Dịch và lý thuyết, thực hành

I H C QU C GIA HÀ N I

Þ

1

2

þþ

ßó¿ ịí ắ Þ

à

ị ị ắ ị

ỡ ý ò

ò ý ß à ß ßÿ ó

ß á #ß ô & ' ß & á )

*¿ ¿ ÿ á -ì ß .

/ 0 á ß á #¿ # ¿ -' & ß 2

/ /¿ 3ß & ¿  ß 6

/ 7á 8 ±¡ 8 á8 ê ÿ ß ß <

/ 7â ß ơ ¿8

à

ݾ ễ ỵị ÞÞ

?ß ÿÿ ơ ÿß ß )

7á 8 ß á ơ ÿ )2

Cß  ß D ß ¿ à & ' ß )E

/ 7â ß ô ¿8 F

à"

ÁÌ ỵị

7ỏ ỡ ò FF

7á ì ÿ ß ó F2

3

G H¡ 3ß #ß -í ß ÿ ß F<

/ 7á 3¿ 3 ß ÿ ß ó .N

/ 7á Oê ¿ 3ß ß ß ¿ .N

/ 7â ß ô ¿8 .

à&

' ' (ắ ỵ + ,è Þ

?¿ '¿ ÿ .F

S ¿ O¿ Oê #¿ ..

C ß 3¿ ¿ Oê #¿ .2

/ 7â ß ơ ¿8 .

à-

Ý ) ễ ỵ/ị

U ßß ) 2

7á & ß ) 2

7á ß á & ß ) 2F

/ W-ì ÿ ß á & ß ) 6

/ 7â ß ơ ¿8 6F

à0

Á ¯¡ ÁÞ

Cß ÿ) 62

Cß 'á ß ÿ ' E

Cß ±¡ 3±¡ E)

/ 7â ß ơ ¿8 E.

4

à3

ỵị

ò ) E2

7á '¿ # ¿ 3ß ß E2

7á ÿ 8 á8 ß E6

/ 7â ß ơ ¿8
à4

Þ / þ/þ þ

ß ) ßà ÿ à á -ß ÿ ó <

7á ß à ÿ N

7á ß ÿ ÿ .

/ 7â ß ơ ¿8 NN

à5

Þ ỵ / ắ 9 ' ị

7 ò -' ß N

/ -ò ÿ  ¿ N)

) 7 ú ý 3¿ á 3ß ÿ á ¿ 3ß ß Hÿ & ß 3±ÿ ê ¿ N)

F 7 ß ÿ 8 ù ÿ8 ß ÿ ¿ 3±ÿ ê ¿ NF

. Wơ -ß & O ±ß ± ±ß ÿ á 8 ¿

à8 ' á ÿ á ¿ N.

2 7 ß ÿ 8 ù ÿ8 ß & ¿  &¿ ÿ8 ÿ à â ±ß

ÿ ¿ /ß N2

6 7 ú ý 3¿ á ß 3ß ) _ á H¿ á ) ÿ ÿ N6

E 7 ú ý 3¿ í ơ ÿ ÿ ÿ_ 3¿ ß ÿ ÿ ¡ #¿

ÿ ơ ÿß NE

< 7 ú ý 3¿ ` ß ` ÿ ÿ N<

5

7 ú ý 3¿ á # ß ±ÿ à ê ±ß

' ÿ âO - ß ±ß 3ß N

¿ â -' ß N

7â ß ô ¿8 F

à:

¡ Þ Þ

¡ ß ß 3±ÿ aá 3ß ± à 3¡ ß ß ¿ ÿ  #¿ 2

¡ ß ß à 3¡ ß ơ ÿ ß ¿ ÿ Oê #¿ E

bá 3ß á 3¡ ß ß ÿ à' á 3¡ ß ÿ ô ÿ ß E

/ bá 3ß 3¡ ß ß ÿ à' ß ß ÿ #¿

/ 7â ß ơ ¿8 ))

à

ắ ỵị

/ò ß )F

? ¿ ÿ 3ß )

7â ß ô ¿8 F2

à

Á ' ắ ị

¿ ¿ 3ß FE

Gê ¿ `Wí ` à `? ã` F<

á á #¿ ß ÿ à' à ß ß .F

/ 0 O ±ß ÿ ÿ ÿ ß .2

/ 7 ¿ ÿ O ±ß ÿ ß ß .2

/ 7â ß ơ ¿8 .6

6

à"

>ị ắ ắ , ÂÞ

,( ắị Á ắị

W -ò ¿ 3ß .E

Wì ê ÿ ¿ 3ß Oß 3¿ 3¿ -± â ß

-' #¿ ß  ß -ê ¿ ß à -' ±ß .<

Wì ê ÿ ¿ 3ß Oß 3¿ 3¿ -± â ß

-' #¿ ß  ß ß / ß ? ............................................150

/ 7 Oß 3¿ í 3ß 3á' ÿ Oê #¿ 2F

/ 7â ß ô ¿8 2<

Ý >¾ à& ÞÞ
(¾ Á Þ
ƠÌ

dý O¿ # ß ¿ -' ß ¿ 2

dý O¿ ¿ # ê -' ß ¿ 6)

dý O¿ ÿ ) -' ß ¿ 62

/ dý O¿ ¿8 3ß ±¡ 3±¡ -' ß ¿ 6

/ dý O¿ ±¡ 3±¡ ó O ¿ _ -' ß ¿ E)

/S ú E.

