . H e g e l n ó i : " N ế u m u ố n n ó i đ ế n b ả n l ĩ n h n h à n g h ệ sĩ t h ì b ả n l ĩ n h
t u y ệ t v ờ i n h ấ t c h í n h l à sức t ư ở n g t ư ợ n g " , " t ư ở n g t ư ợ n g t ứ c l à s á n g t ạ o " .
1

B i ê l i n s k i c ũ n g n ó i : " T r o n g n g h ệ t h u ậ t c á i có v a i t r ò c h ủ đ ạ o v à t í c h cực

n h ấ t c h í n h là t ư ở n g t ư ợ n g , c ò n đ ố i v ớ i k h o a học, c á i q u a n t r ọ n g n h ấ t là
lí t r í v à n ă n g l ự c t ư d u y . "

2

Sở d ĩ t ư ở n g t ư ợ n g c ó v a i t r ò q u a n t r ọ n g n h ư t h ế l à do n g h ệ t h u ậ t l à
sự s á n g t ạ o b ằ n g h ư c ấ u , b ằ n g n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g m ớ i m ẻ , l ạ l ù n g , h ấ p
d ẫ n . N h à v ă n P h á p G e o r g e S a n d n ó i : " T r o n g v ă n h ọ c , cho d ù m ộ t s ự h ư
cấu g i ả n đơn n h ấ t c ũ n g p h ả i n h ò đ ế n

tưởng tượng, n h ị đó m à đ e m các

sự v ậ t r ờ i r ạ c n ố i l i ề n l ạ i v ớ i n h a u , b ổ s u n g , t h ê m t h ắ t , l à m cho đ ẹ p " .
3

V a i trò của tưởng tượng trong s á n g tạo n g h ệ t h u ậ t chủ y ế u t h ể h i ệ n
ở hai m ặ t : m ộ t là liên k ế t , t ổ hợp v à hai là c ả i tạo, b i ế n đ ổ i . Theo Chu
Tác N h â n , n g ư ờ i a n h em r u ộ t của L ỗ T ấ n k ể , t h ì h ì n h t ư ợ n g A Q đ ã k ế t
hợp h ì n h t ư ợ n g c ủ a r ấ t n h i ề u n g ư ờ i : C h ẳ n g h ạ n b i k ị c h t ì n h y ê u c ủ a A Q
v ố n l à s ự v i ệ c c ủ a ô n g c h ú h ọ c ủ a L ỗ T ấ n , g i a c ả n h sa s ú t , có l ầ n q u ỳ x i n
t ì n h y ê u c ủ a n g ư ờ i ở. C h u y ệ n A Q l à m c á c h m ạ n g l à s ự v i ệ c c ủ a m ộ t n g ư ờ i
l à n g t ê n là A Q u ế . K h i c á c h m ạ n g T â n H ợ i đ ế n anh ta ra đ ư ờ n g v u n g tay
h ô : " T h ờ i c ủ a t a đ ế n r ồ i ! " . C h u y ệ n b ắ t c ư ớ p c ũ n g có t h ậ t , a m T ĩ n h T u
c ũ n g có t h ậ t . N h ư n g L ỗ T ấ n l ắ p g h é p , n h à o n ặ n l ạ i , đ ú n g n h ư ơ n g n ó i :

1. Hegel. Mĩ học. T I . Tlđd. tr 357.
2. Biêlinsky. Nhìn qua văn học Nga 1847.
3. Nhiều tác giả. Nhà văn nổi tiêng nước ngoài bàn về sáng tác . Bắc Kinh. 1980. tr 83.

131

" M ặ t ở T r i ế t G i a n g , á o q u ầ n ở S ơ n T â y , l à m ộ t n h â n v ậ t t ậ p hợp". Chí
P h è o của

Nam

Cao c ũ n g có m ộ t n g u y ê n m ẫ u ở l à n g Đ ạ i H o à n g

quê

h ư ơ n g n h à v ă n , n h ư n g số p h ậ n m ò nhạt. N h à v ă n đ ã t h ê m vào m ố i tình
v ớ i n h â n v ậ t T h ị N ở v à c á i k ế t t h ú c d ữ d ộ i g â y ấ n t ư ợ n g m ạ n h m ẽ . Sự
t ổ hợp v à b i ế n đ ổ i g ắ n l i ề n với n h a u . Paven Vlaxốp trong t i ể u
Người

thuyết

Mẹ c ũ n g có n g u y ê n m ẫ u , n h ư n g n h à v ă n đ ã b i ế n đ ổ i . V í d ụ n h à

n g u y ê n m ẫ u có n h i ề u con n h ư n g n g ư ờ i m ẹ P ê l a g h ê c h ỉ có m ộ t con đ ế t ì n h
y ê u của b à đ ề u dồn v à o đấy. N h à v ă n l ạ i t h ê m n g ư ờ i chồng n á t rượu
h à n h h ạ b à v à c h ế t vì rượu.... M . G o r k i nói: " T ư ở n g t ư ợ n g g ắ n l i ề n với
suy đ o á n n h ằ m b ổ s u n g n h ữ n g k h â u c ò n t r ố n g t r o n g c h u ỗ i sự k i ệ n của
cốt t r u y ệ n " .
Vai trò khác của tưởng tượng là bổ sung. So với sự tích truyện Kiều
lúc đ ầ u , n h à v ă n T h a n h T â m t à i n h â n đ ã bổ sung r ấ t n h i ề u . N h à v ă n đã
t h ê m cho K i ề u m ộ t n g ư ờ i e m g á i l à T h ú y V â n v à n g ư ờ i e m t r a i V ư ơ n g
Q u a n , t h ê m n g ư ờ i y ê u K i m T r ọ n g , n g ư ờ i t ì n h T h ú c S i n h v à cuộc đ á n h
ghen của vợ a n h ta là H o ạ n T h ư , l ạ i t h ê m đ o ạ n t ự t ử c h ế t được cứu để

s a u n à y đ o à n t ụ . S ự b ổ s u n g l à m cho h ì n h t ư ợ n g t o à n v ẹ n , h o à n c h ỉ n h ,
n ó i đ ư ợ c đ i ề u n h à v ă n m u ố n b i ể u h i ệ n . T ấ t n h i ê n s ự t ổ h ợ p b ổ sung,
t h ê m t h ắ t p h ả i p h ù hớp v ớ i lơgích cuộc sống hoặc l ơ g í c h t ì n h c ả m , p h ù
h ợ p v ớ i t í n h c á c h n h â n v ậ t đ ư ợ c n h à v ă n lí g i ả i q u y đ ị n h , c h ứ k h ô n g p h ả i
là t u y t i ệ n .
N h à v ă n p h ả i có m ộ t n ă n g l ự c lí g i ả i r ấ t s â u sắc m à B a l z a c g ọ i là
n ă n g l ự c t h ấ u t h ị . Ô n g n ó i : "ở n h à t h ớ h a y n h à v ă n có t ầ m cỡ l à n h à t ư
tưởng thường thấy một h i ệ n tượng t i n h t h ầ n phi thường, k h ô n g t h ể giải
t h í c h , ngay cả k h o a học c ũ n g k h ó b ề l à m r õ . Đ ó c h í n h là n ă n g lực t h ấ u
t h ị , n ó g i ú p n h à v ă n t r o n g b ấ t cứ t ì n h h u ố n g n à o có t h ể x ả y r a a n h

ta

đ ề u có t h ể đ o á n r a c h â n t ư ớ n g . H o ặ c n ó i cho đ ú n g h ơ n l à a n h t a có m ộ t
sức m ạ n h k h ó n ó i r õ đ ư a a n h t a đ ế n đ ú n g n ơ i a n h t a c ầ n đ ế n " . B a l z a c
1

c h í n h l à m ộ t n h à v ă n có n ă n g l ự c lí g i ả i r ấ t sắc sảo. M ộ t n g ư ờ i b ạ n c ủ a
ô n g l à D a r v i n v i ế t l ờ i Tựa

cho b ộ Tấn

trò đời đ ã n ó i : " B a l z a c m ỗ i l ầ n đ ế n

m ộ t g i a đ ì n h , đ ế n b ê n m ộ t lò s ư ở i , q u a n h ữ n g s ự v i ệ c y h ệ t n h a u , n h ữ n g

1. Balzac bàn về văn học. tr.95.

132

con n g ư ờ i b ì n h y ê n v ô sự ô n g đ ề u p h á t h i ệ n đ ư ợ c n h ữ n g t í n h c á c h v ừ a t ự
nhiên vừa

m ớ i l ạ , đ ế n n ỗ i m ọ i n g ư ờ i n g ạ c n h i ê n , t ạ i sao

những câu

c h u y ệ n quen thuộc đ ế n t h ế , c h â n thực đ ế n t h ê , m à p h ả i đ ế n Balzac t h ì
m ớ i có đ ư ợ c ! . Đ ó l à v ì t r ư ớ c ô n g , c á c n h à t i ể u t h u y ế t c h ư a b i ế t k h a i t h á c
chi t i ế t v à c h u y ệ n v ặ t n h ư ông, l ạ i c h ư a b i ế t lựa chọn v à d ù n g t à i n g h ệ
của n g ư ờ i t h ợ k i m h o à n đ e m c h ú n g k ế t hợp l ạ i , k h i ế n c h ú n g trở t h à n h
m ộ t c h ỉ n h t h ể m ớ i m ẻ , độc đ á o " .
1

Trí tưởng

tượng

giúp

nhà

văn

nhập

thân

vào nhân

vật,

vào các t ì n h

h u ố n g , t h a m d ự v à o cuộc đòi n h â n v ậ t m ộ t c á c h sống động, chịu đ ự n g c á c
x ú c đ ộ n g t i n h t h ầ n n h ư c h í n h n h â n v ậ t đ ể có t h ể m i ê u t ả đ ư ợ c n h ữ n g s u y
nghĩ, t ì n h c ả m v à c á c h ứ n g x ử của n h â n v ậ t t r o n g t ừ n g đ i ề u k i ệ n cụ t h ể .
L ê n i n t ừ n g n ó i v ớ i G o r k i : "Tôi k h ô n g có q u y ề n h ì n h d u n g ra m ì n h là m ộ t
t h ằ n g ngốc, n h ư n g a n h l ạ i h o à n t o à n có q u y ề n n h ư v ậ y t h ì m ớ i m i ê u t ả
được t h ằ n g n g ố c t h ự c s ự "