Á >Ê à- ¯Þ' Þ

ắ ị' ị'

e ò ' E2

e ß ¿ ¿ 3¿ E6

hOê #á E<

/ ? & ¿ à ' 3ß Há ¿' E

/ 7ó ß # ¿ ß ý ¿ ß E

7

/ 7â ß ơ ¿8
0¿ ¿ <

Wà ß & ¿' <)

PHỵ LỵC



? ß8 3 ß ÿ  a ô à ß F

à

ÿ ¿ 'á ß8 3 ß ±ß ¿O & ß á á 8 ¿

ÿ iCj Wj k/ 0 E

à"

Cÿ ÿß ÿ ß )

à&

Cß ±¡ 3±¡ )E

à-

/¿ 3ß ±¡ 3±¡ -' ß ¿ ))

à0

W¡ à ß ¡ ).

W ¡ à ìl ).

W¡ à  aô )2

/ß ¿ ¡ )2F

/ /à ý ) ß ÿ à ¡ )2

/ Cß ¡ ± ¿ à'l )6F

/ mß Hß #à ¡ ß 3ß ß )6

8

ị' ể' ắ

Chun lu¿n gßm có hai ph¿n: ph¿n chính-chuyên lu¿n và ph¿n
phÿ lÿc. Ph¿n chuyên lu¿n ß c¿p tßi h¿u h¿t các v¿n ß c¡ b¿n cÿa
lý lu¿n dßch. Ph¿n này gßm 15 bài hßc và ±ÿc d¿y trong 6 hßc trình,
90 ti¿t. Vißc gi¿ng d¿y ±ÿc phân bß vßi sß ti¿t nh± sau: mßt sß các
bài nh± dßch=, dßch=, ±ÿc d¿y tÿ 4 ¿n 6 ti¿t. Có kißm tra giÿa chun lu¿n: gßm
mßt bußi kißm tra và mßt bußi tr¿ bài vßi thßi gian tÿ 6 ¿n 8 ti¿t. Sau
khi hßc xong, s¿ có bài thi ±ÿc ti¿n, hành trong thßi gian 4 ti¿t.

Chuyên lu¿n ±ÿc vi¿t chÿ y¿u là dÿa trên các t± lißu dßch vn
hßc, tÿc là các ví dÿ minh hßa, phân tích ±ÿc rút ra tÿ các b¿n dßch
vn hßc và ph¿n lßn các bài hßc là ß c¿p ¿n nhÿng v¿n ß cÿa dßch
vn hßc. T¿t nhiên, trong chuyên lu¿n cing có nhÿng bài chung cho
mßi thß lo¿i dßch nh± "Các giai o¿n cÿa q trình dßch", "Ph±¡ng
pháp dßch", "Thÿ pháp dßch"... Các v¿n ß thußc vß các thß lo¿i dßch
nh± thu¿t=... khơng ±ÿc ß c¿p ho¿c bàn sâu... Nhÿng v¿n ß này ng±ßi
hßc s¿ tÿ bß cÿu trong q trình cơng tác ho¿c nghiên cÿu sau này.
Chúng tôi ngh) r¿ng sau khi ã n¿m ±ÿc nhÿng v¿n ß chung và c¡
b¿n vß lý lu¿n dßch, thì ng±ßi hßc s¿ có c¡ sß ß i sâu vào nhÿng
v¿n ß ó.

Ngồi ph¿n chính, chun lu¿n cịn có thêm ph¿n phÿ lÿc ß
c¿p ¿n nhÿng v¿n ß ch±a có ho¿c ch±a ±ÿc nói kÿ ß các bài hßc
nh± ¿c bißt là "Dßch th¡" - v¿n ß khó nh¿t cÿa dßch vn hßc nói riêng v
ca viòc dòch núi chung. ị phn ph lc, tỏc gi¿ ã chßn ±a vào mßt
sß bài vi¿t và bài dßch có giá trß, trong ó có m¿y bài do tác gi¿ dßch.
Khi so¿n ph¿n phÿ lÿc, chúng tơi ã ph¿i m¿t khá nhißu thßi gian và

9

cơng sÿc ß chßn ±ÿc nhÿng bài tßt, thÿc sÿ có giá trß và có ích ßi
vßi ng±ßi hßc. Ph¿n lßn sß trang trong phÿ lÿc ±ÿc dành cho vißc
dßch th¡. Sß d) nh± v¿y là vì trên thÿc t¿ cơng tác dßch vi¿t hißn nay ß
n±ßc ta, vißc dßch th¡ khá phß bi¿n và ±ÿc thÿc hißn theo nhißu
quan nißm khác nhau. Nh±ng dù ±ÿc thÿc hißn theo quan ißm nào
i nÿa, thì vß ¿i thß, ch¿t l±ÿng dßch ßu cịn th¿p, ch±a trun ¿t
±ÿc cái hay, cái ¿p cÿa ngun b¿n và cịn xa mßi áp ÿng ±ÿc sÿ
chß ÿi cÿa ng±ßi ßc. Trên các trang báo, hay t¿p chí hißn nay, cái
mà ng±ßi ßc ng¿i nh¿t là th¡ sáng tác và nh¿t là th¡ dßch vì tÿ lß các
bài ßc ±ÿc, bài hay r¿t th¿p1.