2

là để nói đ ế n k h ả n ă n g tưởng tượng,

thể

n g h i ệ m n à y của n h à v ă n . N h à v ă n P h ơ l ô b e nói, k h i m i ê u t ả n h â n v ậ t
E m m a u ố n g t h ạ c h t í n t ự tử, ơ n g cịn c ả m t h ấ y m ù i vị t h ạ c h tín ỏ trong
mồm mình.
Trí tưởng tượng đưa đến những p h á n đoán bằng hình tượng mang
t í n h c h ấ t đ ộ c đ á o , b ấ t n g ờ , k h ô n g l ặ p l ạ i : b a sợi t ó c v à n g c ủ a q u ỷ , c á c
h ì n h t ư ợ n g t r o n g L i ê u t r a i , cuộc p h i ê u l ư u c ủ a G u y l i v ơ , cuộc đ ò i c h ì m n ổ i
đ ầ y bí h i ể m của b á tước M ô n g t ê Critxtô... T h i ế u trí t ư ở n g tượng,

một

" p h ẩ m c h ấ t có g i á t r ị v ĩ đ ạ i n h ấ t " ( L ê n i n ) t h ì k h ơ n g t h ể có sự k h á i q u á t
hoa đ ơ n g i ả n n h ấ t . M à k h á i q u á t h o a l à m ộ t đ ặ c t h ù c ủ a t ư d u y

nghệ

t h u ậ t , đó là việc n h ì n t ừ các h i ệ n tượng, cụ t h ể , cá b i ệ t đ ể n h ì n ra, p h á n
đoán v ề cái chung, cái p h ổ biến. Lê A n h X u â n tự h à o chiêm

ngưỡng

" d á n g đ ứ n g V i ệ t N a m " q u a d á n g h y s i n h c ủ a n g ư ờ i c h i ế n sĩ t r ê n đ ư ờ n g
b ă n g T â n S ơ n N h ấ t , C h ế L a n V i ê n t r ầ m t ư t r ư ớ c v ò n g c ư ờ m t r ê n cổ c h i m
c u n h ư b i ể u t ư ợ n g v ề sức s ố n g b ấ t d i ệ t c ủ a con n g ư ờ i V i ệ t N a m

thòi

chống M ỹ . Ớ đ â y t r í tưởng tượng t h ấ m đ ư ợ m t ì n h cảm c h ủ quan

của

n g h ệ sĩ b ở i v ì sức t ư ở n g t ư ợ n g c h ị u s ự c h i p h ố i m ã n h l i ệ t c ủ a t ì n h c ả m .
Cũng giống n h ư một người đ a n g yêu, đ ắ m đ u ố i với người yêu, n h ì n đ â u
cũng t h ấ y b ó n g d á n g ngươi y ê u của

mình.

1. Tựa Tấn trị đời. Xem Tủ sách dịch lí luận văn học cổ điển. Tập 10. Bắc Kinh. 1965.
2. V.Lênin và M.Gorki. Thư từ, hồi tưởng, tư liệu. M . 1961. tr.316 (tiếng Nga).

133

1.4.

Năng

lực

biểu

hiện

N h à v ă n n ế u có đ ủ m ọ i n ă n g l ự c m à t h i ế u n ă n g l ự c b i ể u h i ệ n , v ẫ n
k h ô n g t h ể có đ ư ợ c t á c p h ẩ m . N ă n g l ự c b i ể u h i ệ n l à n ă n g l ự c v i ế t r a t á c
p h ẩ m v ă n học, bao g ồ m n h i ề u n ộ i d u n g .
T r ư ớ c h ế t là n ă n g lực c ấ u t ứ . C á i g ọ i l à c ấ u t ứ l à n ă n g lực t ổ chức b ố
cục, x â y d ự n g h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u ậ t t h à n h m ộ t c h ỉ n h t h ể có ý n g h ĩ a
k h á i q u á t , t ứ c l à n ă n g l ự c t ổ c h ứ c c h ỉ n h t h ể c ủ a t á c p h ẩ m , bao g ồ m n ộ i
d u n g n à o v à h ì n h t h ứ c gì. Đ â y l à m ộ t n ă n g lực phức t ạ p , t u y theo m ỗ i
n g à n h n g h ệ t h u ậ t , m ỗ i t h ể l o ạ i v ă n h ọ c m à có n ă n g l ự c c ấ u t ứ k h á c n h a u .
C ấ u t ứ t h ơ k h á c hoa, t r u y ệ n n g ắ n k h á c t i ể u t h u y ế t , k ị c h k h á c t ả n v ă n ,
t h ơ t r à o p h ú n g k h á c t h ơ t r ữ t ì n h . N h à v ă n p h ả i b i ế t v i ế t cái gì, b ắ t đ ầ u
t ừ đ â u , k ế t t h ú c ở đ â u . Đ ố i vói thơ, n h à thơ p h ả i chọn h ì n h ả n h n à o làm
t r u n g t â m đ ể b i ể u đ ạ t đ ư ợ c c ả m x ú c . L ấ y v í d ụ h ộ i hoa. N g à y x ư a n g ư ờ i
t a t h ư ờ n g l ấ y c â u t h ơ l à m đ ầ u đ ề cho h ọ c t r ị t ậ p v ẽ . V í d ụ c â u t h ơ ' T h â m
s ơ n t à n g cổ t ự " ( N ú i s â u ẩ n c h ù a x ư a ) . C h ọ n h ì n h ả n h n à o đ ể t h ể h i ệ n ý
đó? N g ư ờ i cấu t ứ t h à n h c ô n g là n g ư ờ i k h ô n g vẽ c h ù a , m à chỉ v ẽ m ộ t dòng
s u ố i t r o n g n ú i s â u , có c h ú t i ể u x u ố n g k í n n ư ớ c . H o ặ c n h ư c â u t h ơ " D ã độ
v ô n h â n c h u t ự h o à n h " . ( B ế n đ ò g i ữ a đ ồ n g v ắ n g k h ô n g có n g ư ờ i , chiếc
t h u y ề n t ự n ằ m n g a n g ) , có n g ư ờ i v ẽ b ế n s ô n g v ắ n g v ẻ , m ộ t c h ú l á i đ ò n ằ m
trong t h u y ề n t h ổ i sáo. N g h ĩ v à vẽ n h ư v ậ y là cấu tứ.
N h à v i ế t k ị c h T à o N g u , m u ố n v i ế t v ở k ị c h Lôi

Vũ,

chỉ d i ễ n m ộ t t ố i ,

t r o n g k h o ả n g t h ờ i g i a n b a t i ế n g đ ồ n g h ồ , v ậ y p h ả i c h ọ n c á i g ì , b ỏ c á i gì.
Ơ n g p h ả i suy n g h ĩ m ấ t n ă m n ă m đ ể b ố t r í sự việc d i ễ n r a t r o n g m ộ t n g à y
đ ê m , t ừ m ộ t b u ổ i s á n g đ ầ u m ù a h ạ đ ế n h a i g i ò s á n g h ô m sau,

kể lại

n h ữ n g m â u t h u ẫ n c h ằ n g chịt p h ứ c t ạ p c h ấ t c h ứ a t r o n g ba m ư ơ i n ă m . Có
n g ư ờ i n ó i c ấ u t ứ l à n h á p t r o n g b ụ n g , có n g ư ờ i v i ế t h ẳ n đ ề c ư ơ n g . N h à v ă n
N g u y ễ n C ô n g H o a n t r o n g s á c h Đời viết văn c ủ a t ô i đ ã k ể c á i c á c h ô n g x â y
d ự n g t r u y ệ n n g ắ n . Đ ó c h í n h l à c ấ u t ứ , k h ô n g có n ă n g l ự c c ấ u t ứ k h ô n g
t h ể có v ă n đ ư ợ c .
T h ứ h a i l à n ă n g l ự c k h ắ c hoa, m i ê u t ả h ì n h t ư ợ n g n h â n v ậ t . Ở đ â y
đ ò i h ỏ i n h à v ă n p h ả i có n ă n g l ự c t ạ o h ì n h . Đ â y l à l ú c n h à v ă n h u y

động

v ố n s ố n g , k í ức v ề c á c h i ệ n t ư ợ n g đ ờ i s ố n g , c á c b i ể u t ư ợ n g , q u a n n i ệ m đ ể
x â y d ự n g h ì n h tượng. T h i ế u n ă n g lực n à y t h ì các ấ n t ư ợ n g đ ờ i sống r ờ i

134


rạc, p h â n t á n k h ô n g t h ể được sử d ụ n g đ ể t ạ o t h à n h m ộ t h ì n h t ư ợ n g n g h ệ
t h u ậ t h ữ u cơ, k h ô n g l à m cho h ì n h t h ứ c có đ ư ợ c s ự s ô n g . 0 đ â y đ ò i h ỏ i
n ă n g lực l ự a chọn chi t i ế t , t ổ chức k ế t cấu, lựa chọn góc độ, giọng đ i ệ u ,

c h ọ n t ừ n g ữ , m à u sắc đ ể t ạ o r a b ứ c t r a n h v ă n học. Đ ó l à m ộ t n ă n g lực
t ổ n g h ợ p . H é g e l n ó i : " N ă n g l ự c c ấ u t ạ o n ê n h ì n h t ư ợ n g c ủ a n h à n g h ệ sĩ
k h ô n g chỉ là m ộ t n ă n g lực t ư ở n g t ư ợ n g h ư cấu, c ả m g i á c có t í n h n h ậ n
thức, m à còn là m ộ t n ă n g lực c ả m giác t h ự c t i ễ n , tức là n ă n g lực tạo
t h à n h t á c p h ẩ m t r o n g thực tê. H a i p h ư ơ n g d i ệ n n à y đ ã k ế t hợp n h u ầ n
n h u y ễ n ở n h à n g h ệ sĩ đ í c h t h ự c " .
1

T h ứ b a l à n ă n g l ự c b i ể u h i ệ n h ì n h t h ứ c đ ẹ p . Đ ó l à p h ạ m v i sử d ụ n g
t h à n h t h ạ o các t h ể l o ạ i v ă n học, n ă n g lực sử d ụ n g n g ô n n g ữ . Đ ó là
năng
thuật

thấu

hiểu

truyền

có tài thê hiện

và sử dụng

thống,
mọi

vận
sắc

linh

dụng
thái

hoạt

các phương

ngơn
tinh

ngữ,

vi của

hình

thức,
ảnh,

đời sơng

phương

vần

tiện

khả
nghệ

nhịp

linh

hoạt,

và thế giới

tâm

hồn...

N h ữ n g á n g v ă n c h ư ơ n g k i ệ t x u ấ t t h ư ờ n g được g ọ i là " t ấ m t h ả m

ngôn

n g ữ k ì d i ệ u " c h í n h l à v ì v ậ y . Đ á n h g i á p h o n g c á c h k ĩ t h u ậ t cao v ò i c ủ a
K h u ấ t N g u y ê n , T ố n g Ngọc, L ư u H i ệ p v i ế t : "Bộc l ộ t ì n h c ả m v à n i ề m o á n
t h á n thì dồi dào, lưu lốt m à dễ l à m người xúc cảm; k h i nói điều l i biệt
t h ì đ a u x ó t k h ô n c ầ m , k h i t ả n ú i s ô n g t h ì n g h e t h e o t h a n h â m có t h ê
h ì n h d u n g được đ i ề u m i ê u t ả ; k h i n ó i đ ế n m ù a m à n g , t h ò i t i ế t t h ì xem
v ă n có t h ể t h ấ y t h ò i t i ế t b i ế n đ ổ i " . C á c t ừ n h ậ p t h ầ n , xảo d i ệ u ,
2

hoa

công... t h ư ớ n g đ ể chỉ c h ấ t lượng của kĩ xảo n g h ệ t h u ậ t n h à v ă n . Có
n g ư ờ i cho r ằ n g , t h ơ T r u n g Q u ố c n h ậ p t h ầ n , x ả o d i ệ u c ù n g cực c h ỉ có ở
t h ơ L í B ạ c h , Đ ỗ P h ủ . C ò n Tây sương

ký l à t á c p h ẩ m t ự n h i ê n n h ư l à h o a

công, n g h ĩ a là h o à n m ĩ n h ư t r ò i đ ấ t s i n h ra, k h ơ n g có d ấ u v ế t của c ô n g
phu, t r a u dồi, kĩ t h u ậ t .
N ă n g lực b i ể u h i ệ n , tức k ĩ t h u ậ t v i ế t v ă n l u ô n l u ô n p h ả i được r è n
l u y ệ n . T h e o G o r k i , " C ầ n h ọ c c á c h t h ể h i ệ n có h ì n h k h ố i , có g ó c c ạ n h v ớ i
n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g h ầ u n h ư có t h ể c ả m g i á c đ ư ợ c m ộ t c á c h n h ụ c t h ể c ủ a
L.Tolstoi. C h ư a ai v ư ợ t được n h à v ă n n à y t r o n g n g h ệ t h u ậ t x â y d ự n g
n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g t h ậ t đ ế n n ỗ i n g ư ờ i t a cứ m u ố n l ấ y n g ó n t a y chọc t h ử " .

1. Hegel. Mĩ học. Tập 1. Tlđd. tr.363.
2 Lưu Hiệp. Văn tâm điêu long. Nxb Văn học. H. 1999. tr.147.

135


C ò n m u ố n học n g ô n n g ữ t h ì p h ả i học L.Tolstoi, Gôgôl, L e s k ố p .

Bunin,

Chekhov, P r i s v i n . X u â n D i ệ u đ ã t ự r ă n m ì n h k h i lựa chọn t ừ ngữ: "Thơ
1

ơi q u ặ n g t h ả i bao l ầ n , B i ế t bao g i ò m ớ i r a v ầ n k i m c ư ơ n g " .
T ầ m q u a n t r ọ n g của n ă n g lực b i ể u h i ệ n là n ó tạo ra p h ẩ m c h ấ t nghệ
t h u ậ t của h ì n h thức. N ó i n g h ệ t h u ậ t p h ả i nói t ớ i h ì n h t h ứ c đ ẹ p , "hình
t h ứ c có ý v ị " n h ư n h à lí l u ậ n C l á p B e l đ ã n ó i . V ì t h ế v i ệ c t r a u d ồ i n ă n g
l ự c b i ể u h i ệ n l à m ộ t y ê u c ầ u k h ô n g t h ể t h i ế u đ ố i v ớ i n g h ệ sĩ, m ộ t p h ư ơ n g
d i ệ n t r o n g t à i n ă n g c ủ a n g h ệ sĩ.

2. QUÁ TRÌNH SÁNG TẠO VĂN HỌC
2.1.

Khái

niệm

chung

vê q

trình

sáng

tác

N g h i ê n c ứ u q u á t r ì n h s á n g t á c g ặ p n h i ề u k h ó k h ă n . N h à t â m lí học
N g a B ơ g ơ s l o v s k y cho r ằ n g : " C o n n g ư ờ i t a k h ô n g t h ể m i ê u t ả q u á t r ì n h
s á n g t á c c ủ a m ì n h v à q u á t r ì n h h ì n h t h à n h h ì n h t ư ợ n g c ủ a m ì n h . . . b ở i vì
sự c h ú ý c ủ a n g ư ờ i t a h o à n t o à n t ậ p t r u n g v à o k h á c h t h ể s á n g t ạ o " .
A . L ê ô n c h i e v v i ế t l ờ i t ự a cho s á c h Tâm

lí học nghệ

thuật

của

L.Vưgốtsky

cho r ằ n g : Q u á t r ì n h s á n g t ạ o n à y c h ẳ n g n h ữ n g n h à n g h i ê n c ứ u k h ơ n g
n h ì n t h ấ y đ ư ợ c m à n h à n g h ệ sĩ c ũ n g k h ô n g n h ì n t h ấ y . T r ư ớ c m ắ t

nhà

n g h i ê n c ứ u k h ơ n g c ó q u á t r ì n h ấ y , m à c h ỉ có t h à n h q u ả c ủ a s á n g t ạ o , tức
là t á c p h ẩ m n g h ệ t h u ậ t , q u á t r ì n h ấ y k ế t t i n h t r o n g t á c p h ẩ m " . M ặ c d ù
2

v ậ y các n h à n g h i ê n cứu v ẫ n t ì m tịi v ề q u á t r ì n h s á n g tạo. N h à

văn

A . P h a đ e e v chia q u á t r ì n h s á n g tạo l à m ba giai đ o ạ n : tích l ũ y t à i l i ệ u ,
thai nghén, cấu tứ và biểu h i ệ n nghệ thuật. G ầ n đ â y một số n h à nghiên
cứu l ạ i chia l à m ba g i a i đ o ạ n k h á c : r u n g đ ộ n g n g h ệ t h u ậ t , t h a i n g h é n c ấ u t ứ v à t h ự c h i ệ n b i ể u đ ạ t , l ạ i có n g ư ờ i c h i a t h à n h : q u a n s á t , c ấ u t ứ ,
b i ể u h i ệ n , l ạ i có n g ư ờ i c h i a t h à n h : r u n g đ ộ n g , c ấ u t ứ , v ậ t h o a .

Nhìn

c h u n g c á c c á c h c h i a đ ề u có s ự g ặ p gỡ n h a u , đ ạ i đ ồ n g t i ể u d ị .

1. M.Gorki. Bàn về văn học. T.2. Nxb Văn học. 1970. tr. 36.
2 Xem Lịi nói đầu viết cho Tâm lí học nghệ thuật. Nxb Nghệ thuật. M . 1981. tr. 8
(tiếng Nga).

136

2.2.

Sự

rung

động

nghệ

thuật

và cảm

hứng

sáng

tạo

G i a i đ o ạ n t í c h l ũ y g ồ m q u a n s á t , n h ậ n t h ứ c , g h i n h ớ . v . v . . . có t h ể n ó i
l à r ấ t l â u d à i . N h i ề u k i n h n g h i ệ m , k í ức t u ổ i t h ớ c h ô n s â u t r o n g l ò n g n h à
v ă n đ ã l à t í c h l ũ y cho n ê n k h ó x á c đ ị n h g i a i đ o ạ n t í c h l ũ y c ủ a n h à v ă n
b ắ t đ ầ u t ừ đ â u . C ó n g ư ờ i cho r ằ n g g i a i đ o ạ n s á n g t á c b ắ t đ ầ u t ừ n h u c ầ u
giải t h o á t n h ữ n g dồn n é n trong lòng đ ã chất chứa đ ế n mức k h ô n g t r ú t xả
k h ô n g đ ư ợ c . N h ư n g đ ấ y t h u ầ n t u y l à x e m x é t v ề cơ c h ê t â m lí. S á n g t á c
v ă n học l à h o ạ t đ ộ n g p h i v ụ l ợ i , k h ô n g n h ư các h o ạ t đ ộ n g t h ự c d ụ n g k h á c ,
do đ ó r u n g đ ộ n g n g h ệ t h u ậ t l à m ộ t k h á t v ọ n g m u ố n b i ể u đ ạ t , m u ố n t á c
động tới t i n h t h ầ n n g ư ờ i k h á c , m u ố n gửi t h ô n g điệp. Đó là m ộ t r u n g động
vô t ư , p h i c á n h â n m à m a n g n ộ i d u n g x ã h ộ i v à n h â n l o ạ i . N h à t h ơ T ố