Trong q trình d¿y chun ß h¡n hai th¿p niên vÿa qua, v¿n ß dßch th¡ có lúc ±ÿc gi¿ng, có lúc
khơng ±ÿc gi¿ng tùy thußc vào ßi t±ÿng ng±ßi hßc và thßi gian
hßc. Vì v¿y, ß ph¿n phÿ lÿc, chúng tơi dành nhißu trang cho ph¿n
này ß ng±ßi hßc tÿ nghiên cÿu và có h±ßng ß tÿ tìm hißu thêm t±
lißu và có ißu kißn i sâu nghiên cÿu.

Cußi cùng là danh mÿc tài lißu tham kh¿o. Trong danh mÿc,

thÿc sÿ chúng tơi chß nêu kho¿ng già nÿa sß cn sách, bài báo mà
chúng tơi ã có ßc ß vi¿t chun lu¿n. ß ti¿t kißm gi¿y, chúng tơi
có lúc ã ph¿i các giáo s±... ho¿c chß riêng hai mÿc trên ã có tßi m¿y chÿc ¿u sách, ¿u báo. Ngồi
ra, trong th± mÿc, chúng tơi cing khơng nêu tên các tác ph¿m dßch
ã ±ÿc sÿ dÿng.

1 Xin xem "Góc nhß th¡ trÿ tình " (Th¡ dßch) ang ng trên báo Ng±ßi Hà Nßi do
nhißu ng±ßi dßch.

10

/'

MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LÝ LUẬN DỊCH

I. Sÿ hình thành cÿa lý lu¿n dßch

- Vß m¿t lßch sÿ, khái nißm trên c¡ sß cÿa dßch vn hßc. L¿n ¿u tiên, khái nißm ó ±ÿc sÿ dÿng
ß Liên Xơ (ci) trong nhÿng nm 20 cÿa th¿ kÿ này. B¿t ¿u là tÿ
Mácxim Gor¡ki vßi vißc thành l¿p các tr±ßng ào t¿o ng±ßi dßch th¡
và vn xi, vßi vißc xu¿t b¿n cn Các ngun t¿c dßch vn hßc làm
hai l¿n vào nm 1919 và 1920.

Vißc ngơn ngÿ hßc chú ý ¿n v¿n ß dßch có quan hß vßi vißc
nghiên cÿu dßch máy b¿t ¿u phát trißn m¿nh vào ¿u nhÿng
nm 1950.

Nhißu nhà bác hßc b¿t ¿u chú ý ¿n nhÿng v¿n ß lý lu¿n dßch
d±ßi góc ß khơng chß cÿa dßch vn hßc, mà là xu¿t phát tÿ tồn bß
ho¿t ßng a d¿ng cÿa vißc dßch ß thßi ¿i chúng ta, bao gßm dßch
khoa hßc kÿ thu¿t, chính lu¿n (nhißu h¡n dßch vn hßc), các hình thÿc
dßch mißng, dßch ß d¿y hßc... và tồn bß các kh¿ nng cÿa ho¿t ßng
ngơn ngÿ nh± là mßt hành ßng giao ti¿p nh¿t ßnh.

Tÿ giÿa nhÿng nm 1950, khái nißm "lý lu¿n dßch" b¿t ¿u ±ÿc
g¿p nhißu h¡n trong hß thßng các khoa hßc vß ngơn ngÿ vßi t± cách
là mßt ngành cÿa ngơn ngÿ hßc hißn ¿i, ßng thßi b¿t ¿u xu¿t hißn
ß các n±ßc khác nhau các quan ißm rßng rãi cß g¿ng bao qt tồn
bß các hißn t±ÿng ±ÿc thßng nh¿t b¿ng khái nißm "dßch".

Khái nißm "dßch= b¿t ¿u ±ÿc sÿ dÿng ß chß b¿t kÿ thao tác
nào nh¿m thay th¿ mßt hß thßng ký hißu này b¿ng mßt hß thßng ký
hißu khác mà v¿n giÿ l¿i nßi dung thơng tin.

11

Nhà ngơn ngÿ hßc Mÿ, R. Jakobson, ã phân bißt 3 hình thÿc
dßch thu¿t vßi các tên gßi khác nhau:

- Dßch bên trong ngơn ngÿ (traduction intralinguale) là gi¿i thích
các ký hißu ngơn ngÿ b¿ng các ký hißu khác cÿa cùng mßt ngơn ngÿ.
Thí dÿ: bßnh vißn, nhà th±¡ng, n¡i khám và chÿa bßnh.

- Dßch qua ngơn ngÿ khác (traduction interlinguale) là gi¿i thích
các ký hißu cÿa mßt ngơn ngÿ b¿ng nhÿng ký hißu cÿa mßt ngơn ngÿ
khác. Thí dÿ: bßnh vißn - hospital.

- Dßch qua các ký hißu khác (traduction intersémiotique) là gi¿i
thích ký hißu ngơn ngÿ này b¿ng hß thßng ký hißu ngơn ngÿ khác.
Thí dÿ: bßnh vißn + (chÿ th¿p ß).

II. ßi t±ÿng cÿa lý lu¿n dßch và mßi quan hß cÿa nó vßi các bß
mơn khoa hßc khác

Các v¿n ß lý lu¿n dßch có thß ±ÿc xét tÿ nhißu góc ß khác
nhau. ßi t±ÿng nghiên cÿu cÿa nó có thß là vißc chßn tài lißu dßch
xét vß m¿t nßi dung, giá trß nh¿n thÿc và nghß thu¿t cÿa ngun b¿n.
Ti¿p theo, có thß nghiên cÿu vai trị cÿa các tác ph¿m ±ÿc dßch trên
bình dißn vn hßc cÿa ngơn ngÿ dßch, cá tính cÿa ng±ßi dßch ±ÿc
quy¿t ßnh bßi th¿ gißi quan, các quan ißm vn hßc, các thÿ pháp
nghß thu¿t, các sß thích cÿa ¿t n±ßc, thßi ¿i cÿa ng±ßi ó.

Ngồi ra, dßch là mßt q trình sáng t¿o, có quan hß tßi l)nh vÿc
tâm lý hßc. Do ó, nó có thß ±ÿc xem xét trên bình dißn lßch sÿ vn
hố, vn hßc, tâm lý hßc.

Nh±ng vì dßch có quan hß tr±ßc h¿t vßi ngơn ngÿ nên h¡n ß âu
h¿t, nó ph¿i ±ÿc nghiên cÿu trên bình dißn ngơn ngÿ hßc, tÿc là
trong quan hß vßi v¿n ß tính ch¿t cÿa mßi quan hß giÿa hai ngơn
ngÿ và cÿa các ph±¡ng tißn tu tÿ cÿa chúng. H¡n nÿa, nghiên cÿu
dßch trên bình dißn nghiên cÿu vn hßc ln ln có quan hß vßi vißc
xem xét các hißn t±ÿng ngơn ngÿ, phân tích và ánh giá các ph±¡ng
tißn ngơn ngÿ ±ÿc ng±ßi dßch sÿ dÿng. Vì nßi dung cÿa ngun b¿n
bao giß cing tßn t¿i trong thß thßng nh¿t giÿa nßi dung và hình thÿc
vßi các ph±¡ng tißn ngơn ngÿ, n¡i nßi dung ó ±ÿc thß hißn. Nßi

12

dung này có thß ±ÿc trun ¿t b¿ng các ph±¡ng tißn ngơn ngÿ ß
b¿n dßch. Tâm lý hßc cÿa dßch có quan hß vßi mßi quan hß giÿa ngơn
ngÿ và t± duy vßi các hình t±ÿng ngơn ngÿ.

Khơng thß có dßch ß ngồi ngơn ngÿ hßc. Lý thuy¿t dßch vßi t±
cách chuyên ngành cÿa khoa hßc ngÿ vn tr±ßc h¿t là bß mơn thc
ngơn ngÿ hßc. Trên thÿc t¿, trong nhißu tr±ßng hÿp, lý thuy¿t dßch
r¿t g¿n vßi khoa nghiên cÿu vn hßc - vßi lßch sÿ và lý lu¿n vn hßc,
vßi lßch sÿ cÿa các dân tßc có quan hß vßi hai ngơn ngÿ.

Có thß phân ßnh các bß ph¿n chÿ y¿u sau ây cÿa lý lu¿n dßch:

1. Các quan nißm cÿa các nhà kinh ißn nh± Mác- ngghen
Lênin vß ho¿t ßng dßch.

2. Lý lu¿n chung vß dßch có nhißm vÿ khái qt và hß thßng hố
các quan sát cÿa các hành ßng dßch cÿ thß ß xác ßnh các quy lu¿t
tßn t¿i trong mßi quan hß giÿa các ngơn ngÿ khác nhau và óng vai
trị quan trßng trong dßch.

3. Lý lu¿n riêng vß dßch, tÿc là lý lu¿n vß vißc dßch tÿ ngơn ngÿ
này sang ngơn ngÿ khác. Lý lu¿n chung vß dßch khái qt và hß
thßng hố các cÿ lißu cÿa lý lu¿n riêng vß dßch.