H ữ u nói: "Thơ là m ộ t đ i ệ u h ồ n đi t ì m các h ồ n đồng điệu". Còn n h à v ă n
N g a K . P a u s t o v s k i t h ì n ó i : " N g ư ờ i n g h ệ sĩ l u ô n l u ô n m u ố n t r u y ề n đ ạ t m ộ t
cách h à o p h ó n g n h ấ t t ấ t cả n h ữ n g cái p h o n g p h ú của t ư t ư ở n g v à t ì n h
cảm đ a n g t r à n ngập trong t â m hồn m ì n h " .
1

R u n g động tức c ả m h ứ n g s á n g tạo n g h ệ t h u ậ t b ắ t đ ầ u n h ư t h ế n à o ?
N ó i c h u n g n ó c ó h a i đ i ề u k i ệ n . M ộ t l à p h ả i có m ộ t k í c h t h í c h c ủ a t h ế g i ớ i
b ê n n g o à i . Đ ó có t h ể l à m ộ t n h â n v ậ t , m ộ t sự tích, m ộ t c â u c h u y ệ n nghe
được, n h ư c â u c h u y ệ n v ề m ộ t s u ấ t SƯU n g ư ờ i c h ế t đ ã k h ở i đ ầ u cho t i ể u
t h u y ế t Tắt

đèn

của N g ô T ấ t T ố , hay c â u c h u y ệ n v ề m ộ t c h à n g q u í tộc

p h á t h i ệ n n g ư ờ i t ì n h cũ của m ì n h bị xử á n đ ã k h ở i đ ầ u t i ể u t h u y ế t
sinh

c ủ a L . T o l s t o i . Đất

nước

đứng

Phục

lên c ủ a N g u y ê n N g ọ c b ắ t đ ầ u t ừ c â u

c h u y ệ n của a n h h ù n g N ú p . . . K í c h t h í c h b ê n n g o à i có t h ể là m ộ t t ư t ư ở n g ,

m ộ t c ả n h v ậ t , có k h i l à m ộ t â m đ i ệ u , m ộ t b ả n t i n , m ộ t c u ố n

phim.v.v...

C á c k í c h t h í c h ấ y l à m x ô n xao t â m h ồ n , c ả m t h ấ y có m ộ t c á i gì t r o n g đó
đ a n g k ê u g ọ i , đ a n g loe s á n g . S ự r u n g đ ộ n g loe r a n h ư á n h c h ó p , n h ư đ i ệ n
g i ậ t , t h ế l à k í c h t h í c h s á n g t ạ o . Đ i ề u k i ệ n t h ứ h a i l à sự n u n g n ấ u t r o n g
t â m h ồ n . N h à v ă n bao g i ờ c ũ n g n u ô i t r o n g đ ầ u óc m ì n h n h ữ n g s u y n g h ĩ
về đòi v à n g ư ơ i . Suy n g h ĩ v ề p h é p t h ắ n g l ợ i t i n h t h ầ n đ ã n u n g n ấ u t r o n g
đ ầ u L ỗ T ấ n n h i ề u n ă m n h ư ma á m . Gặp lúc ô n g b ạ n V i TỐ Viên l à m b á o
đ ặ t b à i , giục v i ế t t h ế l à v i ế t ra. C ả m x ú c v ề n h ữ n g con n g ư ờ i b ấ t

khuất

vì n ư ó c đ ã s ẵ n có t ừ l â u t r o n g t â m h ồ n T ố H ữ u , g ặ p l ú c chị T r ầ n T h ị Lí,

1. K.Paustovski. Bông hồng vàng. Nxb Văn học. 1982. tr. 28.

137


n g ư ờ i c o n g á i đ ấ t Q u ả n g bị b ọ n n g u y q u y ề n t r a t ấ n d ã m a n đ ư ợ c đ ư a Ì d
m i ề n B ắ c , t h ế l à b ậ t r a b à i t h ơ Người

con gái

Việt Nam.

P h ả i có sự gặp

gỡ, v a c h ạ m c ủ a h a i y ế u t ố k h á c h q u a n v à c h ủ q u a n t h ì r u n g đ ộ n g n g h ệ
thuật - k h á t vọng biểu đạt - mới bắt đầu.
C ả m h ứ n g l à t r ạ n g t h á i t â m lí t h e n c h ố t v à bao t r ù m t r o n g q u á t r ì n h
s á n g tạo v ă n học.
N h u c ầ u bộc l ộ , g i ả i t h o á t t ì n h c ả m c ộ n g v ớ i n ă n g l ự c t ư ở n g t ư ợ n g
d ẫ n đ ế n t r ạ n g t h á i s ẵ n s à n g s á n g t ạ o của n h à v ă n , được gọi là c ả m hứng.
C ả m h ứ n g s á n g t ạ o là m ộ t t r ạ n g t h á i t â m lí c ă n g t h ẳ n g v ề ý c h í và
t r í t u ệ , n h ư n g d ồ i d à o v ề c ả m x ú c v à n i ề m say m ê m ã n h l i ệ t k h i ê n n h à
v ă n l à m v i ệ c có h i ệ u q u ả cao. K h i t ấ t c ả t r í t u ệ v à c ả m x ú c đ ã đ ạ t đ ế n sự
h à i hoa, k ế t t i n h s ẽ c h á y b ù n g t r o n g t ư d u y n g h ệ t h u ậ t c ủ a n h à v ă n , d ẫ n
d ắ t n h à v ă n đ ế n n h ữ n g m ụ c t i ê u n g h ệ t h u ậ t b ằ n g con đ ư ờ n g g ầ n n h ư
trực giác, b ả n n ă n g .
C ả m h ứ n g s á n g tạo rõ r à n g k h ô n g x u ấ t h i ệ n t ự n h i ê n m à được chuẩn
b ị b ở i q u á t r ì n h l à m v i ệ c c ă n g t h ẳ n g c ủ a t ư t ư ở n g do t í n h t í c h cực c ủ a t r í
t ư ở n g t ư ợ n g được n u n g n ấ u , d ồ n n é n n h ữ n g ấ n t ư ợ n g q u a n s á t cụ t h ể ,
n h ữ n g k i n h n g h i ệ m đ ã có t r o n g t i ề m t h ứ c , đ ế n m ộ t l ú c n à o đ ó loe s á n g
n h ư m ộ t tia lửa đ i ệ n m à Pautốpski gọi là tia chớp s á n g tạo.
C ả m h ứ n g s á n g tạo có lúc c ũ n g c ầ n m ộ t s ố đ i ế u k i ệ n b ê n n g o à i n à o
đó: A n d e r s e n t h í c h n g h ĩ r a n h ữ n g c â u c h u y ệ n t h ầ n t i ê n t r o n g k h u rừng.
Chỉ ở chốn t h ô n q u ê t h a n h v ắ n g t h ì n g u ồ n t h ơ của P u s k i n m ớ i t u ô n
t r à o . C ò n D i c k e n s n ế u p h ả i r ò i p h ố x á L u â n Đ ô n ồ n à o s ầ m u ấ t sẽ k h ô n g
v i ế t được m ộ t d ị n g . Đ ó là n h ữ n g t h ó i q u e n gợi c ả m h ứ n g cho n g h ệ

sĩ.

N g o à i ra, c ò n có n h ữ n g t á c n h â n đ ặ c b i ệ t , b ấ t ngờ c ũ n g k h ơ i n g u ồ n c ả m
h ứ n g s á n g t ạ o : b ô n g hoa n h ỏ é p t r o n g s á c h ( P u s k i n ) t i ế n g c h à y đ ậ p v ả i ,
t i ế n g s á o t r o n g t ù , á n h t r ă n g n g o à i cửa sổ ( H ồ C h í M i n h ) , g i ọ n g n ó i q u ê
n h à (Dante)... T u y n h i ê n , đ ấ y chỉ là n h ữ n g t á c n h â n m a n g t í n h

bể

n g o à i , n g ẫ u n h i ê n , còn thực c h ấ t của c ả m h ứ n g v ẫ n là đ ộ n h ạ y c ả m của
con t i m v à k h o t í c h l ũ y cao đ ộ c á c ấ n t ư ợ n g v à k i n h n g h i ệ m đ ò i s ố n g , đ ể
m ộ t p h ú t b ấ t ngờ n à o đó, t o à n bộ n ă n g lực t i n h t h ầ n của n g ư ờ i s á n g tạo
đ ư ợ c k ế t t i n h , n ẩ y n ở v à cho k ế t q u ả .

138


2.3.