Trong khn khß cÿa lý lu¿n riêng vß dßch, có thß phân bißt hai
bß ph¿n nhß sau:

a. Nghiên cÿu các nhißm vÿ chung và các ißu kißn làm vißc ßi
vßi các ngơn ngÿ dßch trong mßi liên hß vßi các u c¿u mà ngơn ngÿ

¿t ra cho vißc dßch.

b. Nghiên cÿu các nhißm vÿ và các ißu kißn dßch trong mßi
quan hß vßi các ¿c ißm thß lo¿i dßch (thơng tin - báo chí, t± lißu sÿ
vÿ, các vn b¿n khoa hßc chuyên ngành, các tác ph¿m chính trß - xã
hßi, ngơn ngÿ dißn thuy¿t, vn hßc) và vißc phát hißn các nguyên t¿c
chung trong vißc truyßn ¿t phong cách cá nhân cÿa tác gi¿.

Lý lu¿n dßch có quan hß vßi ngơn ngÿ ¿i c±¡ng, có ¿c ißm ß:

1/ Tính hai m¿t cÿa vißc nghiên cÿu.

2/ Quan hß tßng hÿp ßi vßi các hißn t±ÿng ngơn ngÿ trong mßi
quan hß cÿa hai ngơn ngÿ. Nó có quan hß vßi tu tÿ hßc so sánh. Dßch

13

ln ln có quan hß vßi các phong cách khác nhau cÿa ngơn ngÿ tồn
dân, ln ln ph¿i tính ¿n mßi quan hß và thâm nh¿p l¿n nhau giÿa
hai ngơn ngÿ. Lý thuy¿t dßch có quan hß vßi tu tÿ hßc vì nó có quan hß
vßi vißc trun ¿t phong cách nghß thu¿t cÿa nhà vn.

ß k¿t lu¿n ch±¡ng mÿc này, chúng tơi xin phép ±ÿc d¿n ra ý
ki¿n xác áng sau cÿa nhà lý lu¿n dßch Ba Lan, Jery Pienkos: "Nhißm
vÿ cÿa ng±ßi dßch là chun nhÿng hißn t±ÿng ngơn ngÿ chÿa ÿng
trong vn b¿n ngn thành nhÿng hißn t±ÿng ngơn ngÿ thß hißn
trong vn b¿n dßch. Hai ngơn ngÿ (vn b¿n) này ßi l¿p nhau trong
mßi quan hß phÿ thußc tÿ hai phía. Sÿ cân b¿ng ngơn ngÿ ngn và
ngơn ngÿ dßch cing nh± sÿ thßng nh¿t vß m¿t hình thÿc, chúng ta có
thß gßi ó là dßch. Nghiên cÿu sÿ tham gia cÿa hai ngơn ngÿ vào vißc

miêu t¿ cùng mßt tình hng là ph¿n vißc cÿa ngơn ngÿ hßc ±ÿc gßi
vßi cái tên là lý thuy¿t dßch n¿m trong l)nh vÿc quan tâm cÿa ngơn
ngÿ hßc ÿng dÿng1.

III. B¿n ch¿t cÿa q trình dßch

Trong lý lu¿n dßch, thu¿t ngÿ "dßch" ±ÿc dùng chÿ y¿u vßi hai
ngh)a khác nhau: q trình và k¿t qu¿.

Dßch là mßt q trình phÿc t¿p và sáng t¿o, trong ó ng±ßi dßch
thâm nh¿p vào mßi sÿ tinh t¿ vß ý ngh)a cÿa nguyên b¿n và t¿o ra
mßt vn b¿n hồn tồn mßi. Vn b¿n mßi này - b¿n dßch (translate) -
giÿ l¿i mßi s¿c thái ngh)a mà ng±ßi dßch ti¿p thu ±ÿc qua quá trình
phân tích và gi¿i thuy¿t ngun b¿n.

Dßch là hình thÿc giao ti¿p ¿c bißt cÿa nhÿng ng±ßi nói các
thÿ ti¿ng khác nhau (hay cịn gßi là giao ti¿p liên ngÿ). Sÿ giao
ti¿p cÿa con ng±ßi nhß ngơn ngÿ trong khoa hßc gßi là giao ti¿p
b¿ng ngơn ngÿ, cịn mßi tr±ßng hÿp giao ti¿p cÿ thß ±ÿc gßi là
hành ßng giao ti¿p.

1 D¿n theo bài dßch cùa Ngun Chí Thu¿t trong cn Dßch gi¿ và dßch thu¿t trong th¿
gißi hißn ¿i.

14

Khơng nên gi¿i thích q trình dßch chß ¡n thu¿n là sÿ c¿i bi¿n
ngun b¿n tÿ ngơn ngÿ này sang ngơn ngÿ khác; vì sÿ c¿i bi¿n ó
ch±a ph¿i là tồn bß cơng vißc ±ÿc dißn ra trong q trình dßch. Sÿ
c¿i bi¿n liên ngÿ th±ßng ±ÿc ng±ßi dßch thÿc hißn, nh±ng tr±ßc khi

dßch, ng±ßi dßch ph¿i hißu thơng báo gßc là cơng vißc phÿc t¿p do
nhißu ißu kißn ngơn ngÿ hßc và tâm lý hßc: ó là vißc hißu ngơn
ngÿ, hißu ßi t±ÿng thơng báo, hißu các tÿ thÿc t¿, hißu thÿc t¿ ±ÿc
ph¿n ánh trong nguyên b¿n, cußi cùng là hißu cá tính cÿa ng±ßi
thơng báo, sÿ phát trißn cÿa vßn khái nißm cÿa b¿n thân ng±ßi dßch.
Do ó, vißc nghiên cÿu q trình dßch ph¿i dÿa trên các ngun t¿c
cÿa lý thuy¿t thơng tin và sÿ phân tích ßi chi¿u giÿa nguyên b¿n và
b¿n dßch b¿ng cách xác ßnh nhÿng t±¡ng ÿng vß tÿ vÿng, ngÿ pháp
và tu tÿ cÿa c¿p ngơn ngÿ ±ÿc ßi chi¿u.