Cấu

tứ nghê

thuảt

Giai đ o ạ n quyết định trong q u á t r ì n h s á n g tác là cấu tứ, xác định
chủ đề. Đ â y là giai đ o ạ n

k h ó k h ă n , l â u d à i m ớ i g i ả i q u y ế t được. K ể v ề

t r ư ờ n g h ợ p v i ế t t r u y ệ n n g ắ n Chiếc

lược

ngà,

Nguyễn Quang Sáng

b i ế t ô n g đ ã g ặ p h a i t r ư ờ n g h ợ p c ó t h ậ t , con r a c ă n c ứ t h ă m c h a

cho

nhưng

g ặ p cha t h ì k h ơ n g n h ậ n . C ó e m c ị n k h ô n g cho c h a n g ủ c h u n g , đ u ổ i đ i .
N h ư n g chi t i ế t đó c h ư a t h à n h c h ủ đề. T r ư ờ n g hợp x ú c động t h ứ h a i là ô n g
g ặ p cô g i a o l i ê n Đ ồ n g T h á p M ư ờ i , m ớ i 22 t u ổ i m à đ ã g ó a h a i đ ờ i c h ồ n g ,
đ ề u l à l i ệ t sĩ. Ô n g đ ị n h v i ế t v ề n ỗ i đ a u t h ư ơ n g , n h ư n g l ú c ấ y c h ư a t i ệ n .
Sau ô n g p h á t

h i ệ n chủ đê v ề ý chí k i ê n cường, d á m n h ì n t h ẳ n g vào n ỗ i

m ấ t m á t n ê n cốt t r u y ệ n h ì n h t h à n h r ấ t n h a n h v à v i ế t r ấ t c h ó n g . T r ư ờ n g
h ợ p c ấ u t ứ t á c p h ẩ m V ỡ bờ c ủ a N g u y ễ n Đ ì n h T h i t h ì l â u h ơ n . N h à v ă n
c h ứ n g k i ê n n ạ n đ ó i k h ủ n g k h i ế p n ă m 1945 v à có ý đ ị n h v i ế t v ề n ó . N ă m
1948 đ ã có ý đ ị n h v i ế t , đ ế n n ă m 1953 đ ã v i ế t t h ử đ ư ợ c 70 t r a n g m ã i đ ế n
n h ữ n g n ă m 60 m ớ i d à n d ự n g được m ộ t bộ t i ể u t h u y ế t , l ú c đ ầ u đ ị n h

ba

t ậ p , n h ư n g k ế t q u ả chỉ có h a i . N h ư v ậ y c ấ u t ứ là m ộ t q u á t r ì n h có n h i ề u
b i ế n đ ộ n g , t h a y đ ổ i cho đ ế n k h i n à o có đ ư ợ c c h ủ đ ề s â u sắc v à h ệ t h ố n g
nhân vật hoàn bị .
1

Q u á t r ì n h cấu tứ cũng là q u á t r ì n h đào s â u vào t ư tưởng tác phẩm.
V í d ụ , v i ế t Chiên

tranh

và hòa bình,

l ú c đ ầ u L . Tolstoi có ý đ ị n h v i ế t theo

t i n h t h ầ n p h ê p h á n x ã h ộ i gay g ắ t . Ô n g đ ã k ể v ề b á tước B ô n c ô n s k i t à n
n h ẫ n v ớ i cô h ầ u g á i n h ư t h ê n à o , m i ê u t ả c h à n g sĩ q u a n R o s t o p h à n h h ạ
b i n h l í n h n h ư t h ế n à o , ô n g c ũ n g k ể v ề m ộ t s ố cuộc b i n h l í n h N g a n ổ i l o ạ n
c h ố n g l ạ i c á c sĩ q u a n . N h ư n g s a u đ ó ơ n g t h a y đ ổ i c h ủ đ ề , ô n g m u ố n ca
n g ợ i t i n h t h ầ n n h â n d â n , sức m ạ n h đ o à n k ế t đ ã đ ư a đ ế n t h ắ n g l ợ i t r o n g
cuộc c h i ế n t r a n h 1812 c h ố n g q u â n x â m lược N a p ô l ê ô n g , ô n g đ ã x ó a b ỏ
h ế t c á c y ế u t ố p h ê p h á n n ó i t r ê n , b i ế n t i ể u t h u y ế t Chiến
bình

tranh

và

hịa

t h à n h m ộ t t i ể u t h u y ế t t â m l í - sử t h i đ ồ sộ.
T r o n g q u á t r ì n h c ấ u t ứ , c á c m ẫ u gốc ( a r c h e t y p e ) , c á c m ô t i p t r u y ề n

t h ố n g , t h ầ n t h o ạ i , c á c k í ức t u ổ i t h ơ có t á c đ ộ n g r ấ t m ạ n h . M ẩ u gốc l à
n h ữ n g k í ức t ậ p t h ể c ủ a n h â n l o ạ i h a y c ủ a d â n t ộ c t ồ n t ạ i t r o n g v ô t h ứ c

1. Theo Nguyễn Công Hoan. Hỏi chuyện các nhà văn. Nxb. TPM. H . 1977.

139


cá n h â n . N ó c ư n g cấp n h ữ n g chủ đế, n h ữ n g m ẫ u h ì n h t ư duy m à ngưoi
s a u s ử d ụ n g m ộ t c á c h v ô t h ứ c . C h ẳ n g h ạ n c á c c u ộ c l ê n t r ò i , v à o đ ị a ngục,
cô b é l ọ l e m b ị h à n h h ạ , c ù n g m ộ t bọc t r ứ n g n ở r a . v . v . . . M ộ t n h à p h ê b ì n h
M ĩ n g h i ê n c ứ u cho t h ấ y m ẫ u gốc N a r k i s o s , m ộ t c h à n g t r a i t r ẻ đ ẹ p t r o n g
thần

t h o ạ i H y L ạ p , đ ư ợ c m ọ i n g ư ờ i y ê u , n h ư n g h ắ n c h ẳ n g y ê u a i cả, m à

c h ỉ y ê u c h í n h m ì n h , đ ã đ i v à o r ấ t n h i ề u s á n g t á c c ủ a C h e k h o v n h ư Bà
công

tước,

Quyết

đấu,

Hải

âu,

t r o n g k ị c h Ba chị em c ó m ẫ u gốc n h â n v ậ t

M á c b é t p h u n h â n . M ộ t t r u y ệ n Từ Thức
t ậ p Truyền

ki mạn

gặp

tiên

của N g u y ễ n D ữ trong

lục đ ã s ử d ụ n g k h ô n g b i ế t bao n h i ê u m ẫ u gốc t r o n g

kho tiên thoại T r u n g

Q u ố c . T r u y ệ n Lục

Vân

Tiên

của N g u y ễ n

Đình

C h i ể u đ ã sử d ụ n g r ấ t n h i ề u m ẫ u gốc c ủ a c h u y ệ n d â n g i a n v à t r u y ệ n k ì ,
t r u y ệ n d ã sử T r u n g Q u ố c .
Trong quá trình cấu tứ, tuy là ý thức đóng vai trị chủ đạo song tiềm
t h ứ c c ũ n g có v a i t r ị k h ơ n g n h ỏ . M ố i x u n g đ ộ t g i ữ a ý t h ứ c v à t i ề m t h ứ c
(vô t h ứ c ) ở con n g ư ờ i l à h ế t sức n g u y ê n t h ú y . B ị ý t h ứ c ức c h ế , k ì m h ã m ,
v ô t h ứ c c h ỉ bộc l ộ r a d ư ớ i d ạ n g t ư ợ n g t r ư n g h o ặ c n g ụ y t r a n g . Ý đ ồ s á n g
t á c b a n đ ầ u t h ư ờ n g đ ề u do ý t h ứ c c h i p h ố i . S o n g t r o n g q u á t r ì n h t h ự c
h i ệ n ý đ ồ n h à v ă n có t h ể x a r ò i ý đ ị n h l ú c n à o k h ô n g b i ế t , ở đ ó có v a i t r ò
c ủ a v ơ t h ứ c . Đ ó l à t r ư ờ n g h ợ p B a l z a c m i ê u t ả n h ữ n g n g ư ờ i q u í tộc t h â n

y ê u của ô n g m ộ t c á c h c h ế nhạo, vì nơi s â u t h ẳ m ô n g t ự t h ấ y h ọ k h ô n g
x ứ n g đ á n g c ó m ộ t s ố p h ậ n k h á c h ơ n . H o ặ c k h i n h à v ă n đ ị n h cho n h â n
v ậ t c h ế t m à r ú t cuộc n ó k h ơ n g t h ể c h ế t h o ặ c n g ư ợ c l ạ i .
T r o n g n g h ệ t h u ậ t p h ư ơ n g T â y h i ệ n đ ạ i n ổ i l ê n t r à o l ư u p h i lí t í n h ,
t r o n g đ ó y ế u t ố v ô t h ứ c đ ư ợ c q u y cho m ộ t v a i t r ò r ấ t l ớ n . Đ i ề u đ ó m ộ t
p h ầ n do h ọ c t h u y ế t P h r ớ t đ ã l à m cho l ĩ n h v ự c v ô t h ứ c đ ư ợ c t h ừ a n h ậ n v à
k é o t h e o đ ó n g ư ờ i t a c ó t h ể k h á m p h á l ĩ n h v ự c n à y m ộ t c á c h có ý t h ứ c
h ớ n . N ế u t h u ầ n t u y lí t r í , k h ô n g t h ể s á n g t á c c á c t á c p h ẩ m n h ư Vụ
Lâu

đài,

Uylixơ,

Trăm

năm

cô

án,

đơn.

2.4. Sư hình thành văn bản
S a u g i a i đ o ạ n c ấ u t ứ l à g i a i đ o ạ n lập sơ đồ ( đ ề c ư ơ n g ) n h ằ m h ệ t h ố n g
hoa, l i ê n k ế t n h ữ n g đ i ề u q u a n s á t v à t h u t h ậ p đ ư ợ c , n h ữ n g ấ n t ư ợ n g ,
h ì n h ảnh, cảm xúc vào một chỉnh thể. Thường k h i viết các tác p h ẩ m

tự

s ự l ớ n , c á c n h à v ă n đ ề u p h ả i l ậ p sơ đ ồ t r ư ớ c . N h à v ă n N g u y ễ n Đ ì n h T h i

140


k h i v i ế t Vỡ bờ đ ã p h ả i v ẽ sơ đ ồ p h ả h ệ c ủ a m ộ t s ố g i a đ ì n h , v ẽ sơ đ ồ k h ô n g
gian xê dịch v à h o ạ t đ ộ n g của các n h â n v ậ t . T u y n h i ê n , đ ố i với việc l à m
thơ, đặc b i ệ t là t h ớ t r ữ t ì n h với c ả m x ú c v à t â m t r ạ n g d ạ t d à o , m ã n h liệt
là đ ộ n g l ự c c h í n h t h ì k h ó k h u ơ n t h e o m ộ t d à n b à i đ ị n h t r ư ớ c . T ơ H ữ u n ó i :
" T ô i l à m t h ơ k h ơ n g có d à n b à i , t ô i k h ô n g b i ế t t r ư ớ c đ ư ợ c b à i t h ơ đ ế n bao
giờ t h ì h ế t , k h ô n g b i ế t bao g i ị n ó d ừ n g l ạ i " .
Sang giai đ o ạ n viết, n h à v ă n p h ả i v ậ t l ộ n t ừ n g chữ, từng cách d i ễ n
đ ạ t m ộ t c á c h k h ó k h ă n n h ư n g ư ờ i x ư a n ó i "ba n ă m m ớ i n g h ĩ đ ư ợ c m ộ t
chữ, m ư ờ i n ă m m ó i n g h ĩ được m ộ t b à i " . G i a i t h o ạ i đ ã t ừ n g k ể c h u y ệ n
G i ả Đ ả o m ả i t ậ p t r u n g s u y n g h ĩ n ê n d ù n g thơi

h a y xao

trong thơ

của

m ì n h đ ế n n ỗ i đ â m đ ầ u v à o xe c ủ a q u a n l ớ n H à n D ù . N h à v ă n p h ả i t h ậ t
sự s ố n g v ớ i t h ế g i ớ i h ì n h t ư ợ n g , t h ậ t sự " n h ậ p v a i " v ớ i h ì n h t ư ợ n g

của

m ì n h đ ể suy nghĩ, c ả m x ú c , n ó i n ă n g , ứ n g x ử h ệ t n h ư n h â n v ậ t đ a n g
sống. Đ ó l à l ú c k ế t t i n h cao đ ộ c ủ a óc t ư ở n g t ư ợ n g p h o n g p h ú v ớ i m ộ t

tấm lòng đồng cảm m ã n h liệt. N g u y ê n Hồng đã từng khóc k h i n h â n vật
c ủ a m ì n h c h ế t . F l a u b e r t k ể l ạ i : " T ừ h a i g i ờ c h i ê u t ô i n g ồ i v i ế t Bà

Bôvari.

Tôi m i ê u t ả cuộc đi c h ơ i b ằ n g ngựa... tôi đ ã s ố n g qua m ộ t t r o n g n h ữ n g
n g à y h i ế m có n h ấ t t r o n g đ ò i t ô i , đ ấ y l à n h ữ n g n g à y s u ố t t ừ đ ầ u đ ế n c u ố i
được sống b ằ n g ả o ả n h . . . H ô m nay c ù n g m ộ t l ú c tôi v ừ a là đ à n ô n g , v ừ a
l à đ à n b à , v ừ a l à t ì n h q u â n , v ừ a l à t ì n h n ư ơ n g . . . T ô i v ừ a l à n h ữ n g con
ngựa, n h ữ n g chiếc lá, là l à n gió, v ừ a là n h ữ n g l ờ i t h ổ l ộ giữa

những

n g ư ờ i y ê u n h a u , l ạ i v ừ a là m ặ t t r ờ i đỏ rực l à m n h í u l ạ i n h ữ n g cặp

mắt

chan chứa t ì n h y ê u " .
1

C u ố i c ù n g , đ ế n g i a i đ o ạ n sửa

chữa.

L ú c n à y , n h à v ă n c ó cơ h ộ i n h ì n

bao q u á t t h à n h q u ả c ủ a m ì n h , h o à n t h i ệ n n ó đ ể đ ạ t đ ế n t í n h t ư t ư ở n g v à
t í n h n g h ệ t h u ậ t theo ý đ ồ b a n đ ầ u . N h i ề u n h à v ă n đ ã sửa c h ữ a n h i ề u l ầ n
b ả n thảo của

mình. Nguyễn

Đ ì n h T h i t r ò c h u y ệ n v ề l ú c v i ế t Vỡ

bờ:

" N h i ê u l ầ n p h ả i sửa đi sửa l ạ i , hoặc v i ế t đi v i ế t l ạ i m ộ t c h ư ơ n g , m ộ t t r a n g
h o ặ c m ộ t đ o ạ n , t ô i c ũ n g k h ô n g t i ế c c ô n g ' ' , v ề c u ố n Miếng
2

da lừa

được

1. Theo Xâytlin. Lao dộng nhà văn. T2. Nxb Văn học. H. 1967. tr. 12.
2. Theo Nguyễn Công Hoan. Chăn dung văn học. Trường viết văn Nguyễn Du. H.
1992. tr. 113.

141


sửa c h ữ a đ ế n b ả n i n t h ử l ầ n t h ứ m ư ờ i h a i . B a l z a c n ó i : " T ô i sửa c h ữ a c u ố n
t i ể u t h u y ế t n à y đ ể l à m cho n ó t r ỏ n ê n k h ô n g t h ể c h ê t r á c h đ ư ợ c " .
1

H o à n t h à n h tác phẩm, một niềm h ạ n h phúc dạt dào trào dâng đến
n h à v ă n n h ư n g với m ộ t t â m t r ạ n g k h ó tả, buồn v u i l ẫ n lộn. V u i vì đã đưa
l ạ i cho đ ờ i m ộ t t á c p h ẩ m n h ư m ì n h m o n g m u ố n . B u ồ n v ì c h i a t a y v ớ i
n h ữ n g con n g ư ờ i m ì n h g ắ n b ó da d i ế t n h ư m á u t h ị t s u ố t t h ò i g i a n d à i .
N g u y ễ n Đ ì n h T h i t â m sự: " K h i v i ế t x o n g c u ố n t h ứ h a i (Vỡ bờ), t ô i t h ấ y

n h ơ n h ớ n h ữ n g v a i t r o n g t r u y ệ n , n h ư v ừ a c ó c u ộ c c h i a l i k h ơ n g bao giị
gặp l ạ i n h a u n ữ a . T ô i cứ b â n g k h u â n g , b u ồ n b u ồ n , r a n g ẩ n v à o ngơ". V à
một q u á t r ì n h s á n g tạo mới l ạ i bắt đ ầ u . Cứ n h ư thế..., bất kì n h à văn
n g h i ê m t ú c n à o c ũ n g sẽ n g h ĩ n h ư H u g o r ằ n g t á c p h ẩ m h a y n h ấ t của đời
m ì n h cịn ở p h í a trước.
3. CÁ TÍNH SÁNG TẠO VÀ sự Đổi MĨI KHƠNG NGỪNG CỦA
VĂN HỌC
3.1. Khái niệm cá tính sáng tao
M ộ t n h à v ă n t h ự c t h ụ c h ủ y ế u k h ô n g p h ả i do a n h t a s á n g t á c í t h a y
n h i ề u m à l à do a n h t a có h ì n h t h à n h đ ư ợ c m ộ t c á t í n h s á n g t ạ o n ổ i b ậ t
của m ì n h , k h á c h ẳ n vói các n h à v ă n k h á c . C á t í n h s á n g tạo là d ấ u h i ệ u
chứng tỏ n h à v ă n đ ã t r ư ở n g t h à n h v à được t h ừ a n h ậ n .
C á t í n h v ố n l à m ộ t p h ạ m t r ù c ủ a t â m l í học, c ị n "gọi l à đ ặ c t r ư n g t â m
lí, đ ặ c t r ư n g t â m lí c á t í n h . N ó t ổ n g h o a c á c đ ặ c t r ư n g ổ n đ ị n h , có k h u y n h
h ư ớ n g r õ r ệ t của m ộ t con n g ư ờ i v ề c á c m ặ t h ứ n g t h ú , t h ị h i ế u , k h í chất,
t h i ê n p h ú , n ă n g l ự c , t í n h c á c h . C á t í n h m ỗ i n g ư ờ i có cơ sở c ủ a t â m s i n h
lí c á n h â n s o n g c h ị u ả n h h ư ở n g s â u sắc c ủ a đ ờ i s ố n g x ã h ộ i v à t r u y ề n
t h ố n g v ă n hoa. C á t í n h h ì n h t h à n h t r o n g s ự t ư ơ n g t á c v ớ i c á c đ ò i h ỏ i x ã
h ộ i . C h o n ê n có t h ể n ó i c á t í n h l à s ả n p h ẩ m x ã h ộ i h o a c á n h â n . T r o n g
q u á t r ì n h h ì n h t h à n h cá t í n h , cá n h â n vừa là k h á c h t h ể của x ã h ộ i vừa
l à c h ủ t h ể x ã h ộ i hoa. T u y đ i ề u k i ệ n v ă n h o a x ã h ộ i , c á t í n h c o n n g ư ơ i
cũng thay đổi.

1. Theo Arnauđốp. Tâm lí học sáng tạo văn học. Nxb Văn hoa. H . 1978. tr. 639.

142


C á t í n h s á n g tạo của n h à v ă n g ắ n l i ề n với cá t í n h của n h à

văn,

n h ư n g k h ô n g đ ồ n g n h ấ t v ớ i n ó . C á t í n h t r o n g t á c p h ẩ m k h ô n g p h ả i l à sự
t h ể h i ệ n g i ả n đơn cá t í n h của n h à v ă n , bởi cá t í n h s á n g tạo là cá t í n h
t r o n g l ĩ n h v ự c s á n g t ạ o . F . R a b e l a i s l à con n g ư ờ i t ự k i ề m c h ế ,
t r o n g t á c p h ẩ m Gacgảngchuya

v à Păngtagruyen

thì ông phóng

nhưng
túng

b u ô n g t h ả . N h à v ă n A i r ơ l e n C h a r l e s Rober M a t u l i n sống m ộ t cuộc đòi
phong l ư u , ê m đ ề m , n h ư n g s á n g t á c t h ì t h í c h n h ữ n g t a i hoa k h ủ n g k h i ế p .
B o a l ô l à n h à v ă n k h i ê m n h ư ờ n g m à t h ơ ca t h ì t r à n đ ầ y lòi c h â m b i ế m t á o
b ạ o . D o đ ó cá tính