Tóm l¿i, ta có thß ßnh ngh)a b¿n ch¿t cÿa q trình dßch nh±
sau: "Dßch là q trình c¿i bi¿n mßt s¿n ph¿m ngơn ngÿ tÿ thÿ ti¿ng
này sang s¿n ph¿m ngôn ngÿ cÿa thÿ ti¿ng khác mà không làm thay
ßi nßi dung tÿc là ý ngh)a cÿa nó".

IV. Khái nißm cái b¿t bi¿n trong khi dßch

Thÿc tißn dßch chÿng tß r¿ng mßi ¿i l±ÿng tham gia vào vißc
truyßn ¿t ngh)a ßu chßu sÿ bi¿n ßi ít ho¿c nhißu. ß làm rõ cái b¿t
bi¿n trong khi dßch, chúng ta hãy d¿n ra thí dÿ sau: ng±ßi Ud¡b¿ch
(LBN) quen gßi ng±ßi phÿ nÿ mà mình yêu là: d) nh± v¿y là vì ßi vßi hß, con v¿t t±ÿng tr±ng cho s¿c ¿p nhß vào
bß lơng s¿c sÿ cÿa nó. Nh±ng khi dßch sang ti¿ng Nga ho¿c các thÿ
ti¿ng khác, thì khơng thß giÿ ngun hình ¿nh trên. Ng±ßi Nga ho¿c
ng±ßi Vißt Nam quen xem v¿t là con v¿t hay b¿t ch±ßc, xem nó
t±ÿng tr±ng cho sÿ ngu dßt ho¿c thói ba hoa. Vì v¿y, ng±ßi Nga s¿
dßch là: "Bơng hßng cÿa anh". Trong tr±ßng hÿp này, "Con v¿t" ßi
vßi ng±ßi Ud¡b¿ch và "Bơng hßng" ßi vßi ng±ßi Nga, ßu dißn ¿t
nhÿng ý ngh)a hồn tồn gißng nhau. Và chúng ta s¿ dßch ngh)a cái
b¿t bi¿n là nßi dung ý ngh)a khơng thay ßi trong khi dßch.

Khái nißm cái b¿t bi¿n ±ÿc hình thành trong ý thÿc con ng±ßi
b¿ng cách nghiên cÿu các q trình dßch. Nó chß tßn t¿i trong các bi¿n

15

thß cÿa mình1 và ngay trong ph¿m vi cÿa mßt ngơn ngÿ, cùng mßt
nßi dung ý ngh)a, có thß ±ÿc dißn ¿t b¿ng nhißu cách khác nhau.
Cái b¿t bi¿n ±ÿc ng±ßi dßch nh¿n thÿc trong q trình thâm nh¿p
vào nßi dung ¿y ÿ cÿa thơng báo gßc khi anh ta có thß xây dÿng sÿ
hißu bi¿t cÿa mình vß thÿc t¿ trên c¡ sß cÿa thơng báo ±ÿc trun
i, tìm ±ÿc nhÿng ißm chung trong vßn hißu bi¿t giÿa mình và
ng±ßi trun, hißu ±ÿc nhißm vÿ thơng báo cÿa ng±ßi trun và
cách gi¿i thích thÿc t¿ có quan hß vßi nó. Sÿ k¿t hÿp cÿa t¿t c¿ nhÿng
nhân tß trên trong óc ng±ßi dßch cho phép anh ta "c¿m nh¿n" ±ÿc
b¿t bi¿n dßch ß rßi có thß b±ßc vào giai o¿n sau, giai o¿n c¿u t¿o
ra b¿n dßch.

Mßt v¿n ß nÿa cing có tính ch¿t quan trßng là vißc gi¿i thích
chÿc nng cÿa s¿n ph¿m lßi nói cÿa ngun b¿n là th±ßc o tồn bß
ho¿t ßng cÿa ng±ßi dßch trong q trình hißu ngun b¿n. Cịn
ng±ÿc l¿i, n¿u khơng làm nh± v¿y, thì ng±ßi dßch s¿ m¿t c¡ hßi ß
nh¿n ra b¿t bi¿n dßch.