sáng

tạo l à đ ặ c sắc n ổ i b ậ t c ủ a n h à v ă n t r o n g t h ị h i ế u ,

h ứ n g t h ú n g h ệ t h u ậ t , t r o n g t à i n ă n g , sở t r ư ờ n g v ề s á n g t á c v ă n học, l à
dấu h i ệ u p h â n biệt n h à v ă n n à y với n h à v ă n khác. K a r l M a r x gọi cá t í n h
s á n g t ạ o l à " t í n h c á t h ể v ề t i n h t h ầ n " , ô n g n ó i : " C h â n lí l à p h ổ b i ế n , n ó
k h ơ n g t h u ộ c v ề c á n h â n , m à t h u ộ c v ề m ọ i n g ư ờ i . C h â n lí c h i ế m h ữ u t ô i ,
chứ k h ô n g p h ả i tôi c h i ế m h ữ u nó. Tơi chỉ là cái h ì n h thức tạo t h à n h cá
t í n h t i n h t h ầ n c ủ a t ô i " . M . K h r á p c h e n c ô cho r ằ n g : " B ả n t h â n n h à v ă n
1

c h í n h là cá t í n h s á n g t ạ o độc l ậ p " . Ô n g nói: " N h à v ă n k h ô n g p h ả i là m ộ t
cái m á y v i t í n h , l à m việc theo m ệ n h l ệ n h v à theo m ộ t c h ư ơ n g t r ì n h l ậ p
sẵn. A n h ta là m ộ t c á t í n h s á n g t ạ o độc l ậ p , v à v ố i t ư c á c h đ ó a n h ta t h a m
gia v à o q u á t r ì n h v ă n h ọ c . C á t í n h s á n g t ạ o c ủ a n h à v ă n l à c á n h â n n h à
v ă n bao g ồ m c á c đ ặ c đ i ể m x ã h ộ i v à t â m l í q u a n t r ọ n g , đ ó l à c á c h n h ì n
về t h ế giới v à cách t h ể h i ệ n n g h ệ t h u ậ t ; cá t í n h s á n g tạo là cá n h â n n h à
v ă n bao g ồ m t h á i đ ộ t h ẩ m m ĩ đ ố i v ớ i x ã h ộ i , bao g ồ m c ả n g ô n n g ữ v à l ờ i
k ê u gọi n ộ i t â m đ ố i với công c h ú n g , đ ố i với n h ữ n g n g ư ờ i m à anh ta s á n g
t á c cho h ọ " . T ó m l ạ i c á t í n h s á n g t ạ o bao g ồ m t í n h c h ủ t h ể c ủ a n h à v ă n
2

t r o n g n g h ệ t h u ậ t , k i n h n g h i ệ m v à sở t r ư ờ n g đ ặ c t h ù t r o n g n g h ệ t h u ậ t , l à
con n g ư ò i m à x ã h ộ i v à t h ò i đ ạ i y ê u c ầ u .
C á c n h à v ă n x ư a n a y đ ề u r ấ t coi t r ọ n g c á t í n h s á n g t ạ o . N h à v ă n N g a
T u r g e n o v n ó i : " T r o n g t h i ê n t à i v ă n học... c á i q u a n t r ọ n g n h ấ t là c á i m à
tôi g ọ i l à t i ế n g n ó i r i ê n g . Đ ú n g t h ế , đ i ề u q u a n t r ọ n g là p h ả i có t i ê n g n ó i
r i ê n g , có giọng đ i ệ u đặc t h ù của

riêng

m ì n h , l à c á i g i ọ n g đ i ệ u m à cổ h ọ n g

1. K.Marx. Bình luận lệnh kiểm duyệt báo chí gần đây của nhà nước Phổ. Tồn tập.
tập 1. tiếng Trung Văn. tr. 7.
2. M.B. Khơrápchencơ. Cá tính sáng tạo và sự phát triển của văn học.

143

n g ư ờ i k h á c k h ô n g t h ể p h á t r a được" - L . T o l s t o i c ũ n g n ó i : K h i tôi đọc hay
1

s u y n g h ĩ v ề m ộ t t á c p h ẩ m c ủ a m ộ t n h à v ă n m ớ i , c â u h ỏ i đ ầ u t i ê n tôi
t h ư ờ n g đ ặ t r a cho m ì n h l à : " C h à , a n h t a l à n g ư ờ i n h ư t h ế n à o ? A n h ta
k h á c v ớ i n h ữ n g n g ư ờ i m ì n h đ ã b i ế t ở đ â u , l i ệ u a n h t a có n ó i đ ư ợ c đ i ê u gì
mới?" . N h à v ă n Zola nói v ề n h ữ n g n h à v ă n v i ế t k h é o , m ù i m ẫ n m à t h i ế u
2

c á t í n h n h ư sau: " C á i b ấ t h ạ n h c ủ a h ọ l à t h i ế u c á t í n h , đ ó l à c á i l à m cho
h ọ r ơ i v à o sự t ầ m t h ư ờ n g , h ọ u ổ n g c ô n g v i ế t n h ữ n g t á c p h ẩ m t r à n g giang
đ ạ i h ả i , h ọ l ạ m d ụ n g u ổ n g p h í c á i sức l ự c p h o n g p h ú c ủ a h ọ , v ì t ấ t cả đ i ề u
đ ó k h ơ n g l à m n ê n sức s ố n g cho t á c p h ẩ m c ủ a h ọ , m à n g ư ợ c l ạ i n g ư ờ i đọc
c ũ n g k h ô n g x e m h ọ l à g ì . K h ơ n g có c á t í n h t h ì coi n h ư k h ơ n g có g ì c ả " .
3

N h ư v ậ y , điều
trong

nghệ

thuật.

cơ bản

trong

cá tính

sáng

tạo là tạo nên được

cái

riềng

T i ế n g t h ơ của B à h u y ệ n T h a n h Q u a n v à H ồ X u â n

H ư ớ n g cất lên c ù n g m ộ t thòi đ ạ i , n h ư n g là k ế t q u ả của hai cá t í n h s á n g
tạo k h á c h ắ n : N ê u n h ư h ì n h ả n h , n g ô n ngữ của B à h u y ệ n luôn

mực

t h ư ớ c , t ĩ n h t ạ i , ước l ệ , đ ẹ p đ ẽ , h ư ớ n g v ề q u á k h ứ , n h i ề u đ i ể n cố, n h i ề u t ừ
H á n V i ệ t , t r a n g t r ọ n g , cổ k í n h , x a x ô i bao n h i ê u t h ì h ì n h ả n h v à n g ô n
n g ữ c ủ a H ồ X u â n H ư ơ n g l ạ i l à s ự p h á c á c h , p h i c h u ẩ n m ự c , h ư ó n g v ề địi
s ố n g t h ự c t ạ i , b ì n h d ị , n h i ề u t ừ n ô m , v ậ n d ụ n g n h i ề u lịi ă n t i ê n g n ó i d â n
gian bấy nhiêu. Trong thơ mối, H à n M ặ c Tử, Bích Khê, N g u y ễ n

Bính,

X u â n D i ệ u , H u y Cận... đ ề u là n h ữ n g n h à thơ h o à n t o à n k h á c nhau.
T r o n g t h ơ ca h i ệ n đ ạ i , C h ế L a n V i ê n v à T Ố H ữ u h o à n t o à n k h á c
nhau. K h á c với X u â n D i ệ u s á n g tác r ấ t nhiều, C h í n h H ữ u l ạ i s á n g tác
r ấ t ít m à dấu ấ n riêng l ạ i r ấ t nổi bật.
V ề v a i t r ò c ủ a c á t í n h s á n g t ạ o , có t h ể n ó i , n ó đ ã t r ự c t i ế p t ạ o r a
phong c á c h v ă n học c á n h â n , g ó p p h ầ n d ự n g n ê n t í n h p h o n g p h ú , đ a
d ạ n g , g i à u b ả n sắc c ủ a c á c n ề n v ă n học, b ở i m ỗ i c â y b ú t , v ớ i t i ế n g n ó i
r i ê n g s ẽ t ạ o t h à n h b ả n h o a ca n h i ề u b è , l ắ m â m t h a n h , sắc t h á i . . . đ á n h

d ấ u n h ữ n g c á i n h ì n đ ặ c sắc t r o n g l ị c h s ử v ă n h ọ c d â n t ộ c .

1. Chuyển dẫn từ sách trên của Khrápchencô.
2. Chuyên dẫn từ sách trên của Khrápchencơ.
3 .Tài liệu tham khảo lí luận văn học. Nxb Xuân Phong. 1982. tr. 892.

144


3.2.

Sự

đôi

mới

không

ngừng

của

văn

hoe

S ự n ố i t i ế p , t h a y t h ế của c á t í n h s á n g t ạ o d ự n g l ê n trước n g ư ờ i đọc
bức t r a n h t o à n c ả n h c ủ a v ă n h ọ c v à sự v ậ n đ ộ n g t r o n g l ị c h sử c ủ a n ó .
Văn học phát

của cá tính

triển
sáng

và đổi mới khơng

ngừng

trên

sự đổi mới

không*ngừng

tạo.

T r ê n cơ sở p h á t h u y c á t í n h s á n g t ạ o , n h à v ă n đ ể l ạ i d ấ u ấ n t r o n g l ị c h
sử v ă n h ọ c b ằ n g n h ữ n g g i á t r ị t h ẩ m m ĩ đ ộ c đ á o r i ê n g b i ệ t . N h ư n g

mọi

sáng

Pha

tạo, đổi mới đều

ít nhiều

khơng

tách

rời truyền

thống.

Tơ Đơng

k h i b à n v ề v ă n c h ư ơ n g đ ã c h ú t r ọ n g đ ế n sự đ ổ i m ớ i t r ê n cơ sở t r u y ề n
t h ố n g của n h à v ă n : " T h ủ p h á p của N h a n L ỗ C ô n g k h o e đ ẹ p độc đ á o , t h a y
đ ổ i h ẳ n p h é p cổ. C ò n n h ư t h ơ Đ ỗ T ử M ỹ , c ố t c á c h t u n g h o à n h , t i ế p t h u
được n h ữ n g c á i h a y c ủ a n h ữ n g n h à t h ơ H á n N g ụ y T ấ n T ố n g m à n h ữ n g
n h à t h ơ đ ờ i s a u c ũ n g k h ô n g b ằ n g được". C ò n t á c p h ẩ m Li tao c ủ a

Khuất

N g u y ê n , c ũ n g t h e o T ô Đ ô n g P h a , sở d ĩ " t r a n h đ ư ợ c v ẻ s á n g v ớ i m ặ t t r ă n g
v à m ặ t t r ờ i " v à " b i ê n đ ổ i c ả t h ể p h o n g v à n h ã " l à v ì có sự đ ổ i m ớ i v à p h á t
t r i ể n t r ê n cơ sở 3 0 0 b à i t h ơ Kinh

Thi .
1

S á n g t ạ o t r ê n cơ sở t r u y ề n t h ố n g l à sự t i ế p n ố i c á c y ế u t ố n ộ i d u n g
và h ì n h thức của v ă n học đ ã m a n g t í n h ổ n đ ị n h n h ư h ệ t h ố n g đ ề tài, c h ủ
đề, h ì n h t ư ợ n g v à c á c b i ệ n p h á p n g h ệ t h u ậ t . V í n h ư các c h ủ đ ề p h ổ b i ế n
t r o n g t h ơ ca cổ T r u n g Q u ố c v à V i ệ t N a m , í t n h i ề u t r ở t h à n h c ô n g t h ứ c :
l ê n n ú i cao n g ắ m c ả n h , n h ớ b ạ n ; con n g ư ờ i v u i v ầ y g i ữ a t h i ê n

nhiên,

mượn t h i ê n n h i ê n đ ể tỏ b à y t â m h ồ n v à k h í phách...
C ị n sự đ ổ i m ớ i k h ô n g n g ừ n g c ủ a v ă n học l u ô n d i ễ n r a t r ê n k h ắ p m ọ i
thòi đ ạ i , m ọ i d â n tộc, m ọ i k h ô n g gian t h ờ i gian v ớ i m ọ i cá t í n h s á n g tạo.
C ó t h ể k ể đ ế n s ự dổi mới những

hình

thức

khái

quát

nghệ

thuật.

Lịch

sử v ă n h ọ c t h ê g i ớ i đ ã t ừ n g c h ứ n g k i ế n sự t h a y t h ế , k ế t i ế p v à n ở r ộ c á c
h ì n h t h ứ c k h á i q u á t h i ệ n t h ự c n h ư t h ầ n t h o ạ i , l ã n g m ạ n , cổ đ i ê n , h i ệ n
thực, t ư ợ n g t r ư n g , h i ệ n t h ự c p h ê p h á n , s i ê u thực, h i ệ n thực x ã h ộ i c h ủ
n g h ĩ a , h i ệ n t h ự c h u y ề n ả o . . . M ỗ i b ư ớ c đ i c ủ a l ị c h sử v ă n h ọ c n h â n l o ạ i

1. Theo Khâu Chấn Thanh. Lí luận văn học, nghệ thuật cổ điển Trung Quốc. Nxb
Giáo dục. H. 1994. tr. 332, 335.

145


đ ư ợ c đ á n h d ấ u b ằ n g sự x u ấ t h i ệ n c á c t r ư ờ n g p h á i , t r à o l ư u , m à t r o n g đó
cá t í n h s á n g tạo n h à v ă n n ằ m c h u n g t r o n g n h ữ n g đặc đ i ể m lớn của văn
học t h ò i đ ạ i .
S o n g s o n g v ớ i n h ữ n g h ì n h t h ứ c k h á i q u á t h i ệ n t h ự c l à sự dôi mới
dung

đời sống

được

nội

mô tả t h ô n g q u a h ệ t h ố n g đ ề t à i , c h ủ đ ề v ớ i c á c v ấ n

đ ê đ ư ợ c đ ặ t r a m a n g t í n h t h ò i sự c ủ a t h ị i đ ạ i m ì n h . V í n h ư sự b ù n g n ổ
c ủ a m ộ t l o ạ t n h ữ n g c h ủ đ ề ca n g ợ i n i ề m v u i v à sức s ố n g t r ầ n t h ế giai
đ o ạ n P h ụ c H ư n g ở p h ư ơ n g T â y . V ấ n đ ề c á n h â n ở p h ư ơ n g Đ ô n g c h ỉ được
đ ặ t r a bức t h i ế t v à o c u ố i t h ò i k ì t r u n g đ ạ i . V ă n học l ã n g m ạ n p h ư ơ n g Tây
đ ã b ỏ q u a m ộ t l o ạ t đ ề t à i m ô p h ỏ n g cổ đ ạ i n h ư v ă n h ọ c cổ đ i ể n đ ể h ư ớ n g
t ớ i n h ữ n g đ ề t à i g ầ n g ũ i v ớ i đ ò i s ố n g h à n g n g à y m a n g t í n h l ị c h sử - d â n
tộc. N ế u t h ị i k ì 1945 - 1975, v ă n h ọ c V i ệ t N a m m a n g đ ậ m n ộ i d u n g sử
t h i t h ì đ ế n g i a i đ o ạ n s a u 1975, n ộ i d u n g t h ế s ự v à đ ò i t ư đ ư ợ c t ậ p t r u n g
c h ú ý.
Quan

niệm

nghệ

thuật

về thê giới

p h ố i v i ệ c x â y d ự n g thế giới

nghệ

và con người

thuật

n h ư l à n g u y ê n t ắ c chi

cũng luôn luôn v ậ n động như

n h ữ n g b ư ớ c t i ế n c ủ a l ị c h s ử v ă n học. T ừ q u a n n i ệ m v ề m ộ t t h ế g i ớ i t ĩ n h
t ạ i , đ i ề u hoa, í t n h i ề u c ố đ ị n h q u a n h ữ n g h ì n h ả n h ước l ệ , c ô n g thức
t r o n g t h ơ cổ đ i ể n đ ế n m ộ t t h ế g i ớ i s i n h đ ộ n g , c ả m t í n h , t r à n đ à y sắc m à u ,
t h a n h â m v à n h ị p đ i ệ u của sự sống t r o n g t h ơ l ã n g m ạ n ; t ừ t h ế giới p h â n
cực ( l u n g l i n h , r ự c r ỡ v à u s ầ u , m ò m ị t ) c ủ a v ă n h ọ c l ã n g m ạ n đ ế n n h ữ n g
k h ô n g g i a n - t h ò i g i a n m a n g t í n h lịch sử - t h ò i đ ạ i của v ă n học cách
m ạ n g ; t ừ con n g ư ờ i t h ầ n t h o ạ i , con n g ư ờ i m a n g t ầ m v ó c v ũ t r ụ t r o n g t h ơ
cổ đ i ể n đ ế n con n g ư ờ i l ã n g m ạ n , c o n n g ư ờ i h i ệ n t h ự c c á c h m ạ n g . . . l à cả
m ộ t c h i ề u d à i của sự p h á t t r i ể n v à đ ổ i m ớ i k h ô n g n g ừ n g v ă n học.
Đ ổ i m ớ i c ò n l à v i ệ c t ạ o r a n h ữ n g hình

thức

nghệ

thuật

mới.

N h à văn

l u ơ n có ý t h ứ c v ư ợ t q u a n h ữ n g h ì n h t h ứ c c ũ b ằ n g c ả i t ạ o , v a y m ư ợ n , s á n g
t ạ o . N é t " p h â n v â n " t r ê n đ ơ i c á n h con c ị t r o n g t h ơ X u â n D i ệ u ,

dáng

"ngẩn ngơ" của l ũ c h u ồ n c h u ồ n n h ớ n ắ n g của A n h Thơ, đ i ệ u "ngơ ngác"
c ủ a con n a i v à n g t r o n g t h ơ L ư u T r ọ n g L ư l à n h ữ n g hình

ảnh

mới

trong

c á c h c ả m t h ụ t h ế giới đ ầ y c ả m giác cá t h ể của t h ơ l ã n g m ạ n . N é t t â m
t ì n h m a n g h ơ i t h ở t h ị i đ ạ i l u ơ n đ i s á t n h ữ n g b i ế n đ ộ n g l ố n lao c ủ a c á c h
m ạ n g , c ủ a l ị c h s ử là giọng

điệu

mới c ủ a t h ơ ca t h ờ i c h ố n g M ỹ . S ự m ở r ộ n g

n h ữ n g g i ớ i h ạ n m i ê u t ả , t ừ g ó c n h ì n " k h o ả n h k h ắ c " , " l á t c ắ t " đ ế n s ự bao

146


q u á t h i ệ n t h ự c c ả đ ò i n g ư ờ i ; t ừ sự t ổ n g h ợ p c á c c h ấ t l i ệ u , t r ữ t ì n h , đ ế n
c h ấ t t i ể u t h u y ế t l à n h ữ n g đổi mới của thể loại c ủ a t r u y ệ n n g ắ n V i ệ t N a m
h i ệ n đ ạ i so v ớ i t r u y ề n t h ố n g .
Những

bước đi c h u n g của cá t í n h s á n g tạo thòi đ ạ i c à n g

phong

p h ú , đ a d ạ n g b ằ n g sự đ ó n g góp của t ừ n g cá t í n h s á n g tạo. T h í d ụ c ả m
quan h i ệ n thực n g h i ê m n g ặ t v à quy m ô h i ệ n thực r ộ n g lớn của Balzac,
"phép b i ệ n chứng t â m h ồ n " của L.Tolstoi, t í n h chất đ ố i thoại, ý thức
của F. Dostoievsky... l à n h ữ n g n é t độc đ á o t r o n g d ò n g v ă n học h i ệ n t h ự c
p h ê p h á n t h ế k ỷ X I X . D i ệ n m ạ o độc đ á o của v ă n học t ừ n g t h ò i đ ã được
đ á n h d ấ u b ằ n g n h ữ n g đ ỉ n h cao c ủ a p h o n g c á c h v à c á t í n h s á n g t ạ o .

147