L.S. Báckhuarßp ã nh¿n m¿nh ¿n sÿ m¿t mát khơng tránh
khßi trong khi dßch. Và sÿ m¿t mát ó thc vß nhÿng y¿u tß kh¿
bi¿n. Vß nguyên t¿c, b¿t kÿ mßt vn b¿n nào cing có thß dßch ±ÿc
hißu theo ngh)a là t¿o nên ±ÿc mßt vn b¿n b¿ng mßt ngơn ngÿ
khác t±¡ng ±¡ng vß chÿc nng vßi nó b¿ng cách trun ¿t ±ÿc
¿y ÿ nh¿t nhÿng nßi dung thơng báo quan trßng nh¿t nhß nhÿng

thÿ pháp dßch có kh¿ nng ßn bù nhÿng m¿t mát khơng tránh khßi.

V. V¿n ß kh¿ nng dßch

Vì q c±ßng ißu các khó khn cÿa vißc dßch mà trong nhÿng
th¿ kÿ tr±ßc, mßt sß nhà ngơn ngÿ hßc duy tâm ß các n±ßc t± b¿n ã
kßch lißt phÿ nh¿n kh¿ nng dßch. Theo quan ißm cÿa hß, khơng thß
có ±ÿc b¿n dßch tho¿ áng. ây là b±ßc thÿt lùi cÿa ngơn ngÿ hßc.

1 Ch¿ng h¿n các câu sau ây là các bi¿n thß cÿa cùng mßt cái b¿t bi¿n:
- Cái mi này bß hßng.
- Cái mi này khơng cịn tßt.
- Cái mi này c¿n ph¿i sÿa chÿa.
- Vißc sÿa chÿa cái mi này là c¿n thi¿t.

16

Tiêu bißu cho sß ng±ßi này là nhà ngơn ngÿ hßc ÿc, V.Humboldt.
Ơng ã nói nh± sau: nhân dân nói thÿ ti¿ng ó, và chß có thß thốt ra khßi cái vịng ¿y khi
b±ßc vào mßt cái vịng khác. Vì th¿, vißc nghiên cÿu ngo¿i ngÿ ±ÿc
xem nh± là vißc phát hißn ra mßt quan ißm mßi trong th¿ gißi quan
ci, vì r¿ng ho¿c ít ho¿c nhißu, chúng ta ã ±a vào thÿ ngo¿i ngÿ ó
th¿ gißi quan và quan ißm ngơn ngÿ riêng cÿa mình mà chính
chúng ta cing khơng c¿m th¿y mßt cách hồn tồn rõ ràng=.

Quan ißm trên cÿa Humboldt ã bß b¿n thân cc sßng và thÿc
t¿ cÿa cơng tác phiên dßch bác bß. Thÿc ra, mßi ngơn ngÿ phát trißn
ßu hồn tồn có ÿ kh¿ nng ß trun ¿t nßi dung ±ÿc dißn ¿t
b¿ng ngơn ngÿ khác1. Vißc dßch nhÿng kißt tác cÿa các nhà vn lßn

trên th¿ gißi ra nhißu thÿ ti¿ng là mßt d¿n chÿng hùng hßn cho kh¿
nng dßch. H¡n nÿa, có khi do sÿ sáng t¿o và cơng phu lao ßng cÿa
dßch gi¿ mà b¿n dßch cịn có thß b¿n. ó là tr±ßng hÿp bài dßch Chinh phÿ ngâm cÿa ồn Thß ißm,
b¿n dßch Tÿ bà hành cÿa Phan Huy Vßnh... Các Mác cing ã có l¿n nói
r¿ng ng-ghen ã dßch tác ph¿m cÿa ơng mßt cách r¿t sáng t¿o, có
o¿n cịn hay h¡n c¿ ngun tác. Tóm l¿i, hồn tồn khơng có cn cÿ
ß phÿ ßnh kh¿ nng dßch. Trong thÿc t¿, trÿ nhÿng tr±ßng hÿp cá
bißt, khơng có ng±ßi dßch nào ã g¿p nhÿng chß khơng thß dßch ±ÿc
ra ti¿ng m¿ ¿ b¿ng cách này hay cách khác, trÿ phi anh ta khơng có
ÿ trình ß c¿n thi¿t ß dßch.

Các tác ph¿m phong phú vß nßi dung t± t±ßng và có tính nghß
thu¿t cao cÿa Vißt Nam nh± Nh¿t ký trong tù cÿa Chÿ tßch Hß Chí
Minh, th¡ Tß Hÿu, Trun Kißu,... ã ±ÿc dßch ra nhißu thÿ li¿ng
trên th¿ gißi. Vißc ßc gi¿ n±ßc ngồi nhißt lißt hoan nghênh và ánh
giá cao các b¿n dßch ó ã chÿng tß các dßch gi¿ Vißt Nam và th¿ gißi
ã làm trịn nhißm vÿ cÿa mình và là b¿ng chÿng xác nh¿n kh¿ nng
dßch. Thÿc ra, v¿n ß kh¿ nng dßch khơng chß là v¿n ß hßc thu¿t
thu¿n t, mà cịn là v¿n ß chính trß - v¿n ß phân bißt chÿng tßc,

1 F.P. Filin: "B¿t kÿ ngơn ngÿ nào, dù là ch¿m phát trißn, mßt khi có nhÿng (ißu
kißn thu¿n lÿi ßu có thß trß thành ngơn ngÿ có trình ß phát trißn cao".
Xem bài "Mßt sß v¿n ß ngơn hßc hißn ¿i", T¿p chí Ngơn ngÿ, sß 3 - 1980.

17

v¿n ß ßi l¿p hai lo¿i ngơn ngÿ - ngơn ngÿ vn minh và ngơn ngÿ
kém phát trißn.

VI. Các ph±¡ng pháp nghiên cÿu vß dßch1

Có quan hß vßi sÿ phân bißt các nhißm vÿ là sÿ phân bißt các
ph±¡ng pháp nghiên cÿu vß dßch. Þ giai o¿n hißn nay, có 3 nhóm
khác nhau vß thÿ pháp nghiên cÿu vißc dßch.

1. Các nhà nghiên cÿu ßc l¿p: tÿ mình nghiên cÿu, tách khßi các
thành tÿu cÿa khoa hßc vß dßch. ¿c bißt th±ßng th¿y ß các nhà khoa
hßc cÿa các n±ßc ph±¡ng Tây. Hß th±ßng khơng chú ý ¿n các k¿t
qu¿ nghiên cÿu cÿa các n±ßc xã hßi chÿ ngh)a.

2. Các trung tâm nghiên cÿu dßch vn hßc: gßm các nhà lý lu¿n
và các nhà nghiên cÿu lßch sÿ. Các trung tâm này có các quan ißm
riêng, có thÿ l)nh riêng.

ó là các trung tâm ß Sacrbrucken (ÿc), Tr±ßng ¿i hßc ß New
York, các t¿p chí 89Babel= cÿa FIT, hai trung tâm cÿa Tißp Kh¿c.

3. Các tr±ßng phái nghiên cÿu vß dßch: khác nhau vß h±ßng
nghiên cÿu và dißn chÿ ¿o trong vißc nghiên cÿu. ÿng ¿u th¿
gißi hißn nay là tr±ßng phái phái nhß;

a) Tr±ßng phái cß ißn: có liên quan ¿n thÿc tißn nghß thu¿t
cÿa nhÿng ng±ßi dßch. Khßi ¿u tÿ Ccnây Chucßpxki và k¿t thúc
bßi các tác gi¿ hißn ¿i. Tr±ßng phái này có các tên ti tiêu bißu sau:, I-
Caxkin, Rossels, Levích, Toper... Quan ißm cÿa tr±ßng phái này ±ÿc
trình bày mßt cách khái qt trong Tißu bách khoa tồn th± nm 1968, ß
mÿc ±ÿc phát trißn trong các tr±ßng ¿i hßc cÿa Liên bang Nga, trong các

lu¿n án2 ti¿n s), phó ti¿n s) vß lý lu¿n và lßch sÿ cÿa dßch vn hßc.

b) Lý lu¿n ngơn ngÿ hßc vß dßch: ÿng ¿u là A.V. Phêơrßp vßi

1 Mÿc này ±ÿc vi¿t ã lâu. N¿u nay mai có dÿ lißu mßi chúng tơi s¿ vi¿t l¿i.
2 Trong ó có lu¿n án PTS cÿa ng±ßi so¿n cơng trình này b¿o vß nm 1978 ß

Mátxc¡va.

18

tác ph¿m chÿ y¿u là C¡ sß lý thuy¿t chung vß dßch, xu¿t b¿n t¿t c¿ 3 l¿n
vào các nm 1953, 1958, 1968. Trung tâm nghiên cÿu chÿ y¿u cÿa nó
là Tr±ßng ¿i hßc Ngo¿i ngÿ Matxc¡va. Các k¿t qu¿ nghiên cÿu
cÿa nó ±ÿc cơng bß trong t¿p chí xu¿t b¿n hàng nm Sß tay ng±ßi
dßch và tuyßn t¿p Nghß thu¿t dßch, Sß tay ng±ßi dßch do L.S.
Báckhuarßp, tác gi¿ cn Ngơn ngÿ và phiên dßch làm chÿ biên. ¿i
bißu cÿa tr±ßng phái này là mßt lo¿t các nhà lý lu¿n dßch Xơ vi¿t có
tên ti ß trong và ngồi n±ßc nh± V. Camisarßp, V. Krúpnßp, I.
Retsker. V. Phêơrßp... Brandas, Givi Gachechilátze, T.L Levixcaia,
A.M Filtecman, I.I.Répdin,...

VII. Câu hßi ơn t¿p

n dý ¿ ß - 3ß -' 'à ¿ à'l Þ ±ß ÿ p ßq_ ó
á ß à ý ¿ ß & ô l ?¿
ó_ a ' # ¿ ó ó á 3¿
3 ß ìl

)n ß ±ÿ ÿ ý ¿ ß à ìl mß ß ÿ ó ß á #ß ơ

& ' ß & á - H 'l

Fn *¿ ¿ ÿ á -ì ß à ìl

.n W ¿ ' # # ò l ị ò p ßq_ á ì â ±ß
rß
ß ± ¿ à'l p ê ß ß á ß `7' ¿ ÿ

-' #à ß q

2n 7ó ß ß 3±ÿ & ơ l /ì H 'l

19

20